روند شکل گیری و یادآوری حفظ، کمی پیچده است و ما اگر با این روند (مکانیزم) آشنا نباشیم، توانایی استفاده از حداکثر ظرفیت حافظه خود را نخواهیم داشت. وقتی شما اطلاعاتی را به حافظه خود می سپارید و در اصطلاح آن را حفظ می کنید، برای بازیابی و فراخوان آن از ذهن، فعل و انفعالات خاصی صورت می گیرد، تا این فرایند به صورت کامل و سالم انجام پذیرد، در این راه عوامل مخالف و مخلّی نیز وجود دارند که مانع بازیابی محفوظات شده و فراخوان حفظ از حافظه به خوبی انجام نمی شود، با این توصیف اگر هنگام قرائت قرآن از حفظ، گاهی سوره، جزء یا صفحه ای را خیلی خوب و گاهی خیلی بد می خوانید، باید به ریشه یابی علّت آن و عوامل مخالف و مخلّ بپردازید، تا با رفع آنها بتوانید از حُسنِ حفظِ عالی تر بهره مند شوید.

بعضی از این عوامل عبارتند از:

1- عدم تمرکز: برای همه حافظان قرآن در بعضی از مواقع، این مطلب رُخ داده گاهی آیاتی را که کاملاً مسلط بوده و بدون اشتباه می خوانده اند، را با تکلّف و خطای بسیار خوانده، اما همین آیات را در زمان دیگر بسیار خوب و عالی به یاد آورده و تلاوت کنند. این مسئله در موقعیتی اتفاق میافتد که شخص، از تمرکز کافی برخوردار نیست، او نمی تواند ذهن خود را بر روی محفوظاتش متمرکز کند.

البته توجه کنید، تمرکز داشتن فقط به این معنا نیست که شما به هیچ چیز فکر نکنید، معنای تمرکز حواس این است که شما با علاقه بر روی مطلب خاصی، تمام حواس خود را متمرکز کنید، لذا وقتی فردی برای خواندن محفوظات خود می نشیند، علاوه بر آنکه نباید به هیچ مطلبی غیر از مرور فکر کند، بلکه باید شوق و اشتیاق به مرور را هم داشته و ذهنش بر روی حفظ متمرکز باشد. پس اگر شما در آن هنگام علاقه ای به مرور ندارید، مرور را به ساعتی بعد موکول کنید تا تمرکز لازم حاصل شود.

بله، دور بودن از آشفتگی های درونی مثل: نگرانی، غم، خوشحالی زیاد، گرسنگی، تشنگی و ... خصوصاً اشتغال ذهن به مطلب خاصی غیر از حفظ و آشفتگی های بیرونی مثل: صداهای محیط اطراف، سردی یا گرمی زیاد هوا و ... جزء عوامل مخلّ تمرکز هستند ، اما توجه کنید در بحث تمرکز حواس، علاقه لحظه ای به موضوع مهم است، بله شما مشتاق و علاقه مند به حفظ هستید، اما در این لحظه به مرور محفوظاتتان هم علاقه دارید؟

نکته: معنای داشتن علاقه لحظه ای یا آنی به مطلب این نیست که با نداشتن آن، ما امروز به طور کامل مرور و حفظ را تعطیل کنیم و کار را به روز بعد واگذاریم، بلکه الان این علاقه و حسّ وجود ندارد، اما ربع ساعت بعد، یا نیم ساعت بعد، این حسّ بی علاقه بودن از بین می رود و شما می توانید، تکالیف مربوط به آن روز را انجام دهید، پس حتماً شناختی از روحیّات خود داشته و بر اساس آن مواقع آمادگی روحی برای مرور و حفظ را بشناسید که» : بَلِ الْإِنسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ« بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است (سوره قیامه 14)

2- عدم مرور کافی: استاندارد در مرور محفوظات یک هفتم در هر روز می باشد، به این معنی که تمام محفوظات در طول یک هفته باید یک بار دوره شود، پس اگر شما حافظ 28 جزء هستید، باید روزی 4 جزء را مرور کنید، البته درسال اولی که مشغول حفظ می باشید و این برنامه در سال های بعد تغییر می کند، حال اگر شما روزی یک یا دو جزء مرور می کنید، طبعاً سطح آمادگی ذهن شما برای مرور بسیار پایین خواهد آمد، به صورتی که نمی توانید اعتمادی بر محفوظات خود داشته باشید، گاهی آیات را خوب و گاهی با غلط و اشتباه می خوانید.

نکته: بعضی از اساتید، استاندارد مرور را یک دهم محفوظات می دانند، یعنی هر 10 روز یکبار مرور کلّ محفوظات، که هر چند این برنامه هم کارآیی لازم را دارد، اما توصیه ما برنامه یک هفتم می باشد و این بخاطر فاصلۀ زمانیِ کمتر مرور اجزاء و سوره ها و تسلط بیشتر حافظ است.

3- نداشتن اعتماد به نفس: اگر شما به خودتان اعتماد نداشته باشید، به طور طبیعی نمی توانید ذهن خود را فعّال کرده و در حدّ توان ذهن از آن توقع بازخوانی محفوظاتش را داشته باشید، زیرا بسیار شک می کنید و همین شک و تردید مانع فعالیّت شفاف و طبیعی ذهن خواهد شد.

برای رفع تردید و شک هم، مباحثه یکی از بهترین راه حلّهاست، حضور مرتب در کلاس حفظ و ارائه محفوظات به استاد، حضور در محافل قرآنی هم بسیار راهگشاست.

4- عدم استفاده از روش های صحیح مرور: بعضی از حافظان قرآن موقع مرور قرآن را باز کرده و مشغول مرور محفوظات خود می شوند، هرگاه به اشکالی برخوردند، سریع به قرآن مراجعه و رفع اشکال می کنند، بعضی دیگر عادت دارند، قبل از مرور حتماً همان صفحه یا همان جزء مورد نظر را یکبار از روی قرآن بخوانند، بعد از حفظ تلاوت کنند، بعضی هم قبل از مرور یکبار نوار ترتیل جزء یا صفحه ای که می خواهند مرور کنند را گوش داده سپس مرور می کنند.

همه این کارها، اشتباه بوده و باعث ضعف شدید اعتماد به نفش و کاهش تسلط ذهن بر محفوظات می شود.

پیشنهاد ما مرور کامل محفوظات بدون در اختیار داشتن قرآن و مراجعه به آن است، تکلیف نوار ترتیل هم که مشخص است، جایگاه آن قبل از حفظ آیات و برای تقویت تجوید، وقف و ابتداء و رفع اغلاط روخوانی است، اما کاربردی در مرور ندارد، زیرا مرور یک فرایند ذهنی است و عوامل خارجی معمولاً باعث ضعف حُسنِ حفظ می شوند. بله برای رفع اشکالات احتمالی، حتماً برنامه مباحثه و تحویل محفوظات به استاد را جدّی بگیرید. گاهی هم صدای خود را ضبط و سپس گوش دهید.

نتیجه: وقتی محفوظات خود را برای مرور یا تحویل به دیگری می خوانید ببینید، آمادگی لازم روحی و علاقه ارائه محفوظات را در آن لحظه دارید یا خیر؟ آیا مقدار مرور و شیوه آن کافی و صحیح بوده است و شما با اعتماد کافی به محفوظاتتان مشغول تلاوت هستید؟

ان شاء الله با رعایت موارد فوق می توانید در هر زمان از گنجینه عظیم حفظ قرآن و این نعمت خاص الهی که شامل حال شما شده است، استفاده کرده و خود و دیگران را از آن بهره مند نمایید.