معرفی كتاب تاریخ شفاهی مسجد همت تجریش

مسجد همت، همت عالی در انقلاب

در دوران انقلاب و شدت گرفتن تظاهرات خیابانی، دو كلاس آموزشی در مسجد همت گشایش یافت كه در هر دو كلاس، دكتر علی قادری تدریس می كرد. یكی از این كلاس ها عقیدتی و دیگری آموز كمك های اولیه بود. سبب اصلی تشكیل كلاس امدادهای پزشكی هم این بود كه اگر در تظاهرات خیابانی كار به درگیری و زد و خورد كشید، افراد آموزش دیده بتوانند به مجروحان كمك كنند. همچنین با حمایت آقای ملكی دو یا سه خانه به صورت درمانگاه كوچكی درآمدند و همواره چند پزشك از جمله دكتر علی اكبر ولایتی و دكتر علی قادری در آنها خدمت می كردند.

برش هایی از كتاب:

در صفحه22-23 آمده است:

به هر رو مسجد امین الدوله كه بعدها به مسجد همت معروف شد، به صورت ایوان سقف داری بود كه در قسمت جلوی آن یك ردیف نرده ی چوبی سبز رنگ نصب كرده و كف آن را نیز با قطعه ای حصیر پوشانده بودند. در حیاط مسجد نیز حوض كوچكی وجود داشت كه آن را از چاهی كه كنارش قرار داشت، پر از آب می كردند. پس از شهریور 1320 هنگام بازسازی مسجد تلمبه ای روی چاه گذاشتند كه تا آن زمان لوله كشی آب تصفیه شده در شمیران در اوایل دهه ی 1340، همچنان از آن استفاده می شد؛ البته مسجد امین الدوله تقریبا متروك بود و كمتر كسی برای نماز خواندن به آنجا می رفت.

در صفحه 93 كتاب می خوانیم:

با اجرای سیاست فضای باز سیاسی در سال 1356، دگرگونی هایی در اداره امور كشور رخ نمود كه بیشتر آنها برآمده از تحولاتی بود كه در سطح جهان روی داده بود. یكی از مهم ترین این رویدادها، انتخاب جیمی كارتر به ریاست جمهوری آمریكا و در پی آن، تغییر رویكرد دولت آمریكا به رژیم خودكامه ی شاه بود كه خود موجب كاهش اختناق حاكم بر ایران شد. در این میان یكی از نمودهای اجرای سیاست فضای باز، آزادی نسبی نشر كتاب و كاهش فشار سانسور بر مطبوعات كشور بود.

در صفحه 107- 108 كتاب آمده است:

در دوران انقلاب و شدت گرفتن تظاهرات خیابانی، دو كلاس آموزشی در مسجد همت گشایش یافت كه در هر دو كلاس، دكتر علی قادری تدریس می كرد. یكی از این كلاس ها عقیدتی و دیگری آموز كمك های اولیه بود. سبب اصلی تشكیل كلاس امدادهای پزشكی هم این بود كه اگر در تظاهرات خیابانی كار به درگیری و زد و خورد كشید، افراد آموزش دیده بتوانند به مجروحان كمك كنند. همچنین با حمایت آقای ملكی دو یا سه خانه به صورت درمانگاه كوچكی درآمدند و همواره چند پزشك از جمله دكتر علی اكبر ولایتی و دكتر علی قادری در آنها خدمت می كردند.

كتاب تاریخ شفاهی مسجد همت تجریش توسط آقای محمود طاهر احمدی در 204 صفحه جمع آوری و چاپ نخست آن در تابستان 1386، بوسیله انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامی منتشر و جهت استفاده در اختیار عموم قرار گرفته است. این مجموعه با مقدمه شروع و پس از بیان سه نكته و پیشگفتار، مطالب خود را در قالب چهار فصل كه هر فصل دارای قسمت های مختلفی است تنظیم و با افزودن ضمائم و اسناد و كتابنامه و فهرست منشورات مركز اسناد به تفكیك حوزه های پژوهشی با عنوان و قیمت كتاب به پایان رسیده است.

