زبان‌های ایرانی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد

برای دیگر کاربردها، ایرانی (ابهام‌زدایی) را ببینید.

گستره و شاخه‌های زبان‌های ایرانی؛ فارسی، کردی، پشتو، بلوچی، لری، و...

زبان‌های ایرانی یکی از شاخه‌های زبان‌های هندوایرانی از خانواده بزرگ زبان‌های هندواروپایی را تشکیل می‌دهد. منظور از اصطلاح زبان‌های ایرانی یا زبان‌های ایرانی‌تبار، گروهی از زبان‌ها است که همگی ریشه در یک زبان باستانی به نام زبان نیا-ایرانی داشته‌اند و به معنی زبان‌های مرتبط با واحد سیاسی کشور امروزی ایران نیست.

زبان های ایرانی یک ریشه مشترک باستانی دارد و به گویش های مختلف و هر گویش به لهجه های مختلف استعمال می شود. این زبان ها از آرامی باستان بسیار وام گرفته است. بعضی از گویش های زبان ایرانی به خاطر تفاوتهای ظاهری در نحوه استفاده از عبارات و ترکیب ها، امروزه خود به عنوان یک زبان نام برده می شوند.

مهمترین زبان‌ها و گویش های ایرانی امروزی عبارتند از: فارسی (پارسی ، دری، یا تاجیکی)، مازنی، کردی، پشتو، بلوچی، لری، لکی، زازاکی، گیلکی، تالشی، تاتی و آسی

امروزه زبان‌های ایرانی بیشتر با خط‌های عربی، لاتین، و سیریلیک نوشته می‌شوند. زبان‌های ایرانی با زبان عربی و زبان‌های ترکی تاثیر متقابل بسیاری داشته‌اند.

زبان‌های ایرانی بیشتر در کشورها و مناطق ایران، افغانستان، تاجیکستان، باختر پاکستان، کردستان ترکیه، کردستان عراق، و بخش‌هایی از آسیای میانه و قفقاز روایی دارد.

سه زبان از زبان‌های ایرانی به عنوان زبان رسمی هم اکنون در چهار کشور استفاده می‌شود. این زبان‌ها عبارت اند از فارسی در ایران و تاجیکستان، فارسی و پشتو در افغانستان و کردی در عراق.

براورد می‌شود که امروزه حدود ۱۵۰ تا ۲۰۰ میلیون تن به زبان‌های ایرانی سخن بگویند^[۱]. بنیاد تابستانی زبان‌شناسی (SIL International) در سال ۱۳۸۴ برآورد کرده‌است که امروزه به حدود ۸۷ گونه از زبان‌های ایرانی سخن گفته می‌شود؛ که شمار سخنوران بزرگترین این زبان‌ها به طور تخمینی عبارتند از: فارسی (۱۱۰ میلیون تن)،^[۲] پشتو (۴۱ - ۶۰ میلیون تن)^[۳] ^[۴]، لری (۱۰ میلیون تن)،تبری و گیلکی (7 میلیون تن) ، کردی (۲۵ میلیون تن)، و بلوچی (۷ میلیون تن).

نمودار زبان‌های هندواروپایی

محتویات

پیشینه

دوره باستان که از آغاز تا انقراض شاهنشاهی هخامنشی، تقریباً از سده بیستم تا حدود چهارم و سوم پیش از میلاد را دربرمی‌گیرد. از زبان‌های ایرانی باستان چهار زبان آن شناخته شده‌است: مادی، سکایی، اوستایی و پارسی باستان . از زبان مادی و سکایی که یکی در غرب ایران و منطقه فرمان روایی ماد و دیگری در شمال، از مرزهای چین تا دریای سیاه، از جمله بین اقوام پارت و ساکنان سغد، رایج بوده، تنها کلمات و عباراتی در آثار دیگران برجای مانده‌است. اما از زبان‌های اوِستایی و پارسی باستان مدارک بسیار در دست است. زبان اوِستایی، گویش مردم اطراف دریاچه هامون در سیستان بوده و زرتشت کتاب خود را به این زبان نوشته‌است.

