در دوره اسلامی نوروز در بسیاری از مناطق به منزله یک جشن مذهبی نیز بوده و این نه تن ها در منطقه ایرانی کنونی اینکه دریای مرکزی و به ویژه در تاجیکستان به عنوان یک جشن مذهبی تلقی می گردید . لذا دردوره غزنویان ، سلجوقیان ، اهیان و حتی در دوره پس از غارتگری و توحش مغولها و شیبانیان، اشترخانیان نیز جشن گرفته می شد . یکی از جشن های بسیار با اهمیت ایرانیان که با آغاز فصل بهار در میان تمام ایرانی نژادان کشورهای مختلف جهان مورد توجه خاص قرار می گیرد . جشن نوروز است . اهمیت این روز باعث شد که پس از تسلط اسلام بر سرزمین ایران با وجود تغییرات مختلفی که در مراسم آن صورت گرفته ؛ ولی کلا به شکل یکسان در این جوامع برقرار بماند . شاید علت ماندگاری این جشن در دوره پس از تسلط اعراب ماهیت مذهبی جشن های زرتشتیان باشد . بدین معنا که جشن در زبان پهلوی ساسانی برگرفته از واژه ی " یزن " به معنای " ستاییدن " و " پرستیدن " اسئت و " ازیسم " به معنای " ستایش " و " پرستش " اسم مصدر آن که با اندک تغییری به " جشن " تبدیل می یابد بر اساس کلیه " جشن "های ایرانیان گذشته در واقع ستایش ونوعی مراسم مذهبی  نیز تلقی می گردید . در تاجیکستان و بعضی ازدیگر نقاط آسیای مرکزی آن را " عید سر سال " یا " عید سال نو " می نامند . در حدود سال 1927 دردوره شوروی عید نوروز در شهر خجند از لحاظ اولویت به عناون نخستین عید اعلام گردید . اما این مسئله با انتقاد بعضی روحانیون و بعضی رهبران کمونیست این ناحیه مواجه شد از ترس اینکه مبادا آنان را " ضد ملحد " بخوانند ، به همین دلیل تا سال های دهه 70 تن ها مردم به طور خصوصی و شخصی در خانه ها و روستاهای خود این عید را جشن می گرفتند ، تاجیکان ، مشابه دیگرایرانی نژادان مراسم وآداب خاصی در هنگام جشن نوروز انجام می دهند . روز نوروز در تاجیکستان به حساب سال شمار دهقانی تاجیکی اول ماه حمل و به حساب میلادی 21 یا 22 مارس شروع می گردد . مع ذلک در بعضی نواحی از قبیل حصار شادمانی جشن نوروز از اول ماه مارس شروع می گردد اکنون نظر به اهمیت بعضی مراسم نوروز در میان تاجیکان نواحی مختلف تاجیکستان تعدادی از آن ها را که با سنت های کهن تاجیکی عجین شده و در فولکلور تاجیک نقش ویژه ای یافته توصیف می نماییم .

تجلیل نوروز در تاجیکستان

بیشتر پژوهشگران براین نظرند که هرچند تجلیل نوروز در دوران شوروی پیشین در تاجیکستان ممنوع یوده است . ولی مردم این کشور توانسته اند جشن نوروز را به عنوان بخشی ار فرهنگ و میراث نیاکان خود تا به امروز حفظ کند .

تجلیل نوروز که در تاریخ مردمان آریایی سابقه چند هزار ساله دارد ،برای مردم تاجیکستان ، یک جشن ملی و سنتی محسوب می شود .

 
مراسم گل گردانی

یکی دیگر از مراسم مهم وابسته به نوروز و کارهای دهقانی "گل گردانی " نام دارد گل گردانی را مردم تاجیک از زمان های قدیم به مناسبت بیداری طبیعت و آغاز شکوفه و دهی گلها و درختان تشکیل می نمایند در گذشته وظیفه گل گردانی برعهده بزرگسالان بود اما این مراسم اکنون در اکثر محل ها توسط بچه ها و جوانان انجام می شود گل گردانها از دره و تپه ودامن ی کوه ها گل چیده دیه خود را از پایان یافتن زمستان و فرارسیدن عروس سال وآغاز کشت و کار بهاری و آمادن نوروز مژ ده می دهند صاحبان ها ما از تو "

