استاد محمد کریم پیرنیا:تلاش برای معرفی هنر اسلامی بویژه مکتب هنری ایرانی ـ اسلامی

^{من در اصل نائینی هستم
یزدفردا "ویژه نامه چهاردهمین سال درگذشت و نودمین سال تولد : استاد محمدکریم پیرنیا از استادان برجستة معماری سنتی ایران و پایه گذار نگرش نوین به فرهنگ و تاریخ معماری ایرانی ـ اسلامی در سال 1299 هجری شمسی در شهر یزد از پدری نائینی و مادری اهل یزد و اهل علم} ^به دنیا آمد.

توجه به اصول شهرسازی ایرانی

توجه به اصول شهرسازی ایرانی ، بویژه دو اصل «رون » (توجه به جهت ) و «پنام » (عایق ، آفتابگیر) و نظریاتی دربارة «ارمغانهای ایران به جهان معماری » از دیگر نوآوریهای پیرنیا در زمینة پژوهش در خصوص معماری ایرانی ـ اسلامی به شمار می رود.
به گفتة وی ، گنبد، زادة نبوغ ایرانی و انتقال آن به مغرب زمین موجب تحول چشمگیری در معماری آن سامان بوده است (1352ش الف ، ص 3،7).
«پادیاو»، دیگر عنصری است که به زعم پیرنیا، از «ارمغانهای ایران به جهان معماری » است ( رجوع کنید به همو، 1353ش ، ص 25ـ31).

توجه به همبستگی میان معماری اصیل ایرانی با ردیفهای موسیقی دستگاهی

توجه به همبستگی میان معماری اصیل ایرانی با ردیفهای موسیقی دستگاهی ، از دیگر نکته سنجی های پیرنیا به شمار می رود.
میدان نقش جهان اصفهان ، از جمله مواردی بود که وی در این خصوص بدان مثال می زد («ناشناخته تر از آنچه بود»، همانجا).
این نظریه گویای همان اصول مشترک چهارگانه ای است که به زعم پیرنیا، هنرهای ایرانی ـ اسلامی واجد آن است (1364ش ، ص 11) و هنرمندان ایرانی ، بیش از سایر هنرمندان مسلمان ، مقیّد به رعایت آن بوده اند (همو، 1371ش ، ص 37).

تأکید پیرنیا بر ضرورت وجود «روح اسلامی » در هنرهای اسلامی و بویژه معماری

تأکید پیرنیا بر ضرورت وجود «روح اسلامی » در هنرهای اسلامی و بویژه معماری ، به حدّی بود که پیشنهاد استنباط آیات و احادیث مرتبط با معماری را (توسط علمای دین )، به منظور جلوگیری از بیهوده کاری ، مطرح کرده بود و خود بر آن بود که آیات و احادیث اسلامی ، در طی قرون متمادی ، بر شکل گیری هنرهای اسلامی اثر بسیاری نهاده است (همو، 1364ش ، همانجا).

تلاش جدی برای رفع انقطاع در معماری اصیل و سنتی ایران
او همواره بر ضرورت تلاش جدی برای رفع انقطاع در معماری اصیل و سنتی ایران ، که از اواسط دوران قاجار به این سو گریبانگیر آن شده بود و نقاشی و ادبیات و موسیقی را هم دربر می گرفت ، تأکید می ورزید (همان ، ص 4).
^{قابل استفاده و روشمند و روزآمد کردن شیوه های معماری کهن و تبدیل آن به درسهای علمی و نظری}
تلاش برای معرفی هنر اسلامی بویژه مکتب هنری ایرانی ـ اسلامی

قابل استفاده و روشمند و روزآمد کردن شیوه های معماری کهن و تبدیل آن به درسهای علمی و نظری برای ارائه به دانش آموختگان جدید، گردآوری و ثبت نزدیک به هیجده هزار واژه و اصطلاح اصیل فارسی دربارة معماری سنتی و بومی ایران و بعضاً جایگزینی آنها به جای واژه های بیگانه در دانش معماری امروز (همچون بوم آورد، نکینر، افریز، پیمون ، پنام ، نیارش ، آمود)، حفظ و احیای بسیاری از شیوه های ترسیم و اجرا و آماده سازی بنا و تلاش برای معرفی هنر اسلامی بویژه مکتب هنری ایرانی ـ اسلامی ، از دیگر خدمات ارزشمند پیرنیا بود (مسرت ، ص 32ـ33).

نظریات و آرای پیرنیا دربارة معماری ایرانی ـ اسلامی ، در کتابها، مقاله ها، مصاحبه ها و سخنرانیهایی منعکس است که در فاصلة سالهای 1347 تا 1375 ش تألیف ، تدوین و یا بیان شده است .
«سبک شناسی معماری ایران »؛
«در و پنجره در معماری ایران »؛
«بازار ایران »؛
«بادگیر و خیشخان »؛
«مسجد جامع فهرج »؛
«تویزه ـ قوس ـ دور»؛
«خیز و اندام گنبدهای ایرانی »؛
«طاق ، گنبد»؛
«بیماری بولوار»؛
«خانه های خدا در ایران زمین »؛
«ارمغانهای ایران بجهان معماری : گنبد، پادیاو، جناغ و کلیل »؛ «مردم واری در معماری ایران »؛
«معماری مساجد ایران ، راهی به سوی ملکوت »؛
«خانة ایرانی »؛
«باغهای ایرانی »؛
«شهرسازی و معماری سنتی ایران »؛
راه و رباط (با همکاری کرامت الله افسر)
و آشنایی با معماری اسلامی ایران عمده ترین آثار وی به شمار می آیند ( رجوع کنید به 1371ش ، ص 389ـ 391؛ نیز برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به مسرت ، ص 28ـ30).
سلطان زاده در مورد انتشار آثار پیرنیا در یادمان استاد دکتر محمدکریم پیرنیا، ص 11ـ9 می نویسد :در اینجا لازم است از دو نفر از همکاران محترم که در گردآوری و تدوین آثار استاد پیرنیا نقش مهمی داشته‌اند، یعنی از سرکار خانم مهندس زهره بزرگمهری و جناب آقای دکتر غلامحسین معماریان قدردانی شود.
فهرست کتاب‌ها، مقالات، مصاحبه‌ها و سخنرانی‌های استاد پیرنیا به نقل از یادنامة استاد پیرنیا به شرح زیر است:
الف) فهرست کتب
1. پیرنیا، محمدکریم. افسر کرامت‌الله، راه و رباط، تهران، انتشارات سازمان ملی حفاظت آثار باستانی، 1352، چاپ دوم، سازمان میراث فرهنگی، انتشارات آرمین، 1370.
2. پیرنیا، محمدکریم. شیوه‌های معماری ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، نشر هنر اسلامی، 1381.
3. پیرنیا، محمدکریم. گنبد در معماری ایران، گردآوری زهره بزرگمهری، مجله اثر، شماره 20، 1380.
4. پیرنیا، محمدکریم. آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، تهران، دانشگاه علم و صنعت، 1371.
5. پیرنیا، محمدکریم. کتاب هنر دبیرستان، بخش معماری.
6. پیرنیا، محمدکریم. هندسه در معماری، گردآوری زهره بزرگمهری، تهرا، سازمان میراث فرهنگی، چاپ دوم 1371.
ب) فهرست مقالات، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها
1. پیرنیا، محمدکریم. «سبک‌شناسی معماری ایران»، باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره 1، 1347، ص 54ـ43.
2. پیرنیا، محمدکریم. «بیماری بلوار» هنر و مردم، سال 6، شماره 69، 1347، ص 43ـ39.
3. پیرنیا، محمدکریم. «بازار ایران»، باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره 3، 1348، ص 60ـ55.
4. پیرنیا، محمدکریم. «درگاه و کتبیه آستان حضرت عبدالعظیم» باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره دوم، بهار 1348.
5. پیرنیا، محمدکریم. «مسجد جامع فهرج»، باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره 5، 1349، ص 13ـ2.
6. پیرنیا، محمدکریم. «تویزه، قوس، دور» هنر و معماری، شماره 8، 1349، ص 16ـ9.
7. پیرنیا، محمدکریم. «طاق و گنبد» هنر و معماری، شماره 11ـ10، 1350، ص 40ـ31.
8. پیرنیا، محمدکریم. «مروری بر کتاب نظری اجمالی بر شهرنشینی و شهرسازی در ایران»، مجلة اثر. شماره 1، 1359.
9. پیرنیا، محمدکریم. «خیز و اندام گنبدهای ایران»، هنر و معماری، شماره 11ـ10، 1350، ص 74ـ67.
10. پیرنیا، محمدکریم. «بادگیر و خیشخان» هنر و معماری، شماره 11ـ10، 1350، ص 30ـ19.
11. پیرنیا، محمدکریم. «پاسداری از یادگارهای ایران باستان»، هنر و معماری، شماره 17، 1352، ص 60ـ54.
12. پیرنیا، محمدکریم. «ارمغان‌های ایران به جهان معماری، گنبد»، هنر و مردم، سال 12، شماره 137ـ136، 1352، ص 7ـ2.
13. پیرنیا، محمدکریم. «بناهای تاریخی هر کشور در حکم شناسنامه‌های فرهنگی است، هنر و معماری، سال 5، شماره 17، 1352، ص 55.
14. پیرنیا، محمدکریم. «خانه‌های خدا در ایران زمین»، هنر و مردم، سال 13، شماره 149، 1353، ص 8ـ2.
15. پیرنیا، محمدکریم. «ارمغان‌های ایران به جهان معماری، جناغ و کلیل»، هنر و مردم، سال 12، شماره 14، 1354، ص 6ـ2.
16. پیرنیا، محمدکریم. «ارمغان‌های ایران به جهان معماری، پادیاب»، هنر و مردم، سال 12، شماره 139، 1353، ص 31ـ25.
17. پیرنیا، محمدکریم. «سبک آذری»، فرهنگ معماری ایران، شماره 1، 1354، ص 55.
18. پیرنیا، محمدکریم.«مردم‌واری در معماری ایران»، فرهنگ و زندگی، شماره 24، 1355، ص 65ـ62.
19. پیرنیا، محمدکریم. «خواب آلودگان به شیوه‌های معماری ایران نام بیگانه می‌نهند»، هفت هنر، شماره 23، 1355، ص 53ـ46.
20. پیرنیا، محمدکریم. «معماری مساجد ایران، راهی به سی ملکوت»، فصلنامه هنر شماره 3، 1362، ص 151ـ136.
21. پیرنیا، محمدکریم. «شرایط اقلیمی کویر و مسائل مربوط به بناهای خشتی»، معماری ایران، گردآوری آسیه جوادی، تهران، انتشارات مجرد، 1363، ص 894ـ889.
22. پیرنیا، محمدکریم. «مساجد»، معماری ایران دوره اسلامی، گردآوری محمدیوسف کیانی، تهران، نشر جهاد دانشگاهی، 1336، ص 22ـ1.
23. پیرنیا، محمدکریم. «معماری ایران»، مجموعه سخنرانی‌های کرمان، 1350، ص 34ـ17.
24. پیرنیا، محمدکریم. «استاد محمدکریم پیرنیا و اصول معماری سنتی ایران»، تهران، کیهان فرهنگی، 1364، سال دوم، ص 13ـ3.
25. پیرنیا، محمدکریم. «در و پنجره در معماری ایران»، باستان‌شناسی و هنر ایران، شماره دوم، بهار 1348، ص 81ـ75.
26. پیرنیا، محمدکریم. «پای صحبت استاد مهندس پیرنیا»، تهران، کیهان علمی، 1373، سال ششم، شمارة 8، ص 40ـ29.
خدمات ارزندة وی در خصوص مرمت صدها ساختمان و بنای قدیمی

به مجموعة فوق ، باید فهرستی از خدمات ارزندة وی در خصوص مرمت صدها ساختمان و بنای قدیمی را افزود که از آن جمله اند: مرمت کتیبة سردر آستانة حضرت عبدالعظیم در ری ، مرمت صندوق کاشی مزار حضرت معصومه در قم ، مرمت بارگاه حضرت ابوالفضل در کربلا، مرمت کتیبة مسجدجامع بروجرد و کشف (یا به گفتة خود وی : معرفی ) مسجد فهرج (پیرنیا، 1364 ش ، ص 3؛ مسرت ، ص 20).

منابع : اثر: فصلنامة علمی ، فنی ، هنری ، ش 28 (1376ش )؛ محمدکریم پیرنیا، آشنایی با معماری اسلامی ایران : ساختمانهای درون شهری و برون شهری ، تدوین غلامحسین معماریان ، تهران 1371ش ؛ همو، «ارمغانهای ایران بجهان معماری : گنبد»، هنر و مردم ، سال 12، ش 136 و 137 (بهمن و اسفند 1352 الف )؛ همو، «ارمغانهای ایران بجهان معماری : پادیاو»، هنر و مردم ، سال 12، ش 139 (اردیبهشت 1353)؛ همو، «استاد مهندس کریم پیرنیا و اصول معماری سنتی ایران » (مصاحبه )، کیهان فرهنگی ، سال 2، ش 3 (خرداد 1364ش )؛ همو، «بناهای تاریخی هر کشور در حکم شناسنامه های فرهنگی است »، هنر و معماری ، سال 5، ش 17 (فروردین ـ خرداد 1352 ب )؛ همو، «سبک شناسی معماری ایران »، باستان شناسی و هنر ایران ، ش 1 (زمستان 1347)؛ همو، «مردم واری در معماری ایران »، فرهنگ و زندگی ، ش 24 (زمستان 1355)؛ حسین مسرّت ، «لبریز از دانش و هنر، پرهیز از غوغا و هیاهو: زندگی ، آثار و خدمات زنده یاد استاد محمدکریم پیرنیا»، فرهنگ یزد ، سال 1، ش 2 و 3 (بهار و تابستان 1378)؛ «ناشناخته تر از آنچه بود: به یادبود استاد محمد کریم پیرنیا، پیر معماری ایران »، همشهری ، سال 5، ش 1352، 19شهریور 1376.

وفات
پیرنیا در نهم شهریور 1376، پس از یک دوره بیماری طولانی ، درگذشت و درزیر زمین دانشکدة معماری دانشگاه یزد به خاک سپرده شد