مقدمه

بی شك یكی از مهم ترین سنگرهای مبارزه در انقلاب اسلامی حلقه واسطه میان رهبران انقلاب و عامه مردم مسجد بود. این نقش در سال های پس از پیروزی نیز تداوم یافته و سنگری برای برنامه ریزی و سازمان دهی نیروها و مدیریت تظاهرات بود كه به علت گستردگی آن در سراسر كشور، مقابله با آن برای رژیم ممكن نبود. یكی از این مساجد فعال و تأثیرگذار« مسجد همت» بود كه با داشتن موقعیت جغرافیایی مناسب و فعالیت شخصیت های انقلابی هم چون آیت الله طالقانی و آیت الله ملكی نقش مهمی در مبارزه علیه طاغوت ایفا كرد. سه عامل مهم برای خلق حماسه در مسجد همت را چنین بیان می نمایند: 1) سادگی، خلوص و كوچكی آن 2) آن هایی كه به این مسجد رفت و آمد داشتند به ویژه جوانان 3) حضور روحانی عالیقدر و خدوم، مرحوم حضرت آیت الله مصطفی ملكی. پیوند نوگرایان دینی با مساجد و دیگر نهادهای رسمی مذهبی به دنبال سخنرانی های دكتر علی شریعتی در حسینیه ارشاد به اوج خود رسید و بعد از آن در بیشتر مساجد در كنار منبر وعظ و خطابه، یك میز و صندلی نیز برای سخنرانی سخنرانان غیر مهمم جای سازی شد. خاطرات شفاهی تنی چند از متصدیان و نمازگزان مسجد همت از نوار پیاده شده بر روی كاغذ و تبدیل آن ها به زبان نوشتاری در تألیف كتاب به كار گرفته شد.

فصل اول

فصل اول كتاب تاریخچه مسجد را از زمانی كه نمازخانه بوده تا بنیان مسجد و روحانی آن را به تحریر در آورده است. تجریش، گذشته از خوش آب و هوایی به دلیل وجود مرقد امامزاده صالح و امامزاده چنار در آن را از دیر باز ویژگی شهرها و اماكن زیارتی را نیز دارا بود كه از جمله آن ها می توان از وجود مساجد متعدد در اطراف امامزاده صالح نام برد. در مورد بنای اولیه مسجد می گویند: چاقو تیز كن متدینی به نام ابراهیم چرخی، در قسمتی از قطعه زمینی نزدیك به امامزاده صالح، سایبانی از حصیر ساخته بود و از آن به عنوان نمازخانه استفاده می كرد. در زمستان هم دیواری دور آن كشیده و سقفی بر آن نهاد لذا می توان ابرام چرخی را بانی این مسجد نامید. حدود سال 1322 مسئولان مسجد امین الدوله با دعوت از واعظی به نام آقا شیخ علی اكبر ترك و بر اثر پیگیری های او و همت مردم كار تعمیر و بازسازی مسجد را آغاز و سقفی از شیروانی بر آن ساختند و از آن پس به« مسجد همت» معروف شد. مسجد امام جماعت راتب نداشت و گهگاه، عالم غیر معممی به نام شیخ ابوالقاسم ارشدی در آن جا اقامه نماز می كرد.

با پیگیری های زیاد، حجت الاسلام محمد محققی امامت مسجد را عهده دار شدكه پس از چندی به امر آیت الله بروجردی عازم آلمان می گردد. بعد از آن چندین امام جماعت تغییر می كند ولی حضور هفته به هفته مرحوم آیت الله طالقانی در این مسجد سبب استفاده گروهی از جوانان در جلسات شب های چهارشنبه می شود. مصطفی ملكی، از فعالان مسجد همت كه در سال 1332 به قم می رود و به لباس روحانیت ملبس می شود و سال ها بعد امام جماعت این مسجد می گردد و هنوز هم یكی از اعضای ثابت جلسات شب های چهارشنبه طالقانی در این محل می باشد و حتی پس از چهارم بهمن 1341 كه بعد از دستگیری مهندس مهدی بازرگان به دلیل انتشار اعلامیه شورای مركزی نهضت آزادی زیر عنوان« ایران در آستانه یك انقلاب بزرگ» آقای طالقانی هم دستگیر می شود ولی به همت طرفداران وی و دار و دسته مسجد همت به ویژه شیخ مصطفی ملكی، جلسات شب های چهارشنبه هیچ گاه تعطیل نشد، طالقانی پس از آزادی از زندان در 16 مهر 1346 هنوز در فكر مسجد همت و برنامه های تبلیغی آن بود.