گل بایچیچیک و گل سیاه گوش در نواحی شمالی همچنین در سمرقند ووادی های زر افشان ، فرغانه و قشقدر نشانه آغاز بهار بود ، مراسم گل گردانی را با بایچیچک یا با بایچیچک گویی نیز می نامند . اهالی بعضی دیه های قسمت شمالی رودخانه زرافشان ، این گل را " بایکندگ "نیز می نامند .مردم وادی حصار و تاجیکان ولایت سرخان دریای ازبکستان نیز آن را " گل گردگ " می گویند در برخی محل ها نام " بهار نو مبارک باد " و " گل نوروزی " هم معمول است . گل های سیه گوش نوروزی بایچیچک در هر موضع موافق شرایط طبیعی محیط جغرافیای دیر یا زود می ذویند و از این رو مراسم گل گردانی در روزهای گوناگونی بر پا گردد . مع ذلک در اکثر محلات این مراسم در اول ماه مارس صورت می گیرد . سرودهای گل گردانی بسیار بلند و با آهنگ مطنطن سراییده می شود و آمیخته با هزل و شومخی است در این سرودها پس از هر بند که ( سه ممصرع ) از طرف سر بیت خوان سروده می شود واسته العقد تکرار می گردد . معمولا واسطه العقد ابیات راکه همه اشتراک کنندگان مراسم می خوانند ، بدین ترتیب :

سربیت  خوان :

بهار آمد ، بهار آمد

به دهقان وقت کار آمد

به دوستان گل قطار آمد بهار نو مبارک باد

گروه :

گل گلها بایچیچک ، گل گل های بایچیچک

سربیت خوان :

سنگ آمد . سنگ آمد

پیش بز لنگ آمد

میربچه به جنگ آمد

بهار نو مبارک باد

گروه :

گل گل ها بایچیچک ، گل گل ها بایچیچک

سر بیت خوان :

میر بچه قاشانی

قلپاق سر پیشانی

قدر گله میدانی ؟

 گروه :

گل گل های بایچیچک ، گل گل ها بایچیچک

سر بیت خوان :

بچه ها آمدن لوچک

میتی ، نمی تی پول پولچک

گروه :

گل گل های بایچیچک ، گل گل های بایچیچک

این قبیل ترانه ها معمولا منعکس کننده زیبایی زمین ، روستاها ،در های گل پوش ، رودخانه ، نوای بلبلان کبک های خوش خرام و هموما زیبایی های زندگی و طبیعت هستند .

یکی دیگر از این سرودها چنین است :

بهاران ابرغران شد

ای بوی مشک گردان شد

که بلبل سخت گریان شد

بهار نو مبارک باد

بهار آمد ، بهار آمد

به دهقان وقت کار آمد

به چوپان طول ماه آمد

بهارنو مبارک باد

در بخارا این مراسم را "بلبل خوانی " می نامند . بلبل خوانی بخارا ماهیتا با " گب گردانی " یکی می باشد و در بعضی موراد تفاوتهایی نیز دارد . گل گردان ها در محل های دیگر گل های رادسته دسته و یا در نوک چوبی بسته در کنار در خانه های اهل دیه یا شهر در خاک فرو می کردند و سرور می خواندند . در بخار صاحبان خانه ، گل گردان ها را به خانه نیز ساخت و وزن، فرقهایی دارد . وزن این اشعار ساده بود و با یک یا دو بار شنیدن ، آن را حفظ می کردند . سرود بلبل خوانی را همه اشتراک کنندگان مراسم از آغاز تا انتهایش می خواندند این سرود که مضمون آمیخته داشته به چند موضوع می پردازند و باوجود سبکی وزنش بچه گانه نیست . اینسرور سرمستی انسان را اربهار و دیدار یار نشان می دهد :

آن که باشد

فصل بهاران

به همه یاران

جانب گل زار

فارغ اغیار

گشت گلستان

مجمع خوبان

از پی اشان

سرخوش و سرمست

قاموز بردست

هیهیه هوبی

یرلب جویی

از همه سویی

بزم نکویی

که ز اسیران

سوزی گدازی

صحن چمن ها

غنچه گل ها

شرشر ابی

سیخ کبابی

کوتل و لیلاق

کاسه قیماق

دلبر مهوش

باده به هم کش

تکاپوی خانه تکانی و ترتیب دادن کوچه های شهر و دیه مشغول می کردند و دسته ها و گروه های مختلف جوانان گردش نموده مانند گل گردان های تاجیکی ترانه و سرود و شعر می خوانند . صاحبان خانه نیز به آنها انعام می دهند این گونه ترانه های ایرانی شباهتهایی به ترانه تاجیکی دارد . در دماوند ایران نیز گل گردان ها مانند گل گردان های تاجیک خانه به خانه گردش نموده ترانه ذیل را می خوانند و مردم رابه مناسب فرارسیدن بهار و نورز ميده می رسانند و تبریک می گویند . یکی از این سرودها چنین است :

بادبهاران آمده

نوروز سلطان آمده

مژده دهید ای دوستان

این سال نو بازآمده

این نو بهار مبارک باد

این لاله زار مبارک باد

مراسم گل گردانی شهر اوراتپه واقع در شما تاجیکستان بسیار جالب بوده است . در اینجا نیزر مانند بخارا و سمرقند و لنین آباد و شهر سبز بایچیچک گویی می کردند و بچه ها تا 12 نفر دسته جمعی سرود خوانی می نمودند . نوبیسنده و فولکور شناس معروف تاجیک رجب امانوف خاطره خود را جع به مراسم مذکور در این شهر باستانی چنین بیان نمده است :

" ... ما با شوق سرود زیر را میخواندیم :

بایچیچک اووری

میدان باوام جووری

بایچیچک ،  بایچیچک

یکی از پیرزنها تا تمام شدن اشوله ، به تماشای مامشغول شده و بعد بایچیچک را از دست دوست من گرفته به چشماهایش مالیده پس از آن بوسه زده به افراد دیگر می داد تا همین عمل را تکرار کنند "

صدر الدین عینی در اثر باارزش خود " یادداشت هاجشنی به نام جشن "گل سرخ " را مورد توجه قرارداده است . وی در چند قسمت از این اثر سنت های مربوط به مراسم این جشن را صمیمانه بیان نمده است . نخستین عزل مشهورعینی به نام " گل سرخ " نیز محصول همان دوره است . در یکی از باب های کتاب مذکوری چنین می گوید :

"در بخارا آن وقت نوروز را که عید بهار عموم فارسی زبانان است بسیار حرمت می کردند "

اکنون رسم گل سرخ تن ها در شکل " گل گردانی  " باقی ماده است . باتوجه به وضعیت هوا ، مراسم گل گردانی در آخر ماخ فوریه یا اول ماه مارس آغاز می یافت . درناحیه حصار گل سیه گوش یا نوروزی را با ریشه اش کنده به خانه می آوند و آن را در باغچه خود می کاشتندوقتی گل می شگفت مراسم گل گردانی آغاز می یافت و جوانان گل در دست خانه به خانه می گشتند برای آنکه گل سیه گوش مشخص ترنماید آنرا نوک چوب های دراز با پارچه رنگارنگ بسته و دردهات اطراف شهر حصار گل گردانی می کردند . که خدا نیز به شرکت کنندگان مراسم گل  گردانی غذا ، پول یاچیزهای دیگر را تحفه می کرد . انش آموزان هدیه هارا بازار حصار فروخته فذای مورد علاقه خود را خریده و روزهای عید نورز به دوستان خود میهمانی میدادند .

در مراسم گل  گردانی خواندن سرود بایچیچک که جزو مهمترین فولکلور نوروزی تاجیک است برای نوروز تاجیک است برای کودکان دارای جذابیت خاصی است . بچه ها معمولا دردست گرفتن بایچیچک خانه به خانه در دهان می گشتند و این سرود نوروزی را به همه می رساندند :

پایچیچک ، با یچیچک

دسته دسته گل چیچک

میان باریک خمیمچک

تماشا کن کلینچک

بایچیچیک گل دستی

میان خود را بستی

چی الم در دل داری

در کوه دشت نشستی

دختر بچه ها نیز سکه ها ی طلا رنگ را رشته وار به هم متصل نموده و به رسشان می بستند . گاهی بزرگسالان بچه ها را جمع کرده و آنها را وادار به کشتس گرفتن می کنند و به برندگان آنها جوایزی می دهند . در روز نوروز به کودکان اجازه می دهند که یک یا چند نهال میوه دار را بکار ند و هر کس مسئول رسیدگی به نهال خود است تا به باروری برسد

بچه ها معمولا با این درخت ها بزرگ می شدند ونسبتبه آنها انس و الفت خاصی می گرفتند.

