^{به بهانه فرا رسیدن هزاره قدیمی ترین بنای کتیبه دار موجود در ایران،واقع در محله فهادان یزد گنبد دوازده امام}

 یزدفردا -پژوهشگر -ناصر حیدرزاده : ( قبه یعقوب و مسعود فهادان ) ، بنا ئی است آجری ، منفرد و منحصر به فردی است ، که در ماه رمضان 429 هجری قمری ، در زمان خلافت بیست و ششمین خلیفه عباسی ، ابو جعفر عبد الله القائم به امر الله بن قادر . و دوران تسلط امرای کاکوئیه بر اصفهان و یزد ، در دور علاء الدوله (عضد الدین )ابو جعفر محمد بن دشمنزار ، ابن کاکی ( کاکویه } و حکومت دو نفر از سپهسالارانش به نامهای ابو مسعود بهشتی و ابو یعقوب اسحق ،فرزند ینال ، در یزد ، که به امر همین دو برادر سپهسالار و به اهتمام طراحان، معماران و هنرمندان آن دوران خطه یزد، استوار و به اتمام رسید.

این بنای از سر تا پای ، مزین به ذوق و هنر ، واقع در بطن شهر قدیم یزد (محله بزرگ فهادان ) ، که در جوار خود ، دو بنای قدیمی یعنی زندان اسکندر { مدرسه ضیائیه } و حسینیه بزرگ فهادان را جای داده ، قدیمی ترین بنای کتیبه دار موجود در ایران است ، که از حیث سبک معماری و تزئینات از رنگ ومینا کاری ، نقوش گچبری ، کنده کاری وکتیبه کوفی رنگی و... ،که واجد اهمیت خاص و موضوع تحقیق وبحث متخصصان تاریخ معماری شرقی و اسلامی در دانشگاه های معتبر جهان است.

پروفسور آرتوراپهام پوپ Arthur upham pope ، چند بار از این بنا ، با تصاویر آن ، در کتاب {طرح هنر ایران} A survey of persian art ، نام برده است. همچنین در همین کتاب ، طرح ونقشه ای از هنرشناس و طراح معروف ، اریک شرودر Eric schroeder موجود میباشد. کتیبه مینائی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی، شناسنامه وگواهیست بر اینکه ، بنای قبه ، به دستور دو برادر ، به نامهای ابو یعقوب و ابومسعود ، استوار گردید.

هیچ معلوم نیست که تغییر نام بنا به دوازده امام ازآن چه عصری است. آثاری که داخل قبه { به ابعاد هشت ونیم ، در هشت ونیم متر و ضخامت دیوارها یک متر و چهل و پنج سانتیمتر} دیده میشود عبارتند از:

 1- کتیبه کوفی تزئینی مورق ، از رنگ مینا، بالای سر درگاه پوشیده نمای غربی ، که در زمینه گل وبوته و حاشیه شجری وهندسی که با رنگ به آن عمق و بعد داده است- بدین کلمات : ))مما امر ببنا{ء} هذه القبه المبا{ر} که...ابوالنجم و الاسفهسلار الجلیل...ابو یعقوب و اسحق ابنا ینال مولینا{امیر المو} منین ابتغاء مرضاه الله و ثوابه. فی شهر رمضان سنه تسع و عشرین و اربع مائه { 429 هجرت} )).

 2- کتیبه کوفی تزئینی مورق ،از رنگ ، بر زمینه و حاشیه گل دار ، بر بالای سر درگاه پوشیده نمای شرقی آیه 65 سوره الغافر (المومن) بوده و بعد از (( الاهو )) به مرور تخریب شده است.{ هوالحی لا اله الا هو فادعوه مخلصین له الدین الحمد لله رب العالمین }.