فصل دوم

فصل دوم كتاب به شرح فعالیت های امام جماعت راتب مسجد همت یعنی آیت الله مصطفی ملكی پرداخته است. ملكی در سال 1295 در اسد آباد شمیران متولد می شود. پدرش میرزا ابوالقاسم قناد، از افراد خوشنام شمیران و در بازار تجریش كارگاه شیرینی پزی و مغازه قنادی داشت. او پس از طی دوره ابتدایی از نوجوانی در شیرینی فروشی پدرش شروع به كار كرد و تا 37 سالگی به آن ادامه داد. وی توانست با شركت در امتحانات متفرقه تا پایان سال سوم دبیرستان به تحصیل خود ادامه دهد. ملكی از اوان جوانی گرایش زیادی به مذهب داشت و احكامی مانند نگاه كردن به نامحرم را به شدت رعایت می كرد و تا پایان عمر با پافشاری تحسین برانگیزی امر به معروف و نهی از منكر می كرد مدتی با پشتكار و شوق فراوان بین تجریش و چیذر در رفت و آمد بود و از محضر آیت الله شیخ علی نهاوندی برای یادگیری عربی و بخش هایی از فقه بهره می برد. با شروع نهضت ملی شدن صنعت نفت پا به عرصه سیاست می گذارد و به یكی از رهبران نهضت ملی نفت در ایران در شمیران تبدیل می شود. جبهه ملی ملكی را به رهبری كمیته نهضت مقاومت ملی شماره 2 تجریش برمی گزیند و او با پذیرش این مسئولیت تمامی اعلامیه های آن كمیته را امضا می نماید به همین دلیل تحت پیگرد فرماندار نظامی قرار می گیرد لذا مدتی در خانه عمویش در دخانیت مخفی می شود و بعد از مدتی به قم می رود و به حضرت آیت الله بروجردی پناهنده می شود و با وساطت آن مرحوم فرماندار نظامی از بازداشت وی صرف نظر می كند.

فصل سوم

فصل سوم هم فعالیت های آقای ملكی را در مسجد همت بر می شمرد. هر چند نظر بعضی از مراجع این بود كه آقای ملكی در حوزه بماند ولی در نهایت ایشان به تجریش برمی گردد و در مسجد همت ماندگار می شود و با وجود وی مسجد همت تنها مسجدی بود كه نمازهای پنج گانه در آن به جماعت خوانده می شد. از جمله نوگرایی های آقای ملكی كه به مذاق گروهی از روحانیون سنتی تلخ بود؛ میدان دادن به روشنفكران و افراد غیر روحانی برای سخنرانی در مسجد همت بود، از طرفی از طلاب جوان برای سخنرانی در مسجد دعوت می كرد و پای صحبت آن ها می نشست تا جایی كه مسجد همت را مسجدی واعظ پرور می نامیدند. شیخ مصطفی ملكی چون شاعر هم بود لذا در روضه خوانی ها و سینه زدن هم نوآوری هایی داشت. نوحه هایی می سرود و به مداحان و روضه خوانان می داد تا آن را در دسته های عزاداری بخوانند. مسجد همت از جمله مساجدی است كه در پایان دهه 1340 دارای كتابخانه گردیده است. از واعظان معروف و عالمان بزرگی مانند استاد شهید مطهری، شهید دكتر بهشتی، آیت الله خامنه ای، دكتر محمد جواد باهنر، آیت الله هاشمی رفسنجانی و عده ای دیگر از بزرگان به مناسبت های مختلف برای سخنرانی به این مسجد دعوت می شدند.