از آمدن نوروز پیش از همه بچگان با اجرای مراسم گل گردانی به دیگران خبر می دهند . انها یک دو هفته قبل از نوروز گروه شده ، به کوه و پشته ها رفته و گل های بهاری مثل بایچیچک ، سیاهگوش و گل زردک را چیده و به دهه ها می آرند و خانه به خانه کشته به مردم سرود خوان مژده آمدن  نوروز را میرسانند .

صاحب خانه ها گل ها را بوی کشیده و به چشم می مالند و به بچه ها کلوچه و قند و مویر ، در بعضی جای ها گندم و نخود می دهند . یکی از سرودهایی که مه در این مراسم می سرایند ، این است :

گل آوردیم به مهمانی ، تو قدر گل نمکیدانی ؟

اگر دانی مسلمانی ، بهار نو مبارک باد !

گل آوردیم از پایان ، خبرت می کنیم دهقان

بته غله به گل گردان بهار نو مبارک باد !

گل زردک ثنا می گه ، ثنای کبریا می گه

به هر پهلو دعا می گه ، بهار نو مبارک باد !

گل سیاهکوش هفت رنگی ، خوراک کبک دلتنگی

همیشه برسوش جنگی ، نو مبارک باد !

 مراسم جفت براران

یکی دیگر از مراسمی که در گذشته پیش از کاشت و کار دهقانان و چند روز قبل  از نوروز باآرزوی پر برکت شدن محصولات برگزار می گردید مراسم "جفت براران " است . جفت براران در اکثر محل ها در اوخر ماه حوت تشکیل می شد وقت کاشت و کار را دهقانان کهنسال و با تجربه معین می کردند .این اشخاص را در وادی خنگاب " شوگونی " می نامیدند . هر دهقان هنگام دشواری و گرفتاری از " شگونی " مدد و مشورت می گرفت . مردم روستاهای وادی های حصار ، کولاب و غذم مراسم جفت براری را تقریبا به یک شکل انجام می دادند ، در مراسم همه اهل خانواده شرکت می کردند .دهقانان نیز پلو ، نان فطیر و یا و یا طعام مربوط به مراسم را تهیه نموده و 15 تا 20 نفر از کهنسالان رادعوت می نمودندو بعداز طعام نیز این عبارت را می گفتند . 

" مزید نعمت ، زیاده دولت برار کار ، صحت و سلامتی خرد و کلان ، رسد به بابای دهقان ، خوش آمدید ، میهمانان " سپس صاحب خانه روغن زیر پلو را بادست گرفته و به گردن گاوان شخم زن می مالید . شاخ گاوها را نیز روغن مالی می کردند . بعد از آن گاوان را بهد گاو آهن می بستند و به کشت بهاری شروع می نمودند . دهقانان مراسم جفت براری را با نیت انجام می دادند که کشت دهقانی با برکت شود و مردم و حیوانات ایمن باشند و آرامش و خوشبختی نصیبسان گردد .

مردم دیه های آب کنده ، عاشقان و ور گانزه در وادی قشقدر هنگام مراسم جفت براری داستانی را می خواندند که در آن تاریخ دهقانان به طور اساطیری ذکر شده است . پس از خوانده شدن داستان ، پیرمردها این عبارت را می گفتند :

"به کسب و کارتان برکت دهد بابای دهان تربیت کند "

و سپس در حق صاحبان خانه نیز با ذکر : جفت برآورده اید ، مبارک باشد ،یکدیگر را تبریک می گفتند . صاحبان خانه نیز  با خیر مبارک کند بابای دهقان یار شود " پاسخ می دادند مراسم جفت براران در بین دهقانان سمرقند ، بخارا ، لنین آبادی و وادی فرغانه نیز به همین ترتیب انجام می گیرد

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا