بخش اول:چهره گشایی از سه اثر جدید استاد

با ریاست اصغر دادبخش

این مراسم در دو بخش  چهره گشایی از سه اثر جدید استاد، ایرج افشار در گسترۀ ایران شناسی (17:50 تا 19:30)

برگزار شد .

در بخش چهره گشایی از سه اثر جدید استاد ، نشستی با ریاست اصغر دادبخش و چهره گشایی از سه کتاب تازه چاپ شده از استاد افشار برگزار گردید.

اصغر دادبخش در ابتدای نشست گفت:" استاد افشار چه کردند که اینگونه همه در غم از دست دادنشان ناله و فغان سر می دهند. می توان به جرأت گفت که او برای ایران کار می کرد و به عشق ایران علم آموزی می کرد." با این مقدمه از کامران فانی ، احمد اقتداری و محمد حسن سمسار دعوت کردند تا برای چهره گشایی از سه کتاب جدید استاد هر یک توضیحاتی را برای حاضران در جلسه ارائه کنند.

در ادامه   کامران فانی پیرامون موضوع کتاب شناسی فردوسی و شاهنامه  احمد اقتداری با موضوع عهد حسام (سفرنامۀ لرستان و خوزستان) ،  محمد حسن سمسار با موضوع کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی سخنرانی نمودند .

کامران فانی پیرامون موضوع کتاب شناسی فردوسی و شاهنامه

كامران فاني پيشكسوت علم كتابداري»

کتاب‌شناسي شاهنامه و فردوسي كتابی است راجع به فردوسي و به وسيله ايرج افشار تهيه و تدوين شده است

كامران فاني در مراسم بزرگداشت ايرج افشار، با بيان اين‌كه فقدان افشار را احساس مي‌كنيم و مي‌دانيم كه وجودي يگانه بود، اظهار كرد: با نگاهي ديگر مي‌دانيم كه ايرج افشار در ميان ماست و مي‌بينيد كه دو ماه از درگذشت او نگذشته است كه سه كتاب جديد به قلم او منتشر شده است.

فاني همچنين افزود: كتاب‌شناسي فردوسي الگويي است براي تمام كتاب‌شناسي‌هايي كه در آينده لازم است براي تمام مشاهيرمان تهيه كنيم.

کامران فانی در باره کتاب «کتابشناسی فردوسی و شاهنامه» که توسط استاد افشار نوشته شده بود  گفت:" هر بار که گذشت زمان غبار فراموشی بر یاد وی بپاشد آثارش این غبار را می زداید و چهره  پرمهر ایشان را جلوه گر می نماید. هنوز دو ماه از درگذشت ایشان نگذشته که سه کتاب جدید به قلم وی منتشر شده است. کتاب کتابشناسی فردوسی و شاهنامه همانگونه که از نامش پیداست معرف آثار فردوسی و شناخت زبان و ادبیات فارسی است.

اين پيشكسوت علم كتابداري ادامه داد: معرفي كتاب «كتاب‌شناسي شاهنامه و فردوسي» بيش از چند ثانيه وقت نمي‌گيرد و اين معرفي اين‌گونه است كه كتاب راجع به فردوسي است و به وسيله ايرج افشار تهيه و تدوين شده است.

فاني افزود: ايرج افشار آغازكننده كتاب‌شناسي و فهرست مقالات بود و قبل از او، هيچ كتاب‌شناسي‌اي درباره مشاهير نداشتيم. کتابشناسی فردوسی و شاهنامه اولین بار در سال 1347  توسط انجمن آثار ملی ایران به چاپ رسید و امروز چاپ چهارم آن را انجام داديم و پي‌گيري و كوشايي ايرج افشار باعث شد اين كتاب‌شناسي به عنوان بهترين منبع براي اطلاع‌رساني در اختيار اساتيد باشد.