پارسی باستان زبان مادری و زبان میهن اصلی خانواده و دودمان هخامنشی بوده‌است. نخستین شواهد نوشتاری از این زبان، سنگ‌نبشته بیستون است که تاریخ آن به قرن ششم پیش از میلاد برمی گردد. درهمین زمان لهجه‌های دیگر ایرانی باستان نیز وجود داشته که پا به پای چهار زبان مهم دوران باستان مراحل تکاملی را می‌پیموده‌است، مانند زبان‌های بلخی، سغدی، پارتی و خوارزمی.

زبان‌های ایرانی به سه دسته تقسیم می‌شوند:

این دسته‌بندی مطلقاً از لحاظ زمانی نیست، بلکه از نظر زبان‌شناسی هم هست.

ایرانی باستان

زبان نیاایرانی نیای مستقیم این دسته از زبان‌های ایرانی است.

از جمله زبان‌های این دسته عبارت‌اند از زبان‌های اوستایی (که بیشتر از طریق متون اوستا به ما رسیده است)، فارسی باستان (که بیشتر از طریق کتیبه‌های هخامنشی به ما رسیده است)، سکایی باستان، و مادی (که فقط چند واژهٔ آن، آن هم از طریق چند وام‌واژه در فارسی باستان و چند واژهٔ ذکر شده در منابع یونانی به ما رسیده است).

ایرانی میانه

زبان‌های ایرانی میانه

ایرانی نو

زبان‌های ایرانی نو به دو دسته بخش می‌شوند:

شرقی
غربی

زبان‌های ایرانی نو با این که اساساً در ایران، افغانستان و تاجیکستان متمرکز شده‌اند اما حقیقتاً گستره جغرافیایی بسیار وسیع تری را در بر می‌گیرند شامل مناطقی در قفقاز، آسیای میانه، ترکستان چین، پامیر، ترکیه، سوریه، عراق و شبه قاره هند.

زبان‌های ایرانی‌تبار شرقی

نمونه زبان‌های شرقی ایرانی تبار این‌ها هستند:

نوشتار اصلی: زبان‌های ایرانی شرقی

زبان‌های ایرانی‌تبار غربی

زبان‌های ایرانی تبار غربی به دو گروه دسته بندی می‌شوند:

گروه شمال غربی:

این گروه شامل زبان‌ها و گویشهای آذری باستان، تفرشی، خوانساری، آرانی، بیدگُلی، گَزی، دری زرتشتی، سیوندی ، تبری ( مازندرانی )، کردی، گیلکی ، تالشی ، زازا-گورانی، پارتی، ، سمنانی، تاتی و بلوچی می‌باشد.

گروه جنوب غربی:

این گروه شامل زبان‌ها و گویشهای فارسی/پارسی، فارسی نو، تاتی قفقاز، لاری، لری و بختیاری می‌باشد.

(سبز تیره): کشورهایی که در آنجا زبان‌های ایرانی، زبان رسمی هستند. (سبز روشن): کشورهایی که در آنجا زبان‌های ایرانی، یکی از زبان‌های رسمی یا رایج هستند.(جمهوری آذربایجان با اقلیت ایرانی‌زبان تالش و تات در این نقشه فراموش شده‌است.)

نوشتار اصلی: زبان‌های ایرانی غربی

رسم‌الخط

زبان‌های ایرانی دارای رسم‌الخط‌های گوناگون هستند. از جمله خط میخی (در مورد پارسی باستان)؛ خط آرامی (در مورد نخستین کتیبه‌های پارسی میانه، پارتی، سغدی، و خوارزمی)؛ دو نوع خط سریانی، سطرنجیلی (در مورد پارسی میانه، پارتی، یاختری، سغدی و فارسی نو) و نستوری (سغدی مسیحی و فارسی نو)؛ خط عبری (در مورد فارسی نو و لهجه‌های محلی)؛ خط عربی (در مورد فارسی نو، خوارزمی، کُردی، پشتو و بلوچی)؛ خط براهمی (در مورد خُتَنی، تُمْشُقی و سغدی)؛ خط یونانی (در مورد باختری)؛ خط سیریلیک (در مورد اُسِتی و تاجیکی) و خط لاتین (در مورد کُردی و اُسِتی).^[۶]

