جنبش تنباکو در یزد

تاریخ تنباکوی طبیعی وتاریخ طبیعی تنباکو ( ۱ )

دکتر علیرضا آیت اللهی

یادداشت « جریان تنباکو : لحاف ملا؟ » سبب شده است که بعضی از یزدی ها به اینجانب تذکراتی بدهند که از همه تذکراتشان ممنون ٬ و اگرچه روش کار اینجانب « مردم شناسی ( و از آنجمله تاریخ شفاهی ) » است و به ندرت به تاریخ که نوشتنش دقت وممارست بسیار زیادی می خواهد می پردازم اما پاسخ دوست گرامی و شاید هم دوستانی گرامی :

ملاک پیشوائی روحانی در زمان جنبش تنباکو را نمی بایست با ملاک های کنونی آن یکی دانست . تا آنجا که ما می دانیم و از قریب به پنجاه سال قبل شنیده ایم و تحقیق کرده ایم « روحانی زادگی » ٬ « سن » و « تقوا » ی یک شخص سبب شیخوخیت مذهبی وی می شده است و آنگاه « اعلمیت » ( و آنهم نه بنا به مدرک کتبی ٬ به خصوص که درآن عصر کندی جریان اطلاعات ٬ همه به اعلمیت یکنفر واحد ٬ حتی میرزای شیرازی ٬ چه رسد به اعلمیت یکنفر خاص در یک شهر ، متفق القول نبوده اند ) ٬ و تقریبا" مردم هرمحل و هربخش از شهر روحانی منطقه خود را اعلم بر سایرین فرض کرده طبق فتاوی و سفارشات وی عمل می کرده اند . تمرکز و وحدت مرجعیت حتی در حد زمان سلطنت فتحعلیشاه و حتی به اندازه پذیرش از مرجعیت میرزا محمد جعفر کرمانی ( که لابد معتقدین به میرزا محمدتقی مهریزی و امثال وی از کرمانی تبعیت نمی کرده اند ) در شهر یزد ٬ وجود نداشته است .

سالهای جنبش تنباكو ، یعنی 1307 و 1308 هجری قمری ، سال های فوت اعاظمی از روحانیت یزد چون

میرزا محمد تقی یزدی یا مهریزی
- میرزا علی اكبر مصلائی
- سید حسین وامق یزدی
- میرزامحمد كرمانشاهی
و محمدهادی خوئی یزدی

است كه لابد برخی تا زمان مرگ خود مرجعیتی در اینگونه امور داشته اند . آنكه هدف بعضی از نویسندگان امروزی به عنوان رهبر جنبش در یزد قلمداد شده است ، یعنی آقا میرزا سید علی مدرس ، در آن زمان بیش از حدود ۴۰ سال از سن شریفشان نمی گذشته است ٬امامت جماعت هیچ مسجدی را نپذیرفته اند ، و... در واقع عالمی بزرگ و خطیبی چیره دست بوده اند كه در شعری مورد تمجید آخوند ملا عبدالكریم واعظ ( عماد الاسلام ، از روحانیون سیاستمدار و طرفدار مشروطیت و لابد لغو امتیاز تنباكو ، در یزد و از احفاد خاندان اهل علم ادب سعیدی ) قرار گرفته شاید به این لحاظ ایشان را سردمدار جنبش تنباكو در یزد معرفی كرده اند .
حال آن كه ایشان از توابع آیت الله العظمی آقا سید كاظم طباطبائی یزدی بوده اند كه آقا سید كاظم تقریبا" هیچگاه سیاست زده ، جوٌ گیر ، و جریان زده نمی شده تا امری را مسلٌم نمی دیده اند از آن حمایت نمی كرده اند كه از آن جمله است عدم حمایت ایشان از جنبش تنباكو ؛ به ویژه در بدو امر .

علاوه بر طرفداران آقا سید كاظم كه به رغم موضع به شدٌت ضد استعماری خود از جنبش تنباكو چندان حمایتی نمی كرده اند گروه دیگری از روحانیان مقیم و در اصل مهاجر به یزد نیز به دلایل روابطی كه با دربار داشته اند جانبدار چنین جنبشی نبوده اند مگر این كه در خصوص حمایت واقعی این دو گروه از روحانیون سند یا اسنادی میقٌن ارائه شود .