وی با اشاره به اين‌كه چاپ اول «كتاب‌شناسي شاهنامه و فردوسي» حدود 900 مقاله داشت، عنوان كرد: اين كتاب در چاپ دوم به دوهزار مقاله رسيد و امروز كه با چاپ چهارم آن مواجه هستيم، با شش‌هزار مقاله منتشر شده است. چاپ سوم كتاب نيز در سال 82 صورت گرفت كه از چاپ دوم عينا كپي شده بود و ايرج افشار اين چاپ را دوست نداشت و اعتقاد داشت كه كتاب‌شناسي بايد به‌روز شود و مقالات جديد به آن اضافه شود و معني نمي‌دهد كه نسخه قديمي عينا چاپ شود. و امروز چاپ چهارم  رسیده است. تمام کسانی که بعد از ایشان به نگارش کتابشناسی پرداختند همگی از استاد افشار الگو پذیرفته اند و این به دلیل تسلط عمیق افشار بر منابع، گستردگی اطلاعات و وسعت آشنایی وی با محققین بود و در نهایت کوشایی  و تلاشهای بی وقفه استاد افشار سبب شد که کتابشناسی فردوسی به یک کتابشناسی نمونه و باارزش در حوزه اطلاع رسانی مبدل شود."

وی در ادامه به بخشهای مختلف کتابشناسی اشاره کرد :" کتابشناسی فردوسی و شاهنامه از چند بخش مختلف تهیه شده است. بخش اول مربوط به آثار فردوسی و شاهنامه است که خود به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می شود. حدود 3000 مقاله راجع به فردوسی و شاهنامه به ترتیب نام نویسندگان در این بخش تدوین شده است. به دنبال این بخش در حدود 1000 عنوان کتاب به زبان های فارسی، اردو، ترکی و عربی آورده شده است. قسمت خارجی بخش اول شامل مجموعه مقالاتی در حدود 700 مقاله و 180 جلد کتاب مستقل است که به زبان های اروپایی و اکثرا به زبان آلمانی و فرانسوی می باشد منتشر شده که هنوز به زبان فارسی ترجمه نشده است."

بخش دوم مربوط به ترجمه ها است. شاهنامه فردوسی یکی از کتابهایی است که بیشترین ترجمه ها را به زبانهای مختلف دنیا دارد. بیش از 30 زبان که اولین آن به زبان لاتین در قرن 18 برمی گردد.

استاد افشار تمام تلاش خود را در جهت جمع آوری آثار مختلف فردوسی که در زبانهای مختلف دنیا آورده شده است، انجام دادند. ایرج افشار بیش از 800 نسخه خطی از شاهنامه را به ترتیب تاریخ  معرفی کرده است. البته بخش جالب این کتاب، چاپ شاهنامه است که اولین متن کامل شاهنامه به زبان فارسی در سال 1811 در هند و در سال 1265 در ایران به چاپ رسید."

ایرج افشار بنیانگزار و آغاز کننده کتابشناسی و فهرست مقالات بودند که هنوز هم نظیر ایشان دیده نشده است.

احمد اقتداری با موضوع عهد حسام (سفرنامۀ لرستان و خوزستان)

استاد ایرج افشار كتاب «سفرنامه عهد حسام» به ام اقتداری تقدیم کرده است

در ادامه، احمد اقتداري در رابطه با نگارش كتاب «سفرنامه عهد حسام»، خاطراتي گفت و اظهار كرد: پس از چاپ اين كتاب، مدير مؤسسه ميراث مكتوب به من گفت كه ايرج افشار كتاب را به خاطر زحماتي كه برايش كشيده‌اي، به تو تقديم كرده است و من از اين بزرگواري ايرج افشار متأثر شدم و براي شادي روحش دعا كردم. 

استاد اقتداری در ادامه به معرفی کتاب «عهد حسام»  پرداخت و گفت:" 50 سال پیش بعد از چاپ کتاب بندرعباس و خلیج فارس تالیف محمد علی خان تقی السلطنه مینابی بندرعباسی، ایرج افشار در تجلیل از اثر گرانقدر ایشان گفت از چنین مرد متفکری با این همه دقت باید رسالت و دستنوشته هایی برجای مانده باشد. بعد از جستجو با خانواده ستایش آشنا شدیم و در سفری به میناب اوراق و دستنوشته های تقی السلطنه را جمع آوری کردیم که با همکاری هوشنگ ستایش از نوادگان آن نویسنده به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران اهدا شد. در بین این دستنوشته ها رساله عهد حسام که رساله ای سفرنامه مانندی از محمود میرزای قاجار بود توسط ایرج افشار به چاپ رسید."

وی افزود:" این کتاب با تمام حب و قربی که در بین شاهزادگان ایرانی و رقابتهای میان رجال سیاست آن دوره آورده شده به لحاظ مطالعه جغرافیای تاریخی و اقوام و زندگی روزمره مردم و جامعه شناسی  قابل استفاده برای کارهای تحقیقی و علمی است. همچنین در این کتاب توصیفات زیبایی از طبیعت منطقه جغرافیایی جنوب ایران، از بندرعباس و خوزستان آورده شده است."

محمد حسن سمسار با موضوع کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی

محمدحسن سمساري:

مرد بزرگي چون افشار تمام كتابخانه‌هاي داخلي و خارجي را گشت تا كتاب «كاغذ در زندگي و فرهنگ ايراني» را گردآوري كند

محمد حسن سمسار کی دیگر از سخنرانان به معرفی «کتاب کاغذ در زندگی و فرهنگ ایرانی» پرداخت و گفت: اين كتاب در اصطلاح رايج، از سير تا پياز كاغذ در زندگي و فرهنگ ايراني را يك‌جا مي‌آورد. او افزود: کتاب کاغذ نوشته ایرج افشار، کتابی یکتاست و دلیل آن به خاطر این است کهاين كتاب اولين و شايد واپسين كتاب در رابطه با كاغذ و كاغذگري و رنگ‌آميزي كاغذ و ويژگي كاغذ در ايران و در سرزمینهای اسلامی باشد که تاکنون به زبان فارسی بدان پرداخته شده و به رشته تحریر درآمده است. یکی دیگر از دلایل یکتایی کتاب، منابعی است که افشار در تدوین و نوشتن کتاب به آنها استناد داشته است که از دسترس ما در ایران خارج است. کتاب حاضر در یک پیشگفتار و 22 فصل که در این کتاب از 22 فصل به 22 برگ یاد شده، تدوین گردیده است. پیشینه این کتاب از این لحاظ منحصر به فرد می باشد که برگرفته از متن کتابها، نسخه ها، بیاض ها، جنگها و یا مرقع ها است."

سمساري با بيان اين‌كه كتاب «كاغذ در زندگي و فرهنگ ايراني» يكتاست، گفت: اين ادعاي من دلايلي دارد و نخستين دليلش اين است كه مرد بزرگي چون افشار تمام كتابخانه‌هاي داخلي و خارجي را گشت تا اين كتاب را گردآوري كند و اساتيد مشكلات اين امر را خوب مي‌شناسند و 22 سال تجربه موزه‌داري و آموزش به من اين جسارت را مي‌دهد كه كتاب كاغذ ايرج افشار را يكتا بنامم.
وی با اشاره به اين‌كه فصل‌هاي كتاب «كاغذ در زندگي و فرهنگ ايراني» برگ خوانده شده است، اظهار كرد: از فروتني افشار دور نيست كه فصل‌هاي كتاب را كه حاصل تجربيات پنجاه و چند سال كار كردن با كتاب است، برگ ناميده است. او همچنين گفت: شايد مقالات نسبتا فراواني در رابطه با كاغذ و كاغذگري توسط ايراني‌ها و خارجي‌ها نوشته شده باشد؛ اما اين نخستين كتاب در رابطه با كاغذ و كاغذگري است. سمساري در پايان سخنانش، بخشي از مقدمه كتاب «خط» را كه به قلم ايرج افشار نوشته شده است، خواند.

عثمان محمد پرست ، استاد موسیقی سنتی و محلی ایران

با اتمام معرفی سه اثر جدید استاد ایرج افشار، از استاد عثمان محمد پرست ، استاد موسیقی سنتی و محلی ایران ، استاد دوتار، دعوت شد تا یکی از آثار باارزش خود را در تجلیل از استاد افشار برای حاضران اجرا کنند.

بخش دوم ایرج افشار در گسترۀ ایران شناسی

بخش دوم جلسه بعد از مراسم پذیرایی و بازدید از آثار استاد افشار در ساعت 18 با صحبتهای دکتر محمود عابدی در بیان خاطرات و دقایقی که کنار استاد افشار بودند آغاز شد.