جدول زبانهای ایرانی

فارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانجی	پشتو	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی
زیبا، خوش چهره، خجیر	rind	rind, delal/cwan	ʂkulai/xkulai, ʂɑjista/xɑjista, خجسته	sharr, soherâ	ṣəmxâl/ Xəş-nəmâ	zibâ/ xuš-chehreh	hučihr, hužihr	hužihr	naiba	vahu-, srîra	ræsughd
خون	goyni	xwîn/xwên	wina	hon	xun	xūn	xōn	xōn		vohuni	tug
نان	nan	nan	ɖoɖəi, nəɣɑn	nân, nagan	nûn	nân	nân	nân			dzul
آوردن	ardene	anîn/hênan/weranîn, hawirdin	rɑ wɺ̡əl	âurten, yārag, ārag	biyârden	âvardan/biyar	âwurdan, āwāy-, āwar-, bar-	āwāy-, āwar-, bar-	bara-	bara, bar-	xæssyn
برادر	bıra	bira	wror	brāt, brās	birâr	barādar	brād, brâdar	brād, brādar	brâtar	brâtar-	æfsymær
آمدن، آوردن	amayene	hatin/wara	rɑ tləl	āhag, āyag	Biyamona, enen	âmadan	âmadan, awar	awar, čām	ây-, âgam	âgam-	cæwyn
گریه	berbayene	girîn	ʒaɺ̡əl	greewag, greeten	bərmə/ qâ	geristan/geryeh	griy-, bram-				kæwyn
تار، تاریک	tari	tarî/tarîk	tjɑrə	thár	siyo	târîk	târīg/k	târīg, târēn		sâmahe, sâma	tar
دختر	çena	keç, kîj, dot/kiç, kîj, kenîşk	lur	dohtir, duttag	kijâ/ dether	doxtar	duxtar	duxt, duxtar		duxδar	čyzg (Iron), kizgæ (Digor)
روز، روشن	roce/roje/roze	roj	wrad͡z	roç	rezh	rûz	rōz		raucah-		bon
کردن	kerdene	kirin/kirdin	kawəl	kanag, kurtin	hâkerden	kardan	kardan	kartan	kạrta-	kәrәta-	kænyn
در، دروازه، دریچه	çeber	derge/derke, derga	war, daɺ̡a	gelo, darwāzag	bəli	dar	dar	dar, bar	duvara-	dvara-	dwar
مردن	merdene	mirin/mirdin	mrəl	mireg	mərnen	murdan	murdan		mạriya-	mar-	mælyn
خر	her	ker	xar	her	xar	xar	xar				xæræg
تخم، خاویار، خایه	hak	hêk/hêlke	hagəi	heyg, heyk	merqâna	toxm	toxmag, xâyag	taoxmag, xâyag		taoxma-	ajk
زمین	êrd (uncertain origin)	erd/herd (uncertain origin)	zməka	zemin	zemi	zamin	zamīg	zamīg	zam-	zãm, zam, zem	zæxx
سر شب، پگاه	shan	êvar/êware	mɑʂɑm/mɑxɑm	begáh	nəmâşun	begáh	sarshab	êbêrag			izær
چشم	çım	çav/çaw	stərga	ch.hem, chem	bəj, Çəş	chashm	chašm	chašm	čaša-	čašman-	cæst
پدر	pi	bav/bab, bawk	plɑr	pit, piss	piyer	pedar	pidar	pid	pitar	pitar	fyd
ترس	ters	tirs	vera, tars	turs, terseg	təşəpaş	tars	tars	tars	tạrsa-	tares-	tas
نام زد، خواستگار	washte	dezgîran	t͡ʃanɣol	nām zād	xasgar	nâm-zad	-	-			usag
خوش	weş	xweş	ʂa/xa	wash, hosh	xaar	xosh	dârmag			srîra	xorz / dzæbæx
انگشت	gisht	til/qamik, engust	gwəta	lenkutk, mordâneg	angoos	angošt	angust			dišti-	ængwyldz
آتش، آذر	adır	agir/awir, agir	or	âch, âs	tesh	âtaš, âzar	âdur, âtaxsh	ādur	âç-	âtre-/aêsma-	art