در مقابل ، كسانی كه پدر در پدر با سیاست انگلیس در یزد ، پیدایش فرقه های جدید مورد حمایت آن كشور ، حكام اعزامی از تهران و نهایتا" سلطنت قاجاریان مخالف بوده اند می توانند به صورتی بالقوٌه از رهبران این نهضت در شهر یزد باشند كه از آنجمله اند :

- ملا حسن اردكانی ( متوفی 1315 ه.ق ) رئیس حوزه علمیه دو منار

- آقا شیخ جعفر عقدائی ( م ۱۳۲۸ ) رئیس حوزه علمیه شفیعیه و امام جماعت مسجد سرریگ با پرجمعیت ترین ماموم .

- آخوند ملامحمد جواد شیخدادی ( م ۱۳۲۹ ) رئیس حوزه علمیه شیخداد و امام جماعت مسجد همان محله .

- میرزا محمد جعفر شریف( م ۱۳۳۰ ) رئیس حوزه علمیه قائمیه و امام جماعت مسجد ملااسماعیل ٫ که تاریخ شفاهی ما حاکی از جانبداری ایشان از مبارزه با استبداد و استعمار و در نتیجه همراهی با جنبش تنباکو است .

و به خصوص :

- آخوند ملا حسن مالمیری كه شنیده ایم خود در عین حال به تجارت تنباكو نیز اشتغال داشته اند .

با اینهمه بنظر می رسد وجیه الملگی آقا میر سید علی مدرس و آقا میرسید علی حائری سبب شده باشد كه شركت آنان در جریان تنباكو مطرح گردد . به اضافه این كه روحانیان اصولا" ( از عهد صفویه ) با استعمال تنباكو موافق نبوده اند و هرجا كه فرصتی می یافته اند در مذمٌت آن می كوشیده اند .

پی نوشت:

( ۱ ) این را کاملا" مطلع است که مفهوم علمی « تاریخ طبیعی » در جهان چیز دیگری است . امٌا منظور ما از تاریخ طبیعی تاریخی بی غل و غش و بدون پیرایه است ٬ و اصولا" :

الف - برخلاف آنچه عملا" در اذهان ما و به خصوص در افکار عمومی ما نقش می بندد هیچ یک از شخصیت های تاریخی ( غیر دینی ) خوب مطلق و قهرمان در همه جا و همه موارد ٬ و هیچکس بد مطلق ٬ نیست .

ب - بنابر این ما باید به تشخیص« فعل » غلط حتی نزد خوبانی که البته معصوم نیستند ٬ و « فعل » خوب ٬ حتی نزد فلان سلطان مستبد یا سرداری غربی که در مقابل ما صف آرائی کرده است بپردازیم ٬ (مگر حمله سرداران عرب به ایران برای گسترش اسلام را صحیح ارزیابی نمی کنیم ؟ ) و نه به فاعلش .

پ - اگر به معاد اعتقاد داریم ٬ حق و حقوق یکی را به دیگری ندهیم . روحانیان مبارزی را تصور می کنم که در زمان خود در مقابل استبداد و استعمار و حتی روحانیان محافظه کار و به اصطلاح آن زمان « درباری » و « حکومتی » ایستاده اند و بهای آن را با سختی معیشت خود پرداخته اند . کتابهایشان سوزانده شده ٬ فرزندانشان قربانی شده و حتی سنگ قبرشان به یغما رفته است... و حال دستاورد افتخار آمیز ایشان را به روحانیان محافظه کاری که احتمالا" سد راه ایشان هم می شده اند نسبت دهیم ؟!!! ازمعاد و سزای آخرتی مطلب بگذریم ٬ آیا در همین جهان کمال بی انصافی نیست ؟

ت- قضاوت های ما میبایست واقعا" محققانه باشند و نه در ورطه شهرت طلبی و غوغاگری و خدای ناخواسته سوء استفاده . یک مقاله یا یک کتاب خوب بهتر از پنجاه مقاله یا کتابی است که شتابزده و بنابر این مملو از اشتباهات و اغلاط ٬ تحریر و تدوین شده باشد ٫ و رویهم که بگذاری یک ستون تشکیل دهند . فرق است بین بنٌائی و تاریخنویسی ...

ث - اگر نمی خواهیم زحمت تحقیق به معنی واقعی این اصطلاح را بر خود هموارسازیم و در راه نگارش وقایع صادق و منصف باشیم و در حقیقت به فرهنگ خدمت کنیم ٬ بهترین خدمت ما به فرهنگ این است که ننویسیم . همین ! والسلام !