 ایرج افشار در گسترۀ ایران شناسی نیز منوچهر ستوده با عنوان   افشار و ایران گردی با او،محمود عابدی با عنوان  دقایقی با استاد افشار؛سید عبدالله انوار با عنوان  ابتکاری در فهرست‌نویسی؛علی بلوک باشی با عنوان افشار و مردم شناسی؛محمدحسن ابریشمی با عنوان افشار و طبیعت ایران؛حسین مسرت با عنوان  افشار و یزد شناسی،سید فرید قاسمی با موضوع افشار و مجله نگاری،نصرالله پورجوادی با عنوان  افشار و ایران شناسی ؛غلامعلی حداد عادل با عنوان  افشار و نثر شیرین او؛محمد ابراهیم باستانی پاریزی با عنوان  افشار، مرد همه جانبه

سخنرانی نمودند .

محمود عابدی با عنوان  دقایقی با استاد افشار

محمود عابدي:من ايرج افشار را دوست دارم؛ به اين دليل كه فردوسي را دوست دارم

محمود عابدی مقاله خود را با موضوع «دقایقی با استاد افشار» اینچنین بیان کرد:"

محمود عابدي با اشاره به اين‌كه نخستين چيزي كه فرزند جوان من درباره دكتر افشار مي‌پرسد، اين است كه چرا كسي مثل ايرج افشار را بايد دوست بدارم؟ من ایرج افشار را دوست دارم به این دلیل که فردوسی را دوست دارم. از زمان کودکی زمانی که پدرم شاهنامه می خواند برای مرگ سهراب گریه می کردم ولی نمی دانستم فردوسی کیست و شاهنامه چیست؟ زمانی که بزرگتر شدم متوجه شدم که از شاهنامه و فردوسی می توان زبان فارسی را آموخت، طهارت زبان را آموخت. از آن زمان به بعد بود که آموختم شاهنامه فقط یک کلمه نیست و فرهنگ ما عناصری غیر از زبان است که به من چیزهایی را می آموزد که می توانم برای سهراب و مرگ سهراب گریه کنم. ایرج افشار فردوسی را دوست می داشت. من مولوی و حافظ و سعدی را دوست دارم. من به کسی سلام می گویم که سلام گفتن او محرک جوانهاست و آنها را به سوی آینده راهنمایی می کند. و توصیه دارم که به کسی علاقه داشته باشید که کل زندگی خود را در مسیر سعادت و درستی و اعتقاد قدم برداشته است و ایرج افشار از این نوع آدمیان است."
اين استاد دانشگاه افزود: من ايرج افشار را دوست مي‌داشتم؛ چرا كه او مولوي را دوست مي‌داشت و همچنين حافظ و سعدي را دوست مي‌دارم و مي‌بينيم فارسي‌ترين قصايد سعدي يك كلمه جز فارسي زيبا و كلمات عربي كه در زبان فارسي خون فارسي را در بر دارند، ندارد و به فرزندم توصيه مي‌كنم كه سعدي و حافظ و ايرج افشار را دوست بدارد.

عابدي همچنين گفت: به جوان‌ها توصيه مي‌كنم كسي را دوست بدارند كه در مسير طهارت و اعتقاد، كل عمر خود را صرف كرده است. ايرج افشار هرگز به تشويق ديگران چشم نداشت و با انگيزه درون خود و آن‌چه خود مي‌فهميد و تشخيص مي‌داد، كار مي‌كرد. من ايرج افشار را كم‌تر ديدم؛ اما هميشه دوست داشتم او را ملاقات كنم و وقتي در اين اواخر خدمت او مي‌رسيدم، دلم مي‌خواست از او ستايش كنم.

سید عبدالله انوار با عنوان  ابتکاری در فهرست‌نویسی

عبدالله انوارنسخه‌شناس و فهرست‌نويس پيشكسوت:مرگ ايرج افشار ضربه هولناكي به پيكر ايران‌شناسي بود

عبدالله انوار نيز با بيان اين‌كه مرگ ايرج افشار ضربه هولناكي به پيكر ايران‌شناسي بود، اظهار كرد: هر كسي كه با او در امور كتاب تماس داشته است و يا كتابي درباره او نوشته و يا نوشته‌اي از او در دست دارد، بايد عرضه كند تا ياد او هميشه جاري باشد.