ماهی	mase	masî	kab	mâhi, mâhig	mahi	mâhi	mâhig	mâsyâg		masyô, masya	kæsag
خوراک، خوردن	werdene	xwarin/xwardin	xoɺ̡ə / xwaɺ̡əl	warag, warâk	Xərak/ xəynen	xordan	parwarz / xwâr, xwardīg	parwarz / xwâr		hareθra / ad-, at-	xærinag
شدن، رفتن، بردن، آمدن	şiyayene	çûn	tləl	jwzzegh, shutin	shunen / burden	raftan	raftan, shudan	ay-	ai-	ay-, fra-vaz	cæwyn
خدا، بغ، پروردگار	heq	xwedê/xwa	xwdai	hwdâ	homa, xəda	khodâ	bay, abragar		baga-	baya-	xwycaw
خوب، نیکو	rınd	baş, rind/baş, çak	ʂə/xə	jawáin, šarr	xâr	xub / nîuū	xūb, nêkog		vahu-	vohu, vaŋhu-	xorz
سبزه، علف، گیاه، دارو، واش	vash	giya, riwek, şênkatî	wɑʂə/wɑxə	rem, sabzag		sabzeh, giyâh	giyâ	dâlūg		urvarâ	kærdæg
بزرگ، گته	gırs / pil	mezin/gewre, mezin	loj, ɣwara	mastar, mazan	gat, belang, pila	bozorg	wuzurg, pīl		vazraka-	uta-, avañt	styr
دست	dest	dest	lɑs	dast	dess	dast	dast	dast	dasta-	zasta-	k'ux / arm
سر، کله	ser	ser	sar, kakaɺ̡ai	saghar	kalə	sar, kalleh	sar			sairi	sær
دل	zerre	dil	zɺ̡ə	dil, hatyr	dil/dill	del	dil	dil		aηhuš	zærdæ
اسب	estor	hesp/esp	ɑs	asp	istar	asp, astar	asp, stōr	asp, stōr	aspa	aspa-	bæx
خانه، سرای	keye	mal/mall, xanu	kor, xuna	log, dawâr	səre	xâneh	xânag			demâna-, nmâna-	xædzar
گرسنه	vêşan	birçîtî/birsêtî	lwəʐa/lwəga	shudhagh	veyshna	gorosnegi	gursag, shuy				stong
زبان)	zıwan / zon	ziman/ziman, ziwan	ʒəba	zevân, zobân	ziwân	zabân	zuwân	izβân	hazâna-	hizvâ-	ævzag
خنده	huyayene	kenîn/pêkenîn, kenîn	xandəl	khendegh, hendeg		xandidan	xandīdan		karta	Syaoθnâvareza-	xudyn
زندگی، زیستنی	jewiyaene	jiyan	ʒwandun	zendegih, zind		zendegi	zīndagīh, zīwišnīh	žīwahr, žīw-		gaêm, gaya-	card
مرد	merd	mêr/ pyaw	saɺ̡ai, meɺ̡ə	merd	merd	mard	mard	mard	martiya-	mašîm, mašya	adæjmag
ماه	ashmê	heyv/mang	spoʐmai/spogmai, mjɑʃt	máh	mithra	mâh	māh	māh	mâh-	måŋha-	mæj
مادر، دایه	maye	dayik, mak	mor	mât, mâs	mâr	mâdar	mādar	mādar	mâtar	mâtar-	mad
دهان، فک	fek	dev/dem	xwlə	dap		dahân	dahân, rumb			åŋhânô, âh, åñh	dzyx
نام	name	nav/naw	num	nâm	num	nâm	nâm		nâman	nãman	nom
شب	şewe	şev/şew	ʃpa	šap, shaw	sheow	shab	shab		xšap-	xšap-	æxsæv
باز کردن	akerdene	vekirin/kirdinewe	prɑnistəl, xlɑsawəl	pabožagh, paç	vâ-hekârden	bâz-kardan	abâz-kardan		būxtaka-	būxta-	gom kænyn
آرام	kotpy	aştî	roɣa	ârâm		âshti, ârâmeš, ârâmî	âštih, râmīšn	râm, râmīšn	šiyâti-	râma-	fidyddzinad
خوک	xoz	beraz	xug, seɖar	khug	xi	xūk	xūk			hū	xwy
جایگاه، جا	ja	cih/jê	d͡zɑj	hend, jâgah		jâh/gâh	gâh	gâh	gâθu-	gâtu-, gâtav-	ran
خواندن	wendene	xwendin/xwêndin	lwastəl	wánagh	baxinden	xândan	xwândan				kæsyn
گفتن، گپ، آوا سردادن، واژه	vatene	gotin/witin, gutin	wajəl	gushagh	baotena	goftan, gap(-zadan)	guftan, gōw-, wâxtan	gōw-	gaub-	mrû-	dzuryn
خواهر	wae	xweşk	xor	gwhâr	xâxer	xâhar/xwâhar	xwahar			x ̌aŋhar	xo
کوچک، کم، خرد، ریز، بچه	qıc	biçûk	kut͡ʃnai, waɺ̡ukai, kam	gwand, hurd	pətik, bechuk, perushk	kuchak, kam, xurd, rîz	kam, rangas	kam	kamna-	kamna-	chysyl
پسر	qıj	kur/kurr	zoj	baç, phusagh	pisser	pesar, pûr, baça	pur, pusar	puhr	puça	pūθra-	fyrt
روان	gan	gyan, rewan	arwɑ	rawân		ravân	rūwân, gyân	rūwân, gyân		urvan-	ud
بهار	usar	bihar/behar	psarlai	bhârgâh	wehâr	bahâr	wahâr		vâhara-	θūravâhara-
برز، برجسته، بلند	berz	bilind/berz	lwaɺ̡, d͡ʒəg	bwrz, buland		boland / bârez	buland, borz	bârež		barez-	bærzond
دَه	des	deh/de	les	deh	da	dah	dah		datha	dasa	dæs
سه	hire	sê	dre	sey	se	se	sê	hrē	çi-	θri-	ærtæ
دِه	dewe	gund/dê	kəlai	helk, kallag, dê	deh	deh, wis	wiž	dahyu-	vîs-, dahyu-	vîs	qæw
خواستن	waştene	xwestin/wîstin	ɣuʂtəl/ɣuxtəl	lotagh	bexanen	xâstan	xwâstan				fændyn
آب	owe	av/aw	obə	âp	ab	âb/aw	âb	âb	âpi	avô-	don
کِی	key	kengê/key, kengê	kəla	ked		kay	kay	ka		čim-	kæd
باد	va	ba	bɑd	gwáth	wâ	bâd	wâd			vâta-	dymgæ / wad
گرگ	verg	gur/gurg	lewə, ʃarmuʂ/ʃarmux	gurkh	varg	gorg	gurg		varka-	vehrka	birægh
زن	ceniye	jin	ʂəd͡za/xəd͡za	jan	zhənya	zan	zan	žan		gǝnā, γnā, ǰaini-,	sylgojmag / us
سال	serre	sal/sall	kɑl	sâl		sâl	sâl		θard	ýâre, sarәd	az
آری/ نه	ya / né	erê, a / na	ho (wo) / na, ja	ere / na		baleh, ârē, hā / na, nee	hâ / ney	hâ / ney	yâ / nay, mâ	yâ / noit, mâ	o / næ
دیروز	vizêri	duh/dwênê	parun	zí	direz	diruz	dêrûž		diya(ka)	zyō	znon
پارسی	زازاکی	کرمانجی/سرانی	پشتو	بلوچی	مازندرانی	پارسی	پارسی میانه	پارتی	پارسی باستان	اوستایی	آسی

منابع

Windfuhr, Gernot. The Iranian languages. Routledge Taylor and Francis Group.
Windfuhr, Gernot. The Iranian Languages. Routledge. 2009. p. 418.
«pashto». Nationalencyklopedin.
Penzl, Herbert; Ismail Sloan (2009). A Grammar of Pashto a Descriptive Study of the Dialect of Kandahar, Afghanistan. Ishi Press International. p. 3. ISBN 0-923891-72-2. "Estimates of the number of Pashto speakers range from 40 million to 60 million..."
محسنی، محمدرضا1392: "پان‌ترکسیم، ایران و آذربایجان"، چاپ دوم، نشر سمرقند، ص 130-131
دانشنامه ایرانیکا، سرواژهٔ IRAN vi, (3) Writing Systems