موقعیت مكانی :

این بنا در ضلع جنوبی  چهار راه شهدا ، محله امیر چقماق ، جنب میدان امیر چقماق واقع است .

بانی

   طبق اظهارات مؤلف جامع مفیدی وهمچنین عبارت منقور بر در جماعتخانه در عصر صفویه به ((چقماقیه )) اشتهار یافت .این بنا در زمره مهمترین وارزنده ترین اقدامات  خیرخواهانه و حاصل حمّیت‌ ‌‌امیرجلال الدین چقماق شامی (حاكم یزد در دوران تیموری) وهمسر او ستی فاطمه خاتون به شمار می رود  مسجد مذكور در دوران پادشاهی شاهرخ میرزا تیموری ودر سنه 841 هجری احداث گردید كه بی شك از لحاظ شكوه ، عظمت ، زیبایی واهمیت ،  بهترین ومعتبرترین مسجد پس از مسجد جامع شهر یزد است

منابع تاریخی

در متون تاریخی یزد از مسجد امیرچقماق ( چخماق ) باعنوان«مسجد جمعه نو» یاد می شود

بر اساس كتیبه ای  به خّط محمد حكیم، ازبرجسته ترین ثلث نویسان سدۀ نهم ، سال اتمام بناسنه 841 هجری بوده است .

گفته اندامیر چقماق در دومین سفر خویش این مسجد را بنیان نهاد واستادان كاشی ساز وثلث نویسان به مدّت بیست سال برای ساخت آن رنج ومشقّت كشیدند و  بخشی از مخارج مسجد وسایر بناهای امیرچقماق از موقوفات رشیدی تأمین می شده است . اثری از شرف الدین علی نیز در چاهخانه جنب مسجد مذكور وجود داشته كه اکنون موجود نمی‌باشد .

مشخصات

 مسجد مذكور كه در ضلع جنوبی میدان امیر چقماق واقع است وبنابر اظهارات نویسنده تاریخ یزد در خارج شهر قرار داشت وحتی در دوران سلطنت محمد شاه قاجار ـ كه حصار شهر تا آن زمان باقی بود ـ مسجد خارج از شهر بوده است .

امیر‌اعظم جلال الدین چقماق از امراء وسرداران معروف عهد تیموری و مقرب درگاه شاهرخ  ، حاکم یزد ، ‌بود. وی در خارج  حصار شهر جنب محلۀ دهوك، مسجد جمعه ، خانقاه ، كاروانسرا ، حمام ، آب انبار ، قنّاد خانه ، بازار و چاه آب احداث كرد كه اکنون این مجموعه به تكیه وبازار كوچك ، آب انبار ومسجد خلاصه می‌شود.

در دوران فتحعلی شاه قاجار ، توسط حاجی حسین عطّار بر شبستان مسجد تغییراتی صورت گرفت .

این مسجد دارای ایوان وسردر رفیع كه پیشخوان زیبای آن از شهرت بسزایی برخوردار است . ورودیهای مسجد با‌دوجهت شرقی وشمالی به ایوان بلند ختم می گردد .در جلوی قسمت شرقی،‌كتیبه‌ی باشكوهی است كه به لحاظ هنرخطاطی اهمیت بسزایی دارد وتاریخ ساخت مسجد در آن آمده است. مسجد دارای دوشبستان زمستانی وتابستانی است كه در قسمت تابستانی آن ( بالای محراب ) بادگیر بسیار زیبایی واقع شده است.

محراب سنگ مرمر زیبایی دارد كه پیرامون آن راكاشیهای معرق تزئین كرده وآیاتی از قرآن مجید بر روی سنگ نقش گردیده است.

در‌دوطرف شبستان مسجد طاق نماهایی شبیه مسجد سرپلك وجود دارد،كه قسمت عقب آن ‌به دو‌راهرو‌درطرفین منتهی می‌شود. با توجه به اینكه كاشی‌ های شش ضلعی‌آبی رنگ زینت بخش ازاره شبستان گردیده،  محراب نیز بوسیله كاشی های معرق لاجوردی،‌ طلائی و‌سفید پوشیده شده است.