اين نسخه‌شناس و فهرست‌نويس پيشكسوتدر ارتباط با ابتکار ایشان در زمینه فهرستنویسی گفت:" امروز که فهرست نگاران نسخه های خطی با در دست داشتن کاربرگه، نسخ خطی را به راحتی با استفاده از عناصری که در آن کاربرگه ذکر شده شناسایی کنند و خصوصیات فیزیکی و مطالب علمی آن را در اختیار پژوهشگران دیگر قرار دهند، این ابزار به برکت سعی و تشخیص ایرج افشار بنا شده و پذیرفته شده همگان نیز هست."

وی افزود: "در 50 سال پیش زمانی که افشار به ریاست کتابخانه ملی منصوب شد برای فهرست نسخ خطی مجموعه آن کتابخانه به این بی برگه ای برخورد و آن را نقیصه جدی در امر فهرست نگاری گرفت و برآن شد تا این کمبود را جبران کند. به این منظور کمیسیونی از نسخه شناسان زیر نظر مجتبی مینوی تشکیل داد و قرار بر آن شد تا هر یک از شرکت کنندگان در این کمیسیون عناصر ضروری برای شناسایی یک نسخه خطی را جمع آوری کنند. که در طی 10 روز نتیجه نهایی این جلسات عناصری متشکل از عناصر نسخه شناسی و عناصر کتابشناسی برروی کاربرگه دو رویه مندرج گردید و اکنون نیز محققان با استفاده از این کاربرگه به راحتی می توانند به شناسایی و دریافت نسخه مورد نظر اقدام کنند. که امیدوارم این کاربرگه به نام ایشان با عنوان کاربرگه ایرج افشار نامگذاری شود."

علی بلوک باشی با عنوان افشار و مردم شناسی

علي بلوك باشي پژوهشگر :ايرج افشار را علامه ايران‌شناس

در ادامه، علي بلوكباشي با اشاره به درگذشت ايرج افشار، اظهار كرد: اگر روزگار اين شخصيت برجسته و بي‌نظير را از ميان ما ربود؛ وليكن آواي او و زبان گوياي قلم او گوش‌نواز دل‌هاست و پرواز اين شخصيت در جامعه ما پروازي اسطوره‌يي بود و بايد اين شعر از فروغ فرخزاد را بگويم كه «پرواز را به خاطر بسپار، پرنده مردني است».

بلوك باشي با اشاره به جمله‌اي از ايرج افشار مبني بر اين‌كه «از سفرها همان‌گونه آموختم كه از كتاب‌ها»، اظهار كرد: سفر براي او پژوهش بود و در سفر هرچيز و هر نگاه و هر پرسشي همچون صفحه‌ كتاب‌ها پرمطلب بود.

علی بلوک باشی به بیان «مردم شناسی استاد افشار» پرداخت :" افشار ایران شناس و دانشمندی بود که این آگاهی و دانش او را قادر ساخته بود تا چیزی را ببیند که از دیدگاه دیگران پوشیده مانده بود. افشار دانشمند و ايران‌شناسي متفاوت با دانشمندان و ايران‌شناسان ديگر و از تبار صنفي ديگر بود و چيزهايي را مي‌ديد كه از نگاه ديگران پوشيده مانده بود و با نگرش مردم‌شناسانه به ميراث مكتوب ايرانيان مي‌نگريست،او نگاهی نو به جامعه، تاریخ و فرهنگ ایران داشت و گرایشی مردمی و نگرشی مردم شناسانه به میراث مکتوب ایرانیان و تاریخ شفاهی و فرهنگ مردم داشت. تمام تلاش وی در جهت پیوند بین فرهنگ ایران گذشته و فرهنگ ایران کنونی بود که نتیجه این تلاش جملگی در آثار مکتوبی که از گذشتگان چاپ و منتشر کرده است و در یادداشتهای سفرهای مردم نگارانه اش به چشم می خورد. سفر برای او نوعی تحقیق و مطالعه بود و مانند سفر پژوهشی مردم شناسان جستجوگر همراه با تحقیقات میدانی بود. هر کتاب و رساله پنهان مانده از دیده دیگران در گوشه ای را از عرصه فعالیتهای زندگی مادی و معنوی مردم جمع آوری و به چاپ می رساند."

وی در ادامه اذعان داشت:" برخی از افراد به رساله هایی که توسط  استاد برای عموم نگاشته می شد از رساله های آشپزی گرفته تا رساله کرد شبستری را ناچیز می انگاشتند و کار وی را اتلاف زمان  برمی شمردند. بی توجهی همین گروه نیز موجب از بین رفتن یا کمرنگ شدن بخش بزرگی از فرهنگ، دانش، فنون و شیوه های زندگی اجتماعی مردم ایران در قرون گدشته شده است. پاسخ وی به این گروه از افراد همیشه این بود که از راه بازیابی و بازشناسی همین گونه رساله ها و نوشته ها، که ازنظر منتقدان کم اهمیت است، می توان به گذشته زندگی فردی و ساختار جامعه مردم گذشته ایران پی برد و تاریخ اجتماعی و فرهنگی گذشتگان را بازسازی کرد."

بلوک باشی به رسالاتی که توسط استاد افشار در زمینه مردم شناسی نگاشته شدند اشاره کرد:" رساله های استاد افشار را می توان به 8 موضوع کلی تقسیم کرد. یک بخش آن مربوط به دانشهاست که شامل علم پزشکی، گوهر شناسی، صنعت گری، کشاورزی وغیره می باشد و بخش دوم مربوط به هنرهاست که شامل آشپزی، کمانگیری و تیراندازی و مانند اینهاست. سوم تاریخ و جغرافیا محلی. چهارم  سفرنامه ها. پنجم روزنامه های خاطرات. ششم وقف نامه ها. هفتم فتوت نامه ها و هشتم داستانهای عامیانه را تشکیل می دهد."

محمدحسن ابریشمی با عنوان افشار و طبیعت ایران

محمدحسن ابريشمي:

نام ايران بنا به رواياتي برگرفته از نام ايرج بوده است-تعداد ضربان قلب او را حساب كردم كه در حدود سه ميليون و 128هزار بوده است

سپس محمدحسن ابريشمي با اشاره به اين‌كه نام ايران بنا به رواياتي برگرفته از نام ايرج بوده است، اظهار كرد: من نكته عجيبي در ايرج افشار ديدم و نكته اين است كه هرگاه در حضور او نام ايران را مي‌برديم، چشم ايشان درخشش خاصي پيدا مي‌كرد و در ميراث مكتوب مقاله‌اي شش‌صفحه‌يي نوشته‌ام كه ايرج افشار را علامه ايران‌شناس معرفي كرده‌ام و در پايان آن مقاله، تعداد ضربان قلب او را حساب كردم كه در حدود سه ميليون و 128هزار بوده است. تصور مي‌كنم تعداد كلماتي كه ايشان مرور كرده و قدم‌هايي كه در سفرهايش در ايران برداشته، با اين عدد رابطه‌اي داشته باشد. 

در ادامه صحبتهای وی، محمد حسن ابریشمی به بررسی طبیعت ایران و طبیعت شناسی افشار پرداخت و گفت:" افشار در شناخت و شناسایی ایران که من وی را به عنوان «علامه ایران شناس» می شناسم بدین سبب که  هزاران متن را بررسی و معرفی می کرد و همچنین سفرهای ایشان به جاهای مختلف ایران همگی حاکی از دقت وی در جمع آوری منابع کهن است. وی شناخت از طبیعت ایران و محصولات ایران - چه از طبیعت کهن و چه طبیعت جغرافیای فعلی ایران- را در نتیجه سفر به نقاط مختلف از جمله ایلات و عشایر و مناطق دور افتاده ایران به دست آوردند."

ابریشمی ادامه داد:" ایرج افشار طبیعت ایران را از روی اسامی روستاها شناسایی می کردند و تقریبا بیش از هزار روستا را با گیاهان و رستنی های مشخص هر منطقه و  فلات ایران بررسی و مشخص می کردند که در کدام منطقه و روستا چه گیاهانی رشد و نمو پیدا می کردند. ایشان دایرة المعارفی  از همه علوم مربوط ایران بود و تمام تلاش افشار برای اصلاح این علوم  در جهت شناساندن بیشتر طبیعت و جغرافیای ایران است. "

حسین مسرت پژوهشگر یزدی  با عنوان  افشار و یزد شناسی

حسین مسرت :شوق و شور به شهر یزد در تک تک یادداشتها و رساله های ایشان دیده می شود