مسجد ریگ یزد

مسجد ریگ شماره ثبت ملی : 1848

موقعیت مكانی :

یزدفردا"این مسجد در ضلع جنوبی خیابان قیام ، محله مصلی واقع گردیده است .

بانی

مسجد مذكوردرسده‌ هشتم هجری توسط معین الدین اشرف احداث گردید .

منابع تاریخی

مسجد ریگ در ابتدا كاروانسرا بوده وامیر معین الدین اشرف ، از اعاظم سادات عریضی كه آثار خیریه بسیاری از او در یزد به جای مانده است ، مسجد مذكور را بنیان نهاد .وی كاروانسرا را خریداری نمود وآن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه وگنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا كرد.همچنین پایابی حفر نمود ونهر جدید را درآن جاری ساخت وچندین باب دكان ومغازه در حواشی مسجد بناكرد وآنها را وقف نمود .

بنا به گزارش تحقیقات باستان شناسی مركز مطالعات وپژوهشهای میراث فرهنگی استان یزد ،بانی مسجد مذكور امیر معین الدین اشرف بود كه ازبزرگان عصر سلجوقی به شمار می رفت ودر سال 730 هجری قمری كاروانسرای مذكور را خریداری كرد وصفه وگنبد ورواقهایی بر آن افزود در این گزارش تناقضهایی وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاریخی محلی یزد نادرست به نظر می رسد، زیرا اولاً امیر معین الدین اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجری می زیست . و دارای سه فرزند به نامهای: امیر ركن الدین شاه حسن ، شرف الدین حسین وكمال الدین شاه علی بود و امیر ركن الدین شاه حسن وزیر شاه شجاع بر اثر سعایت دشمنان در سال 730 هجری قمری كشته شد . ثانیاً تاریخ دقیق احداث مسجد ریگ در منابع تاریخی ذكر نشده است وگزارش مركز اسناد مبنی بر احداث بنای مسجد در سال 730 هجری قمری با تاریخ مرگ میر ركن الدین شاه حسن پسر امیر معین الدین اشرف اشتباه ذكر شده است .

مسجد ریگ بر اثر ویرانیهای پی در پی دو بار تجدید بنا گردیده است . در زمان فرزند ابوسعید طبسی درگاه مسجد ریگ تخریب گردید وفردی به نام خواجه توكل قزوینی درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساری نمود.

در سال 798 هجری وپس از تاریخ مذكور خواجه فخرالدین ابرقویی مسجد ریگ را دوطبقه ساخت وگنبدی مرتفع ودوجماعتخانه بنا كرد ومنبری در مسجد قرار داد.

در سال 890هجری حاجی خواجه جان تبریزی وصیت نمود كه سه هزار دینار تبریزی در مصارف امور خیریه هزینه نمایند ، از جمله یك هزار دینار از آن صرف ساخت وساز بخشهای پایاب وجماعتخانه مسجد ریگ گردید.

مسجد در سال 860 هجری بر اثر وقوع سیل تخریب شد وبه مدت شش ماه ویران ومتروك بود تا اینكه پس از گذشت شش ماه باردیگر آباد گردید ومردم در آنجا نماز گزاردند.

در زمان حكمرانی محمد ولی میرزا بر یزد حاجی میزا سید مهدی برادر اعیانی مدرس چندین باب دكان ومغازه واقع در ضلع شمالی مسجد خریداری كرد ودرصدد بود شبستانی دایر نماید وآن را ضمیمه مسجدكند كه توفیق نیافت و در سال 1251 هجری شخصی به نام حاجی كاظم مشهور به كلاهدوز با خریداری ضلع جنوبی مسجد، شبستانی در نهایت زیبایی وتكلّف بناكرد .

مشخصات بنا

مسجد ریگ رفیع و دوطرف صحن مستطیل شكل آن دوشبستان است كه در طی ادوار مختلف تاریخی دایر گردیده اند .

مسجد مذكور از سده هشتم هجری به بعد به‌صورت یكی از مساجد بزرگ در آمده است.

پس از گچبری ولایه برداریهایی هایی كه انجام گردید، یك محراب كاشی شده در انتهای جنوبی این مسجد مشاهده شد. شبستان دیگری در قسمت شرقی مسجد وجود دارد كه شامل نورگیرهای مرمری باستونهای مربع شكل می‌باشدكه سقف جناقی ،برروی آن خودنمایی می‌كند.

این مسجد دارای مناره ای است که بدنه آن با كاشیهای زیباپوشیده شده است (در حال حاضر قسمتهایی از کاشیها فروریخته). در بالای محراب این مسجد در شبستانف زمستانی، بادگیری بوده كه اكنون خراب شده است. در داخل محراب نیز سنگ مرمری قراردارد كه بر روی آن نقوش محرابی وخطوط كوفی وعربی منقوراست.

در سمت شرق مسجد پلكانی با رویة گچی ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبیه گردیده كه طاقچه ای در داخل آن است . غرفة تحتانی، قوس نیم دایره ای دارد و در داخل آن نیزطاقچه‌ای است . ازارة تابستانخانه تا ارتفاع50 سانتیمتر از سنگ است و در سطح پایین آن قرنیز سیاه رنگی به كار رفته است . در وسط سقف تابستانخانه فضایی شبیه به گلخانه به سبك امروزی با پنجرة فلزی بزرگ ایجاد شده است .

بر روی یكی از زیلوهای مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زین آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده یزد داخل حصار سنه1304 عمل محمد علی حاجی رجب میبدی ›› وبر روی زیلوئی دیگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زینل عابدین داخل حصار دروازة مالمیر شهر سنه 1340›› نوشته شده است به نظر می رسد مسجد در عهد ناصرالدین شاه قاجاری بنا شده است .

خطوط آیه های عربی به چهار گونه نگاشته شده و در بالای محراب قرنیز گچی موجود است.در بدنه تا كف مسجدنیز كاشیهای فیروزه ای ولاجوردی به صورت نقوش هندسی تعبیه شده است .

سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستانی از پنجره ورودی بزرگ آن تامین می شود .بدنه دیوارهانیز با گچ سفید شده است . یك در ورودی مسجد به بازار متصل می شود .همچنین دوگرمخانه یا شبستان زمستانی در طرفین آن است كه محراب مقرنس گچی دارد . در زیر صحن مسجد زیر زمین یا سردابه ای بوده كه جهت وضو استفاده می شده است . نور شبستان ضلع چپ با سنگهای مرمر سقف تامین می شود‌وشبستانهای جنبی دارای 32 ستون چهار ضلعی وسقف گنبدی هستند .در روی هر گنبد نیزیك نور گیرف مرمری به كار رفته است. محراب این قسمت از سنگ مرمر ونورگیرها عموماً به صورت هشت ضلعی است.

كتیبه های تاریخی

در نمای ورودی مسجد كتیبه ای بر روی سنگ مرمربا این عبارت قراردارد :‌ « بسم الله الرحمن الرحیم واذكر اسم ربك بكره واصیلا مسجد ریگ ». یك ردیف كاشی نیز با خطوط نسخ عربی كه در تعمیرات اخیر در نمای ورودی استفاده می شده است.همچنین روی سنگ مرمر محراب با خطوط آیات ونقوش گلدانی كار شده ودر آخر تاریخ 1251 به چشم می خورد .

آثارقابل توجه مسجد مذكور به شرح زیر معرفی می شود :

1ـ منارگلی مزّین به كاشی و خطوط ونقوش هندسی بنایی وقفسه ای چوبی دربالای مناربا خطوط (( یا دیان یا منان یا حیان ...)).

2ـ كتیبة خطّ ثلث از كاشی معرق درسه طرف سر در مغرب مسجد كه به بازار باز می شود با این عبارت :

بنی هذه المسجد الشریف والمنار المنیف فی ایام خلافه سلطان الزمان المتوكل علی الله المنان ( یك كلمه ریخته ) [‌الم )‌ ظفر بهادرخان خلدالله تعالی ظلال عدالته ، العبد الواثق بلطایف ....( ادامه آن ریخته است .)

3ـ در آلت سازی وكنده كاری كه درهمین درگاه نصب است وبر دو لنگة آن این عبارت به خطّ نسخ خوش منقور است :‌

دست راست

«لا اله الّا الله محمد رسول الله . وقف كرد بندة كرد بندة درگاه صمد خواجه حاجی احمد سیاوشانی.»

دست چپ

«علی ولی الله حقاً . این در را بر مسجد سر ریگ خالصاً مخلصاً لوجه الله ، فی شهر ذی الحجه رقم شد سنة 1038. »

4ـ بدنة محراب ایوان اصلی از كاشیهای شش ضلعی فیروزه ای وآبی با حاشیه های سیاه وسفید مرسوم سده نهم هجری وطاق‌نمای آن گچ كاری مقرنس است ویك قطعه سنگ خاكی رنگ به اندازة 51×78 نصب ومطالب منقور بر آن به خطوط رقاع وكوفی‌است.

حاشیه اول

«بسم الله الرحمن الرحیم . انّ الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تتنزل علیهم الملائكه الا تخافوا ولا تحزنوا وابشروا بالجّنَه الّتی كنتم توعدون نحن اولیاؤكم (‌فصلت 30/ 31 ).»

حاشیه دوم

«بسم الله الرحمن الرحیم . وعدالله المؤمنین والمؤمنات جنات تجری من تحتهاالانهار خالدین فیها ومساكن طیّبَه فی جّنات عدن ورضوان من الله اكبر ذلك هو الفوز العظیم.» ( التوبه / 82 )

حاشیه سوم

«بسم الله الرحمن الرحیم . یبّشرهم ربهم برحمه منه ورضوان وجّنات لهم فیها نعیم مقیم. خالدین فیها ابداً ان الله عنده اجر عظیم ( التوبه 21 و22 ) . الا ان اولیاء الله لا خوف علیهم ولا هم یحزنون.» (‌یونس / 62 )

دورة پیشانی

«شهدالله انّه لا اله الّا هو و الملئكه‌والوالعلم قائماً بلقسط لا اله الا هو العزیز الحكیم . انّ الدین عندالله.» (‌آل عمران / 18 ـ 19 )

پیشانی

«لا اله الّا الله.»

محرابی وسط

سورة اخلاص به خطّ كوفی .

متن

«الله اكبر» (‌در دو گوشه ) .« بسم الله الرحمن الرحیم فان تولوا فقل حسبی الله لا اله الّا هو علیه توكلت وهو رب العرش العظیم.» (‌التوبه / 129 )

پائین‌

«عمل عبید‌الله بن احمد ....(‌ناخوانا ) احمد بن‌الحسین احمد بن محمد سید مسه (‌؟) عمر بن علی سحود (‌؟) .»

این‌ نوع سنگ -‌كه در یزد‌تعدادی از آنها دیده می‌ شود - از آثار سدۀ ششم هجری است و‌جز سنگی‌ازاین دست كه در سال 512 برای قدمگاه فراشا‌ تهیه‌ و در محراب آنجا نصب شده بقیه‌ سنگ قبر است . تصور می‌شود سنگ نصب شده در محراب مسجد ریگ‌ هم سنگ قبر بوده است و‌قسمت وسط آن را كه‌ به نام‌ متوفی‌ اختصاصی‌ تراشیده‌ و‌نیزعبارت فوق را نقر‌كرده‌اند . دو ‌دلیل ‌بدین امر می‌توان ذكر‌‌ كرد‌: یكی‌ ‌آنكه خط وسط شباهتی‌ به خطوط حاشیه‌ ندارد و جز‌این در هیچ‌ یك‌ از سنگهای‌ مورد نظر خطی‌ شبیه‌به خط مذبور‌‌ دیده‌ نشده است . ثانیا‌ً سطح سنگ در قسمت وسط به علّت تراشیده‌ شدن خط گودشدگی‌ بیشتری‌ دارد .

‌5 ـ در شبستان متّصل به گنبد و‌طرف راست آن ، دیوار‌ محراب از كاشیهای‌ مسّدس‌ و وسط آن محراب نمای‌معّرق از سده نهم هجری‌ نصب شده و‌طاق آن مقرنس و‌گچ‌ كاری‌ است .

6‌‌ ـ محراب شبستان بزرگ ‌زمستانی، دست چپ و‌با‌پنجاه ستون ، دارای‌ سنگ مرمری‌ به اندازة‌ 85 × 115‌ سانتی‌متر و برآن به خط نسخ و‌نستعلیق عبارت مذكور‌ در‌ذیل منقور‌ است .

حاشیه‌

«قال الله تعالی‌ و تقدس اقم‌ الصلوه‌..... مقاماً‌ محمودا‌ صدق‌العظیم ‌حرره ابن‌ عبدالحی‌ محمد صادق 1251 . » به خطّ نسخ.

پیشانی‌

« اشهد‌ان لا اله الا الله و‌اشهد ان محمد رسول الله و‌اشهد ان‌‌‌ علیاً ‌ولی الله .» به خطّ نستعلیق‌ و وسط سنگ گل و بوته‌ اندازی شده است:

(( عمل كمترین‌ ملكعلی‌ طهرانی‌ . ))