نور داخل شبستان توسط‌چهارپنجره درسقف ورودی ‌ودو‌‌ راهروی‌طرفین آن ‌تأمین می‌گردد. بدنۀ‌ دیوارها‌ از‌گچ ‌سفید و‌نمای ‌ایوان‌ از‌كاشی وآجرهای لعابدار به رنگ لاجوردی وسبز پوشیده شده است. شبستانهای زمستانی مسجددر دو سوی دالان ورودی قرار داردكه نورآن باسنگ مرمرتأمین می شود.همچنین مسجد مؤذنه مستطیل شكل  آجری دارد كه بر و‌رودی ضلع شرقی مسجد مشرف می باشد .

كتیبه های تاریخی

- دركریاس مسجد كتیبه‌ای سنگی بصورت وقفنامه به خطّ نسخ منقور گردیده ، بدین مضمون : (( بعد التحمید والتصلیه والتسلیم)). باعث بر تحریر این كلمات آنكه وقف مخلد صحیح شرعی وحبس مؤبّد صریح ملی نمودند خدّام كرام والامقام ذوی العزّ والاحترام عالی حضرت رفیع منزلت سامی رتبت شرافت و  نجابت و وزارت پناه ،فضیلت وكمالات دستگاه حقایق ومعارف آگاه ، دولت وعزّت ومدلت انتباه ، ابهّت و مناعت وجلالت اكتناه ، كهف الحاج والمعتمرین عالیجاه دستورالوزرائی اعنی الالقابی میرزائی میرزامحمد محسنا وزیر عدیم النظیر،  جلیل القدر دارالعباده یزد همگی وتمامی یك باب قهوه خانه وسیعه معیّنه متّصله به میدان وبازار محله میر چقماق خارج دارالعباده مزبوره كه از منشآت كثیر البركات عالیجاه معظم الیه است بروجود بر متعلقه  بر تعزیه سید الشهداءعلیه التحیه والثناء،مقررومشروط آنكه هرساله ازمداخل واجاره آن به عمل آید آگر محتاج به تعمیر ضروری باشد آن مقدم وبعدازآن صرف فرش ، وبعد از آن سوخت وروشنایی معمول حسینیه مزبوره وگرفتن كاغذ پنجره قهوه خانه وابقای كرباس سیاه پوشش دور حسینیه وشدّهای چهل گیسوی وقفی معینه واگر چیزی از آن زاید آید صرف روشنایی مسجد جامع محاذات قهوه خانه مزبور شود وتولیت آن مفوّض به جناب رفعت ودیانت ومعالی پناه وفضیلت وكمالات دستگاه حاجی عبدالفتاح ابن مرحمت پناه حاجی ملاشمس الدین محمد ابركوهی  ساكن دارالعباده مزبور فرموده، اورامتولی شرعی ساختند .به شرط آنكه كما ینبغی ویلیق مساعی جمیله در تمیشت امور مففصَله مزبوره مبذول وبه تكاهل از خود راضی نشود وبعد ازوبه اصلح ذكور اولاد او وبعد از آن به اصلح اولاد ذكور اووهكذا الی آن میرث الله الارض ومن علیها وهو خیر الوارثین ، واگر ازاولاد ذكور اومذكری به این وصف نباشد به اصلح ذكور اولاد اناث مذكری به این وصف نباشد تعیین متولی به رأی مجتهد جامع شرایط خواهد بود واگر در یزد مجتهدی نباشد منوط به آرای علما وعدول المؤمنین بلده مزبوره است وصیغه شریعه در تمام مراتب مزبور جریان وقهوه خانه موقوفه به تصرف متولی داده شد . تحریراً فی سادس عشرین شهر شوال سنه عشرین ومائه والف مضمون كتیبۀ مذكور بدین صورت است كه میرزا محمد ، وزیر یزد در عهد تیموری ، قهوه خانه بزرگی جنب میدان وبازارمحله میرچقماق جهت مراسم تعزیه امام حسین (ع) اختصاص داد، مشروط بر آنكه هر ساله هزینه مراسم آن از طریق اجاره^ء قهوه خانه صرف خرید فرش ،تأمین سوخت وروشنایی حیسنیه وخرید كاغذ پنجره،(دردوران گذشته به جای شیشه، به پنجره ها كاغذ می چسباندند و در اصطلاح  ((كاغذ لغ)) می گفتند) كرباسی سیاه رنگ پوشش محوطه حسینیه وشدها (یكی ازلوازم مراسم تعزیه بود مانند علم وكتل) شود.

بقیه لوازم اضافی طبق شرحی كه در وقفنامه آمده است در شب عاشورا به فقرا و مساكین اطعام داده شود ویاصرف سوخت وروشنایی مسجد جامع گردد. تولیت قهوه خانه موقوفه به شخصی به نام حاجی عبدالفتاح بن مرحمت پناه حاجی شمس الدین محمد ابركوهی ساكن یزد سپرده شود.

پس از حاجی مذكور قهوه خانه به بهترین ذكور او واگذارگردد واین تسلسل ادامه یابد واگرازفرزندان ذكور وی طبق شرایط مذكور نباشد ، به نیكو خلق ترین فرزند ذكور ازفرزندان مؤّنث ایشان سپرده گردد و اگرپسری ازفرزندان ذكور ومؤّنث نباشد ، تعیین متولی قهوه خانه براساس رأی وصلاحدید مجتهد جامع الشرایط خواهد بود وچنانچه در یزد مجتهدی نباشد، متولی براساس آرای علماء وصاحبنظران مؤمن تعیین می گرددوحفظ رعایت اصول واحكام شرعی الزامی است .قهوه خانه موقوفه براساس رعایت احكام شرعی به متولی منتخب سپرده می گردد.متن وقفنامه مذكور در مورخه بیست وششم ماه شوال 1120نگاشته وتنظیم گردید.

دردوسوی راهروی شمالی پنجره هایی پوشیده از كاشی معرق مشبك قرار گرفته است . بخشی از سردر ایوان مزین به كاشی معرّق است وكتیبه هایی در كاشیهای معّرق از سمت راست به چپ وجود دارد  كه مضمون آن به شرح ذیل است:

بین گل مربعی بربالای راهرو ودست راست كلمه ((الله)) به خطّ كوفی ، داخل آن نیز با همین خط (دوطرف مقابل هم ) سوره‌فاتحه وبر بالای كلمه مذكور در یك خط مستقیم ((اعوذبالله من الشیطان الرجیم )) و ((بسم الله الرحمن الرحیم )) نوشته شده است .مقابل كتیبه مذكور در فوق، كلمه" محمد" به خطّ كوفی قراردارد.در جهت راست چهاربار((ولی الله التوفیق )) ودر سمت چپ چهار بار عبارتی عربی نوشته شده است كه خواندن آن میسر نبود .

قسمت بیرونی گنبد ودر كمر بند آن عبارت ((السلطان ظّل لله )) به كوفی بنایی مكرر اجرا شده است .محراب صفه اصلی از كاشی معرّق وبا طاقنمای مقرنس كاری است ودر وسط‌آن سنگ مرمر خوش تراشی به اندازه 38/2×15/1 متر نصب است. همچنین درمیان مقرنس كاری آن یك گل مربع از كاشی معرق هست كه چهار بار((الله ،محمد،علی ))‌ به خطّ كوفی نقش شده است .كتیبه های سنگ مرمر عبارت است از:

" قال الله تبارك وتعالی جل جلاله وعم نواله اقم الصّلوه .... مقاماً محموداً صدق الله وهوعلی كل شیءقدیر " به خطّ نسخ در پیشانی وچهار بارنام "علی" به خطّ كوفی در یك گل مربع. در هر یك از دو طرف قسمت پایین سنگ مذكورودروسط آن نقش قندیل وگل وبوته  دیده می شود .

 - غرفه دست چپ ایوان یك سنگ مرمر به اندازه 95×54 سانتیمتر قرار دارد كه بر آن نقش قندیل دیده می شود ودر چهار گوشه اش به خطّ كوفی ((الله ،محمد ،علی )) تكرار شده است.كتیبه اطراف آن نیز عبارت : ((قال الله تبارك وتعالی انما یعمر مساجد الله من آمن بالله والیوم الاخر واقم الصلوه واتی الزكوه ولم یخش الا الله فعسی اولئك ان یكونوا من المهتدین )) به خطّ ثلث است .

- در غرفه دست راست سنگ قبر محمد شفیع( متوفی 1037 هجری) به اندازه 30× 28 سانتی متر نصب است وبه خطّ نستعلیق شبیه به نسخ اشعار زیربرآن منقور شده است :

  دریغا زجور سپهر ستمكار                                 فغان ازجفا پیشه چرخ مستبد

  محمد شفیع ازجهان رفت افسوس                     به عهد جوانی به خلد مؤبّد

  نچید گلی ازگلستان امید                                 چوگل شد به فردوس اعلی مسند

  چو او ....علم وادب بود                                    كند جای اندر بهشت مخلد

  ....سال تاریخ فوتش چنین                                علی حامی وی، شفیعش محمد

-   برسردر شرقی مسجد كتیبه ای از كاشی معرّق به خطّ ثلث محمدالحكیم (مولانا شمس الدین محمد شاه حكیم ازخوشنویسان بنام دوران صفوی بشمار می‌رود كه كتیبه‌ای به خط او نیز در درگاه اصلی مسجد جامع قرار دارد) موجود می‌باشد.

عبارت كتیبه مذكور چنین است :

« اللهم یا جامع الناس لیوم لاریب فیه ورافع بیوت اذن الله یرفع و یذكر فیها اسمه بالتحمید والتنزیه فاذا الجمعه جمعیت اسبابها جاهد فی اقامتها السلطان عظیم الشان ، معین الحق والدین شاهرخ بهادرخان الذی وفقت ابناء هذا المسجد علی اسس التقوی فی زمانه الاراعد (؟) منه فاطمه بنت محمد داعیه رب ابن لی عندك فی الجنه بالفضل والمنه ، فی رجب سنه احدی واربعین وثمانمائه ، كتبه محمد الحكیم.»

گنبد مسجد خمیده وتركدارازكاشی سبزرنگ ودراطراف آن كتیبه ای به خطّ كوفی وجود داشت كه اکنون مقداركمی از آن باقی است.

 گرمخانه دری چوبی دارد كه بردولنگه آن عبارت: ((لااله الا الله ، علی ولی الله حقاً حقا)) این در وقف كرد زین الدین علی دبّاغ بر جماعتخانه مسجد چقماقیه درتاریخ 972  به خطّ نسخ ومیان دوكتیبه كنده كاری شده است .

خطوط كوفی كاشی سردر راهروهای جنبی از داخل صحن مسجد به صورت ((اعوذ بالله من الشیطان الرجیم ...)) وكلمات یا علی ،یا محمد ، واللهم صل علی محمد وآل محمد راروی كاشی های سفید با زمینه لاجوردی اجرا گردیده ودرحواشی، ازنقوش ستاره ای سبزرنگ استفاده شده است .

درب كوچكی كه روی آن تاریخ 973 نوشته شده است  در ضلع شمال شرقی مسجد دیده می شود. ورودی دیگری نیزدر ضلع شرقی و داخل‌كوچه مسجد امیرچقماق قراردارد كه نمای آن ازكاشی وباآجرهای لعابدار پوشیده شده است . درازاره زیرمؤذّنه  باخطّ كوفی به رنگ لاجوردی  ((بسم الله الرحمن الرحیم،انما مساجد الله ....))  ودرسردر كاشیكاری بر روی زمینه لاجوردی كتیبه ای به تاریخ 1378 هجری نصب شده است . اطراف ایوان بلند شبستان باكاشی سبز وقهوه ای بر روی زمینه سرمه ای نقوش اسلیمی مخلوط كار شده است ودر پایین آنهاعبارت ((القدرلله الله اكبر)) دیده می شود .