ارمغانهای ایران بجهان معماری-سردابه و حوضخانه حسینیه ایلینی – قزوین
خلاصه : پادیاب یا محل شست وشو و طهارت در معماری ایرانی و اسلامی ، پادیاب و در معماری خانه های كنار كویر ، ستودن سرچشمه آبهای پاك و معماری پرستشگاهای كهن – آتشكده آذر گشسب – وضو خانه مساجد و حوضخانه های منازل ایرانی .
كه صفائی ندهد آب تراب آلوده
پاك و صافی شو و آن‌گه بخرابات در آی
توجه به پاكیزگی پیش از همه جا در معماری ایران به چشم می‌خورد چنان كه بیشتر پرستشگاهها یا بر لب چشمه آب بر پا شده یا در پیش آن جائی برای شستشو ساخته‌اند تا ستایشگران پیش از در آمدن به آتشكده یا مهرابه دست و روی و دیگر اندامها را بشویند و جامه‌ای سفید و پاكیزه در بر كنند و پیش دهان پنام به بندند . در فارسی كهن و میانه طهارت و شست و شو را پادیاو و پادیاوی یا پادیاب و نیز طشت آب را كه با آن شست و شو می‌كردند پادیاب‌دان می‌گفتند و همچنین جایگاههائی را كه برای شست و شوی ساخته‌اند پادیاو نامیده می‌شده و همین واژه است كه نخست بسیار نزدیك به تلفظ كهن فارسی آن به صورت پاثیاو و پاتسیو به زبانهای اسپانیائی و ایتالیائی درآمده و در فرانسوی و انگلیسی پاسیو و پاتیو و پیشیو شده است چنان كه ساختمان پادیاو هم توسط معماران تازه مسلمان ایرانی به شمال آفریقا و اسپانیا راه یافته و جزء زیبایی از معماری آن سامان شده است پادیاو ایرانی ( چنان كه نمونه‌های متعدد آن در گوشه و كنار كشور – مثلاً در تپه میل ورامین – نشان می‌دهد ) چهار دیوار كوچكی بوده است كه جوی آب یا بركه‌ای درمیان و رختكن‌ها و طاق نماهائی در پیرامون داشته است و همین پادیاو با همه ویژگیهایش بعد از اسلام در پیش مساجد و زیارتگاهها به نام وضوخانه جای گرفته است ( مانند آن چه در پیش سردر جامع یزد بوده و اكنون روی آن را پوشانده‌اند یا نمونه تازه‌تر و نزدیك به زمان ما – گودال باغچه میان مدرسه و مسجد نراقی – آقا – در كاشان ) .
پادیاو كم كم از پیش پرستشگاهها به درون خانه‌ها نیز راه یافته و چون معماری ایرانی درون‌گر است تبدیل حیاطهای گرد بسته به پادیاو و گودال باغچه لطف بسیاری به خانه‌های ایرانی داده است .
در شهرها و آبادیهای پیرامون كویر كه كمتر به آب روان هم‌كف زمین دست داشته‌اند پادیا و به صورت گودال باغچه و حوضخانه‌های زیر زمین در آمده است تا بتوان آب كاریزهای زرف را در آنها روان ساخت گودال باغچه‌ها گذشته از دست‌یابی به آب روان زیرزمین جایگاههای خنك و دل‌چسبی را برای تابستان گرم و سوزان آن سامان فراهم ساخته است ( چنان كه مثلاً در كاشان – روزهائی كه گرما نزدیك به 45 درجه می‌رسد گودال باغچه‌های آن شهر برای مردم گرمازده پناهگاه بسیار خوبی است و گاه می‌شود كه اختلاف درجه گرمای گودال باغچه و حیاط باور كردنی نیست ) .
در آئین‌های كهن ایران ، ناهید یا ایزد پاكی و آب بسیار ستوده شده و سرچشمه آبهای پاك در اوستا همچون ایزدان دیگر در پروردگار اهورا مزدا نیایش شده ویشتن ویژه دارد و نیز ماه مقدس آبان به این ایزد منسوب است . پاكی و پاكیزگی و پاك كنندگی و بر كناری از هر گونه آلودگی در نام ناهید چند بار تأكید شده چنان كه نام كامل وی « اردوسوراناهیثه » نشان دهنده ناآلودگی و زورمندی ( در پاك كنندگی ) و پاكیزگی و بركناری از هر گونه ناپاكی است .
ایرانیان به نام این ایزد هم مانند ایزدان آذر و مهر پرستش‌گاههائی برپا می‌كردند كه در آنها اهورای بزرگ یا آفریده‌ها و داده‌های نیكش پرستیده می‌شده . یكی از این پرستشگاهها كه خوشبختانه هنوز بر جای است در بیشابور ( پایتخت شاهپور نخست – نزدیك كازرون ) جای دارد .
حوضخانه فتحغلی شاهی و اشتر گلوی باغشاه فین – كاشان
این پرستشگاه پیرامون آبگیری سنگی با سنگ پاك‌تراش بنیاد شده و گرداگرد آن را راهروی سرپوشیده‌ای فرا گرفته است . آب رودخانه‌ای كه از نزدیك آن می‌گذرد در راه كاری 1 كه در زمین كنده شده از گوشه یكی از راهروها به درون روان می‌شده و پس از لبریز كردن آبگیر میانی از گوشه دیگر بیرون می‌رفته است .
شیوه معماری ویژه آن با سنگ‌های تراشیده بی‌آژند ( بدون ملاط ) و بستهای فلزی با شیوه ساختمان كاخها و بناهای نزدیك تفاوت دارد و این می‌رساند كه بسی كهنسال‌تر از سایر بناها باشد و به خاطر احترام و ارجی كه داشته شاپور شاهنشاه ساسانی آن را باز پیرائی كرده است اگر چه دربارة پوشش و آسمانه آن نمی‌توان به طور دقیق اظهار نظر كرد ولی وجود شیرهای سنگی بر روی رخبام و طره دیوار این گمان را پیش می‌آورد كه شاید مانند بیشتر پادیاوهای ایرانی لبه پیش آمده یا دامنه‌ای گرد پیرامون آبگیر را می‌پوشانده است .
بیرون شهر گور قدیم نزدیك فیروز آباد فارس بر سر راه شیراز آتشكده كاریان با شكوه شاهانه‌اش ایستاده است این بنای معظم و نامور در سالهای اخیر ( مخصوصاً پس از این كه پای جهانگردان به آن سامان باز شده و هر یك مطابق سلیقه خود آثار ایرانی را بررسی و حتی نامگذاری كرده‌اند ) به كاخ اردشیر معروف شده است در صورتی كه « اصطخری » در مسالك و ممالك خود آنجا كه از آتشكده‌های بزرگ فارس یاد می‌كند پیش از همه به معرفی این بنا می‌پردازد ( و حتی می‌گوید كه در زمان وی هنوز كتیبه‌ای به زبان پهلوی داشته كه هزینه ساختمان آن را معلوم می‌كرده است ) .
به گفته اصطخری ( كه خودراهبان بوده و همه راهها را پیاده پیموده است ) آتشكده كاریان ( كه به آن ناریس نیز می‌گفته‌اند ) بیرون شهر گور به راه شیراز « بر بركه‌ای نهاده » . وجود این بركه كه به تازگی پیرامون آن هم خاك‌برداری شده ) در پیش بنا خود یكی از دلیلهای بزرگ معبد بودن آن می‌باشد كه ستایشگران می‌توانسته‌اند پیش از درآمدن پرستشگاه با بهره‌گیری از آب آن ( پاك و صافی ) شوند .
بركه آتشكده آذرگشسب – تخت سلیمان
آتشكده آذر گشسب یا آذر خسروان ایران در نزدیكی نطاب بر لب بركه‌ای نهاده شده كه مانند بركه فیروز آباد از تك آن می‌جوشد و نیز كوه بیستون یا بغستان ( كه همیشه نزد ایرانیان مقدس بوده ) در پای خود چشمه‌ای جوشان و بركه‌ای دست‌ساز دارد به همچنین چشمه‌های جوشان پیرامون كویر چون چشمه علی ری دامغان گوشه خمین چشم محلات چشمه سمنان مدوار یزد و نظائر آن مورد احترام مردم بوده تا آنجا كه پس از اسلام هم اغلب آنها به شاه مردان یا بزرگان و پیران منسوب شده است .
طبیعی است كه تقدیس آب گذشته از جهات مدینی آن نزد ایرانیان تا حد زیادی نیز به اقلیم خشك و كم آب میهن ما بستگی داشته است و شاید از همین رو ایرانیان در ساختن سد و بند ریحشاب و كندن كاریز و كار (كانال ) همیشه مهارت فوق العاده داشته‌اند و چون كارهای آبی نیز یكی از ارمغانهای ایران به جهان معماری است در بخش دیگری از این سلسله مقالات درباره آن به تفصیل سخن خواهد رفت . اكنون باز می‌گردیم به پادیاو كه به صورت‌های گوناگون در معماری ایران عرضه شده است .
جز پادیاو و گودال باغچه باید از وضوخانه‌های مساجد و حوض‌خانه‌هائی كه در میان یا گوشه كوشكهای زیبای ایرانی ساخته شده نیز یاد كینم .
كمتر مسجدی است كه در كنار یا در پیش سر در آن وضوخانه‌ای ( درست مانند پادیاوهای ایران پیش از اسلام ) نیز نداشته باشد به جز مساجد ، امامزاده‌ها و حسینیه‌ها نیز اغلب دارای پادیاو و یا حوضخانه است در میان خانقاه‌ها پادیاوهای زیبائی می‌توان یافت كه برای نمونه صحن وكیل الملكی و عمارت سرچشمه بقعه و خانقاه ماهان را می‌توان نام برد كه هر یك پادیاوی كامل و زیباست .
انی كتاب از روز تألیف تا قریب هفت قرن (تا اواسط قرن هفدهم میلادی) در اروپا و تاكنون در مشرق‌زمین مورد نظر طالبان علم طب و جزو كتب درسی اغلب در مشرق‌زمین مورد نظر طالبان علم طب و جزو كتب درسی اغلب دارالعلم‌ها بوده است.
دراهمیت قانون به طور مجمل باید گفت كه چاپها و ترجمه‌ها و حواشی و تعلیقات و شروح و تلخیصهائی كه برآن نوشته شده بسیار زیاد است و همین موضوع مبین اهمیت و ارزش جهانی آن است كه طی این سلسله مقالات خواهد آمد.
آنطور كه از رساله سرگذشت مستفاد میگردد شیخ قسمت اول قانون (كتاب اول در كلیات) را در جرجان (درحدود سال 403 هجری قمری = 13ر1012 میلادی) و قسمتی را در ری (درحدود سال 405 هجری قمری = 15ر1014 میلادی) و بقیه درهمدان (بین سالهای 405 و 414 هجری قمری = 24ر1023 = 1014 میلادی) تصنیف كرده و به گفته گوزگانی شیخ قانون را به شاگردانش تعلیم میداده است.
میدان گنجكعلیخان- كرمان(حوض میدان از روی آثار باقیمانده از دوران صفوی عینا بازسازی شده است.)
خانقاه ماهان – در بالای عكس پادیا و بصورت اصلی نمایان است ولی حیاطی كه در پایین قرار گرفته در دوران اخیر تغییر شكل داده و حوض و باغچه آناز بین رفته است.
كمتر كسی است كه باغشاه فین كاشان را دیده باشد و ساعتها در كنار حوضخانه و حوض جوش شاه عباس و فتحعلیشاهی آن زیبائی خیره كننده‌معماری ایرانی را تحسین نكرده باشد . همچنین در باغ دولت آباد یزد در عمارت پیش در پیش سردر در باغ زیبای بهشت آئین و حتی در زیر بادگیران نمونه‌های گوناگون و متنوعی از پادیاو را می‌توان دید .
كاخها و باغهائی كه در شیراز ، یزد ، كرمان ، اصفهان ، تهران ، مازندران ، و خراسان بر جای مانده همه دارای پادیاو است كه باید از میان آنها از حوضخانه هشت باغ دلگشای شیراز كاخ هشت بهشت اصفهان ، صاحبقرانیه تهران ، چهلستون اشرف مازندران ( محل فعلی شهرداری بهشهر ) و باغ مزار كاشمر یاد كرد كه هر كدام گوشه‌ای از بهشت را به خاطر می‌آورد .
حوض و باغچه خانه بروجردی - كاشان
پاورقی‌ها
1 ) كار – كانال راهرو قنات
- نویسنده : یزد فردا
- منبع خبر : خبرگزاری فردا
یکشنبه 22,دسامبر,2024