 3- کتیبه کوفی تزئینی مورق از رنگ بر زمینه و حاشیه شجری ، در بالای سر در باز ورودی ، که در سمت شمالی بنا واقع می باشد ، آیه 163 سوره بقره است (( والهکم اله و احد لا اله الا هو الرحمن الرحیم )) که قسمتی از آن ریخته است

. 4- نقوش اسلیمی Arabesque از نوع پیچونه { عشقه } ، بر زمینه رنگ عنابی ، که حدود مرکز آنرا تخریب کرده اند! و بعدا گچ اندود نموده اند، بر سر درگاه جنوبی بنا واقع می باشد.

5- محراب ، که پا دامن ( ازاره ) آن ، با 6 نوع کاشی رنگی معرق کاری شده و در تزئین آن به کار رفته و احتمالا از الحاقات دوران تیموری {قرن هشتم هجری} می باشد. 6- قاب کلی محراب ، که تا نیمه بالا آمده ، ستونچه ایست ، که ظاهرا همچون پا دامنی های دیوارسمت جنوب { جنب خود } ، با نقوش اسلیمی ، که بر زمینه گچ و خاکستر { گچستر } ، با نقش گل اناری ، کنده کاری شده است. بعدا باز بوسیله گچ و لاجورد تیره روی نقوش را پوشانده و تزئین لاجوردی نموده اند!

 7- در داخل محراب ، در دو سوی آن ، دو دولابی { گنجه } و دو تاقچه بر روی آن مشاهده می شود. که این تاقچه ها مکانی جهت پی سوز وشمعدان ، برای روشنائی فضا و روحانی بخشیدن ، به عمق محراب بوده است

 8- نقوشی بسیار جالب ، نادر، ابتکاری و نشآ ت گرفته از سمبل Symbole های طبیعت بومی ، یعنی نقش گل انار یزدی ، که به صورت عکس و بر عکس { راست و آویز } ، کنار هم چیده شده اند ، برازاره {پای دامن} دو دیواره جنب محراب { سمت جنوبی } و منتهی به دو ستونچه قاب گیر محراب، قسمی از آن مشاهده می شود . که حاصل کنده کاری و برجسته نمائی بر روی گچ و خاکستر { گچستر} می باشد.

 9- رف و تقا {سکو}، بلند وکشیده تا زیر سه جاف {جوف} یا گوشه بار {گوشواره!!}. که در انتهای هر ضلع استوار شده است. یعنی هشت رف و تقا ، در زیر گنبد قرار دارد.

 10- سه جاف {جوف} یا گوشه بار یزدی ساز، این 4 سه جاف ، دارای عمق زیاد ، ساده وشکیل ، انباشته از قوس کاری ، که در بطن آنها دو تاقچه به چشم می آید. بر تمامی حاشیه ها لاجورد پوشانده اند. در کل، این نمونه سه جاف سازی بینظیر و منحصر به فرد است.منظور از ساخت سه جاف یا گوشه بار ،تبدیل نمودن چهار وجه بنا ، به یک هشت وجهی Octagon جهت حمل گوشه ای از وزن وتسهیل در مسقف نمودن بنا ، بوده است.

 11- چهار درگاه نور گیر {پنجره نور پرداز}، در چهار سوی اصلی ، که در چهار فصل سال ، در گردش شبانه روز، قبه را درگاهیست برای افاضه انوار ماه و خورشید. 12- بر فراز گنبد شمسه طبقی بزرگ از مینا ، بر زمینه لاجورد کبود و رشته انوار شمس ، با آب طلا مزین بوده ، که متآسفانه بر اثر شر کردن آب برف و باران از روزنه سقف گنبد ، شسته و ریخته است. البته ، خوشبختانه قسمی کم از آن ، از بلایای زمانه در امان مانده است.که این خود نشانه ای از بزرگی طبق شمس و طرح ورنگ مینا کاری آن است. به نظر پوشیدگی بقیه طاس قبه از رنگ مینای یشمی تیره بوده است. الحق که نگاه به بالای آن ، تورا سحر آسمان سحر {ی} میکند.

 13- بر پائین طاس گنبد ، آنجا که هشت وجهی ، به آرامی تنگ کشیده ، تا گردی گنبد بر آن چیده و استوار شود ، به فاصله ای کم به موازی میانه اضلاع وجوه ، پرگار زده و دایره ای رسم ، همچون تاج بر سر هشت ظلع نشانده است و داخل آنرا به مینای لاجورد روشن رنگ آمیخته و بر بالای هشت زاویه آن هشت شمسه زرین از خاکه طلا نقش کرده است.

 14- بر ازاره ستون های دیوارشرق ، غرب و جنوبی ، گچ بری شده از نقوش اسلیمی تلفیقی ، از شجری {گل و بوته} ، لانه زنبوری {کندوئی} و حاشیه هندسی ، که چون در حال تخریب بوده ، باقیمانده را ده ها سال پیش با گچ پوشانده اند ، که اخیرآ قسمتی از آنرا دو باره لایه بر داری نموده ، که قابل رویت می باشد. {یک گوشه از جانب شرق و جنوب}. بسیار زیبا است.

 15- بر گردن قبه طوقیست هشت وجه از مینای یشمی {در حال رنگ باختن ،مایل به سفید} ، که نشانده بر آن جواهری نا یاب ، به نام کوفی معشق ، به رنگ لاجورد تند . خطی است به غایت نفیس ، عالی و غالی. تحریر شده دور تا دور آیه الکرسی.

 16- بنا به این نظر ، که محراب الحاقی است ، در دوران بعد ، حقیر حدس و گمانم بر این است که بر سر درگاه جنوبی {بالای محراب}، همچون سه طرف دیگر، کتیبه دار بوده است.احتمالآ در زیر لایه ای از گچ مدفون باشد.

 17- نمای کلی بنا از خارج :

 الف- پایه و دیواره بنا در سیستم حدودآ مکعبی Cube ، که در سمت جنوبی آن یک نیمه هشت وجهی متساوی الاضلاع Half octagonal ، به آن متصل است ، که ازداخل بنا محراب در آن پیشروی نموده است. و در چهار ضلع آن ، در هر سو دو طاق و رف نما و در سه ضلع آن ، سر درگاه ها ، در دل آن فرو رفتگی ایجاد نموده اند.بر فراز چهار ضلع دیواره در وسط ، چهار نورگیر مشبک آجری قرار دارد.باید متذکر شوم ، که ستونچه طاق نما ها با آجر مدور چیده شده بودند ، که در سه ضلع بنا تخریب شده و وجود خارجی ندارند.

 ب- پشت بام دیوار: چهار گوشه {چهار قد} آن مسطح ، که بر روی آن چهار سه جوف ، یعنی چهار طاقک حمال ، برآن ساخته و برآمده نموده تا چهار وجه را به هشت وجه octagonal تبدیل نماید ، تا توان و قدرت حمل گنبد را بر پشت خود داشته باشد

 پ- باز هشت وجهی ، کمی کوچکتر ، ولی مرتفع تر ، که سوار بر هشت وجه پایه است. که در هر وجه خود سه طاقچه ، یا درگاه نما دارد. یعنی در مجموع 24 عدد گرداگرد ، بر زیر طاس وارونه {گنبد} نمایان است.

 ت- در نهایت ، گنبدی ، کوتاه و کم خیز ، که بر رآس آن استوار شده است.

 ث- از سر تا پای نمای خارجی بنا به خشت تفتیده {آجر} مفروش است. انتها- این بود برگی از گل چل پر {چهل برگ} ، شرحی کوتاه از هنر هنرمندان رنج کشیده کویر خشک یزد ، که بر هر چیز رنگ باخته ، رنگ گل و سبزه وعطر ریحان و... بخشیدند .

 امید وارم ، حقیربا زبان الکن و ضعف اطلاعاتم ، بتوانم بعدآ گوشه کوچکی از اموال منقول این بنا را به شما معرفی نمایم .

 هرگز نمیرد آنکه دلش زنده شد به عشق ... حسن ختام را این دیدم که یادی از استادانم ، استاد محمد کریم پیرنیا ، استاد ایرج افشار {که هر دو در میان ما نیستند} ، استاد منوچهرستوده و استاد محمد ابراهیم پاریزی ، کرده باشم.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا