آیا می دانید: نقش انکار ناپذیر استاد پیرنیا در حیات مسجد جامع فهرج که می گوید:وقتی وارد مسجد شدم مبهوت ماندم .

دیدم در یک بنای ساسانی هستم که مسجد نام دارد .

من در اصل نائینی هستم
یزدفردا "ویژه نامه چهاردهمین سال درگذشت و نودمین سال تولد : استاد محمدکریم پیرنیا از استادان برجستة معماری سنتی ایران و پایه گذار نگرش نوین به فرهنگ و تاریخ معماری ایرانی ـ اسلامی در سال 1299 هجری شمسی در شهر یزد از پدری نائینی و مادری اهل یزد و اهل علم به دنیا آمد.

مجموعة فعالیتهای پیرنیا از 1324 تا 1360 ش

استاد در زمینه‌های متعددی در مورد معماری ایرانی صاحب‌نظر بود، اما به سبب کمبود منابع و امکانات، طبیعی است که امکان گسترش و توسعه مطالب و نظریه‌ها وجود نداشت.

مسجد فهرج

بعضی ها گفته اند که « مسجد جامع فهرج » از یافته های پیر نیا می باشد

استاد پیرنیا با اشاره به مطلب بالا می نویسد:بعضی ها گفته اند که « مسجد جامع فهرج » از یافته های پیر نیا می باشد .

در صورتیکه این بنا گم نشده بود که من آن را بیابم .

به یاد دارم که از بافق باز می گشتیم .

قصد استراحتی کوتاه داشتیم .

در عین حال مردم ، ما و ماشینمان را که روی آن آرم « سازمان حفاظت آثار باستانی » بود ، دیده بودند ، آنها فکر کرده بودند که ما می توانیم برای ساخت مسجدی نو به آنها کمک مالی کنیم و به ما گفتند که در آبادی ، مسجد خیلی کهنه ای وجود دارد که ما قصد تخریب آن را داریم تا بتوانیم مسجدی نو بسازیم ، ما به آنها گفتیم ما برای نو ساختن پول نداریم اما اگر چیزی باشد ، آن را درست می کنیم .

آنها گفتند خیلی کهنه و خراب است .

من گفتم : هر چقدر هم که کهنه باشد اصلا نمی شود آن را خراب کرد .

از آنها خواستم بنا را به من نشان بدهند .

وقتی وارد مسجد شدم مبهوت ماندم .

دیدم در یک بنای ساسانی هستم که مسجد نام دارد .

در آنجا تمامی اصول ساخت مسجد رعایت شده بود اما جزء جزء عناصر آن یعنی شبستان ، صفه ها ، رواقها به شکل معماری پارتی بود .

پس از آن به کنکاش منابع تاریخی پرداختم و با استفاده از کتاب تاریخ جعفری و منابع دیگر به نکات دیگری پی بردم .

آنچه دریافتم این بود که این مسجد در نیمه اول قرن اول هجری ساخته شده اما معماری آن نسبت به پیش از اسلام تغییر نیافته است و می توان آن را اولین بناهای « شیوه خراسانی » دانست این بنا ، دارای ویژگیهای مختلفی است .

تمام چفد های آن بیز کند است و طاقها بیز تند می باشند .

در گاهها آن همه دارای شانه یعنی پس نشستگی در قسمت پاکار قوسها هستند .

این نمونه ها در معماری زمان ساسانیان نیز مشاهده می شود .

دراین جا خواستگاه چفد عقب تر نشسته زیرا کاربرد قالب را داشته است .

البته سوالهایی نیز در ارتباط با این بنا مطرح شده است یکی از آنها درباره ستونهایی است که رو به روی ورودی مسجد قرار گرفته است .

چنین کاری را در جاهای دیگر نیز می توان دید در دشت آهوان بین سمنان و دامغان رباطی به نام « انو شیروان » ساخته شده است .

بعضی به اشتباه آن را مربوط به زمان ساسانیان می دانند اما انوشیروان نوه قابوس وشمگیر حاکم آن محل بوده است . در این بنا که به نظر می رسد ساختمانی یکدست بوده پایه هایی درجلوی درگاهها قرار داده شده است که خود به عنوان یک حفاظ عمل می کرده است تا داخل اتاق پیدا نباشد .

در مسجد فهرج نیز اینگونه است .

این مسجد چیزهای فوق العاده دیگری نیز دارد که هر کدام می تواند موضوعی برای مطالعه باشد .

یک بار بر اثر بارندگی ، بخشی از دیوار مسجد خراب شد در بالای دیوار چند رف قرار دارد که شاید بتوان گفت از پیش از اسلام بوده است .

این رفها را روی دیوار درآورده اند . وقتی دیوار خراب شد روی نقشها را نایلون کشیدم و جلوی آن را دیوار خشتی قرار دادم تا کسی کار اصلی را نبیند .

این باعث می شد تا از نابودی کار جلوگیری شود .

باز هم فهرج
در مسجد جامع فهرج یک کار پژوهشی که می توان انجام داد

بر روی شبستان زمستانی آن و برخی اجزاء آن است .

این بخش از بنا در زیر ساباط ، چسبیده به مسجد قرار دارد .

این شبستان به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم می شود که به شکل اتاقهای کشیده می باشد که در مساجد دیگر صدراسلام نیز دیده می شود .

در این اتاقها نوعی کشیدگی در سقف نیز مشاهده می گردد مانند آن چیزی که در مسجد سر کوچه محمدیه نایین دیده می شود.

در اینجا نیز دیوار قبلی طول اتاق است .

دو اتاق نیز به هم چسبیده اند .