فصل چهارم

فصل چهارم راجع به تأثیر فعالیت های مسجد همت در انقلاب اسلامی مطالبی را ارائه نموده است. اسناد چاپ شده مربوط به پرونده آیت الله طالقانی در ساواك نشان می دهد كه مراقبت از مسجد همت،به خصوص پس از آزادی طالقانی از زندان در مهر ماه 1346، افزایش یافت و مقامات مسئول همواره تا استقرار رسمی شیخ مصطفی ملكی در مسجد همت در پی كسب خبر از فعالیت مجدد وی در مسجد بوده اند. اگر چه آقای ملكی متهم بود از نهضت آزادی ایران هواداری می كند با وجود این مصطفی ملكی با پیش گرفتن رفتاری معتدل و پرهیز از تندروی باعث شد مسجد همت هم چنان به فعالیت های خود ادامه دهد و در جهت توضیح و تبیین افكار و منویات امام خمینی(ره) پیش برود. آقای ملكی به زندانیان سیاسی و خانواده آن ها توجه زیادی داشت و سعی داشت تا حد امكان مستقیم یا غیر مستقیم نیاز های آن ها را برطرف نماید. پس از شهادت آیت الله سید مصطفی خمینی در اول آبان 1356، متصدیان مسجد همت تصمیم گرفتند، مجلس یادبودی در مسجد برگزار كنند كه با زحمات زیاد و با پخش اعلامیه در شهرهای مختلف با عنوان یاد بود شهادت حاج سید مصطفی فرزند زعیم عالیقدر، حضرت آیت الله العظمی خمینی پخش می شود و بعد از فراز و نشیب ها با مأموران كلانتری ها بالاخره مراسم بنحو خوبی با سخنرانی آقای رستگاری برگزار می گردد. در این میان مسجد همت لااقل در سطح شمیرانات، تنها مسجدی بود كه با كوشش متصدیان، نمایشگاه كتاب را به راه انداخت و كتاب های ممنوع شده ای مثل رساله امام خمینی، پرتویی از قرآن آیت الله طالقانی، كتاب های مهندس بازرگان، دكتر علی شریعتی و ... در معرض تماشای عموم گذاشت. گزارش های متعدد ساواك بیانگر این است كه در رمضان سال 1357 مراسم و سخنرانی های زیادی كه اكثر آن ها تشویق حضار برای رویارویی با نظام حاكم بوده است برگزار شده است.

قبل از اتمام ماه مبارك رمضان آقای ملكی و دكتر محمد مفتح، امام جماعت مسجد قبا قرار گذاشتند تا نماز عید فطر را در تپه های قیطریه اقامه كنند؛ این كار انجام و نماز عید فطر با حضور انبوهی از مردم شمیران و سایر نواحی تهران به امامت دكتر مفتح برگزار شد و پس از آن نخستین راهپیمایی منظم و سازمان یافته در سال 1357 با حضور یك صد هزار نفر كه مقصد آن میدان راه آهن بود به انجام رسید. پس از هفدهم شهریور و اوج گیری تظاهرات خیابانی و راهپیمایی های میلیونی تاسوعا و عاشورای حسینی، مسجد همت به مركز برنامه ریزی و تدارك راهپیمایی اهالی شمیران تبدیل شد و اكثر راهپیمایی ها، تهیه پلاكاردها و پارچه نویسی و تهیه و تنظیم شعارها به عهده فعالان مسجد همت مانند، عباس ملكی، شهید علیرضا ملكی و جعفر هاشمی بود. با پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357، مسجد همت نیز همچون اغلب مساجد سراسر كشور یكسره به خدمت انقلاب درآمد و به محل كمیته انقلاب اسلامی تجریش تبدیل شد. اما خیلی زود، كمیته به بخش جنوبی كاخ سعدآباد منتقل و مسجد همت نقش پیشین خود را بازیافت.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا