زبان ترکی آذربایجانی

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
برای دیگر کاربردها، آذربایجانی (ابهام‌زدایی) را ببینید.
برای دیگر کاربردها، آذری (ابهام‌زدایی) را ببینید.
این نوشتار پیرامون زبان ترکی آذربایجانی است. در مورد زبان آذری به صفحه زبان آذری مراجعه کنید.
ترکی آذربایجانی
Azərbaycan dili(خط لاتین)
تورکجه (خط فارسی-عربی)
تلفظ azærbajdʒan dili
سخن‌گویان ایران، آذربایجان، ترکیه، ارمنستان، گرجستان، روسیه، افغانستان، عراق، ترکمنستان، سوریه[۱]
کل سخن‌گو ۲۴ - ۳۵ میلیون [۲][۳][۴]
خانواده‌های زبانی ترکی
  • اوغوز
    • اوغوز غربی
      • ترکی آذربایجانی
رسم‌الخط لاتین و سریلیک در جمهوری آذربایجان و روسیه، فارسی-عربی در ایران.
وضعیت رسمی
زبان رسمی در  جمهوری آذربایجان

 روسیه - یکی از زبان‌های رسمی داغستان.
تنظیم کننده مقررات رسمی
کدهای زبان
ISO 639-1 az
ISO 639-2 aze
ISO 639-3 aze – Macrolanguage
individual codes:
azj – آذربایجانی شمالی
azb – آذربایجانی جنوبی
یادداشت: این صفحه ممکن است دارای کدهای یونیکد باشد.
Pht-Vugar Ibadov eurovision (5).jpg

بخشی از مقاله‌های مرتبط با
 مردم آذری

فرهنگ

معماری • هنر • آشپزی
رقص • لباس • فولکوریک • ادبیات
زبان • موسیقی • تئاتر • دین
بر حسب مناطق زندگی

ایران • جمهوری آذربایجان • گرجستان

ترکمنستان • آمریکا • روسیه (داغستان)
ترکیه • فرانسه • ارمنستان • بریتانیا

بلاروس • قزاقستان • قرقیزستان • ازبکستان

کانادا • آلمان • اوکراین • خارج از کشور
آزارها

وقایع مارس • ژانویه سیاه
کشتار خوجالی

اخراج از ارمنستان
درگاه آذربایجان

زبان ترکی آذربایجانی (به ترکی آذربایجانی: آذربایجان تورکجه‌سی و با خط لاتین شده Azərbaycan Türkcəsi و یا Azərbaycan dili) زبانی از خانواده زبان‌های ترکی است که توسط مردمان آذری در قفقاز و خاورمیانه با دو گویش در آذربایجان و سایر مناطق آذربایجانی‌نشین ایران و جمهوری آذربایجان تکلم می شود. عمده تفاوت بین دو گویش در تلفظ برخی لغات و تفاوت در چند مورد گرامر ابتدایی می باشد.[۵] این زبان در جمهوری آذربایجان زبان رسمی و در داغستان یکی از زبان های رسمی مصوب فدراسیون روسیه است. زبان ترکی آذربایجانی بخشی از شاخه زبان‌های اغوز زبانهای ترکی است و به ترکی قشقایی و ترکمنی بسیار نزدیک است. ترکی آذربایجانی به عنوان زبان گفتاری همچنین در نواحی شرقی ترکیه و جنوب گرجستان[۶] و داغستان[۷] رایج است. زبان ترکی آذربایجانی بطور قابل توجهی تحت تاثیر زبان عربی به ویژه در لغات، سیستم آوایی و گرامر قرار گرفته و در ایران علاوه بر زبان عربی، بشدت از زبان فارسی نیز تاثیر پذیرفته است.[۸][۹]

این زبان در زبان‌ها و موقعیت‌های مختلف به نام‌های مختلفی نامیده می‌شود، ازجمله: ترکی[۱۰]، تورکی [۱۰]، تورکو [۱۱] ، تورکجه، آذربایجانی، ترکی آذربایجانی، آذری و ترکی آذری.

گروه‌بندی زبانی

ترکی آذربایجانی زیرشاخهٔ زبان‌های ترکی‌تبار و زبان اکثر مناطق ترک‌نشین ایران از جمله آذربایجان است.

سایر زیرشاخه‌های مختلف زبان ترکی موجود در ایران عبارتند از :

زبان ترکی آذربایجانی به صورت دوطرفه، توسط ترکمن‌ها و ترک‌ها (شامل ترکی استانبولی و لهجه‌های گفتاری نظیر زبان ترکی قبرسی، ترکمن‌های عراق و قشقایی) قابل فهم است.[۱۲] [۱۳]

شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. بنیان این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمی از سوی دولت ایران است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر اساس تخمین است.

منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند.[۱۴][۱۵]

معتبر ترین تخمین آمار برای شمار آذری زبانان در ایران متعلق به کتابچهٔ سازمان سیا می باشد که در سال ۱۹۴۳ در مورد اقوام ایران انجام داده‌است، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی در ایران را معادل ۲۴٪ کل جمعیت این کشور تخمین زده‌است (با در نظر گرفتن قشقایی‌ها). تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج [۱۶] برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران (۱۵٪) بوده‌است (با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامهٔ بین‌المللی زبانشناسی [۱۷] نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان به این زبان در ایران را ۷۷۶۰۰۰۰ نفر (۱۶٪ درصد) براورد می‌کند که به تخمین دانشنامهٔ زبان کمبریج بسیار نزدیک است. در تخمین های دیگر مانند سایت اتنولوگ جمعیت ایرانیان آذری را ۱۵٬۵۰۰٬۰۰۰ نفر اعلام کرده است.[۱۸]

همچنین سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳٪ از مردم آن کشور گزارش کرده‌است. [۱۹]

خط زبان ترکی آذربایجانی

تاریخچه نگارش به زبان آذربایجانی به قرن چهاردهم میلادی باز می گردد. امروزه در آذربایجان ایران از خط عربی یا فارسی برای نگارش استفاده می شود و در کشور آذربایجان از خط سیرلیک استفاده می شود.[۲۰]

 این بخش از مقاله فاقد منبع و مأخذ است. شما می‌توانید با افزودن منابع برطبق اصول تأییدپذیری و شیوه‌نامهٔ ارجاع به منابع، به ویکی‌پدیا کمک کنید. مطالب بی‌منبع احتمالاً در آینده حذف خواهند‌ شد.

 

جدول مقایسهٔ الفبای آذربایجانی[۲۱]

عربی[۲۲]

لاتین

سیریلیک

لاتین

آ ا A a А а A a
ﺏ B b Б б B b
ﺝ C c Ҹ ҹ C c
چ Ç ç Ч ч Ç ç
ﺩ D d Д д D d
ائ‍ ئ‍ ‍ ئ E e Е е E e
اَ ه ‍ه Ə ə Ә ә Ə ə
ﻑ F f Ф ф F f
گ G g Ҝ ҝ G g
ﻍ Ƣ ƣ Ғ ғ Ğ ğ
ﺡ، ﻩ H h Һ һ H h
ﺥ X x Х х X x
ای‍̂ ی‍̂ ی̂ Ь ь Ы ы I ı
ای‍ ی‍ ی I i И и İ i
ژ Ƶ ƶ Ж ж J j
ک K k К к K k
ﻕ Q q Г г Q q
ﻝ L l Л л L l
ﻡ M m М м M m
ﻥ N n Н н N n
اوْ وْ O o О о O o
اؤ ؤ Ɵ ɵ Ө ө Ö ö
پ P p П п P p
ﺭ R r Р р R r
س، ث، ص S s С с S s
ﺵ Ş ş Ш ш Ş ş
ﺕ، ﻁ T t Т т T t
اۇ ۇ U u У у U u
اۆ ۆ Y y Ү ү Ü ü
ﻭ V v В в V v
ی J j Ј ј Y y
ز، ذ، ض، ظ Z z З з Z z

تحول در خط ترکی آذربایجانی مدرن

در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئلهٔ تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده (۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروههای دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد.صرف نظر از دغدغهٔ روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل می دهد و از آنجاییک چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط تالیف شده‌اند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دورهٔ بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان (۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویکها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.

تغییر به الفبای لاتین (۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو بر‌گزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفادهٔ تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری کمال پاشا رفرم خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی (عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام یئنی اَلیفبا (الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی (آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.

تغییر به الفبای سیریلیک

کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی (۱۹۹۱ - ۱۹۳۹)[۲۳]

در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگرین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملتها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند از دلایل تغییر دوبارهٔ خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروههای زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که ازاتحاد و قدرت گرفتن دوبارهٔ مسلمانان -که اغلب آنها ترک بودند- سرکوب زبانهای غیرروس در محدودهٔ جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیهٔ در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوریها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.[نیازمند منبع]

آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q،ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته می‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده می‌شود. در حال حاضر زبانهای ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی (جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزاقی، ازبکی، اویغوری(بخشا) و تاتاری.

واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی

 برای اثبات‌پذیری کامل این بخش به منابع بیشتری نیاز است یا منابع ارایه‌شده به‌درستی ارجاع داده نشده‌اند. لطفاً با توجه به شیوهٔ ویکی‌پدیا برای ارجاع به منابع با ارایهٔ منابع معتبر این بخش از مقاله را بهبود بخشید. مطالب بی‌منبع در آینده مردود و حذف خواهندشد.

دستور زبان ترکی آذربایجانی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکی آذربایجانی صداهای خشن (O,U،A,I) و صداهای نازک (Ö,Ü،E,Ə،İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و با همان ترتیب فوق در کلمه می‌آیند. مانند Gözəllik و Ayrılıq. واژه‌های بیگانه نیز تا حد امکان تحت تأثیر این قانون قرار می‌گیرند. مانند کلمه عربی حسین (Hoseyn) که در ترکی Hüseyn و کلمه عربی عباس (Əbbas) که در ترکی (Abbas) گفته می‌شود. گروهی از ترکی آذربایجانی زبانها هنگام صحبت کردن به زبان‌های دیگری، ناخودآگاه از این قانون طبیعی زبان خود پیروی می‌کنند.[۲۴].[۲۵]

زبان ترکی آذربایجانی همانند سایر شاخه‌های زبان ترکی از نظر ساختاری جزو زبانهای التصاقی بشمار می‌آید. در این زبان ریشه یک فعل یا یک اسم را می‌توان با اضافه کردن پسوندهای متعدد تغییر زمانی، جمعی و صفتی داد..[۲۶]

افعال متعدی در ترکی آذربایجانی با اضافه کردن پسوند به افعال لازم ساخته می‌شود. بطور مثال: اوخشاماق=شبیه بودن ← اوخشاتماق= شبیه کردن

افعال متعدی درجه دو و درجه سه نیز قابل ساخت است: یازماق = نوشتن(متعدی)← یازدیرماق = نویساندن (متعدی درجه دو)← یازدیرتماق = وسیله نوشتن کسی را فراهم کردن (متعدی درجه سه).[۲۷][نیازمند منابع بیشتر]

دیگر ویژگیهای زبان‌شناختی

  • زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبان‌های ترکی از نظرِ ساختاری زبانی التصاقی است. منظور از زبان التصاقی یا پس‌وندی این است که بن فعل در آغاز واژه قرار می‌گیرد و با افزودن پسوندها حالت‌های فعل تغییر می‌کند. مثال: گل (بیا) گل‌دی (آمد)، گل‌دی‌لر (آمدند).
  • در زبان ترکی آذربایجانی امکان ساختن فعل و مصدر از نام و صفت وجود دارد. مثال: قولاخ (گوش)، قولاخ‌لاماخ (گرفتن از گوشِ کسی برای تنبیه،گوش گیری)؛ ال (دست)، ال‌له‌مک (ورز دادن)؛ سو (آب)، سولاماق (آب پاشیدن)؛ گؤزل (زیبا [صفت])، گؤزل‌لمه‌ک (به‌زیبایی ستودن)، یئیین (تند [صفت]) یئیین‌لمک (شتاب گرفتن)؛ گؤز (چشم)، گؤزلوک (عینک)، گؤزلوک‌چو (عینک‌ساز یا عینک‌فروش)، گؤزلوک‌چولوک (عینک‌سازی یا عینک‌فروشی).
  • افعال در زبان ترکی تک‌جزئی و یک‌تکه هستند. ساختن فعل با استفاده از افعال معین یا افعال کمکی عمدتاً به افعالی منحصر است که از زبان عربی یا فارسی به ترکی آذربایجانی وارد شده‌اند. این ویژگی انعطاف‌پذیری قابل توجهی در زبان ترکی آذربایجانی برای ساختن واژه‌های جدید حتی با استفاده از وام‌واژه‌ها ایجاد می‌کند. مثال: تلفن، تلفن‌لاش‌ماق (تلفن زدن).

ادبیات ترکی آذربایجانی

نوشتار اصلی: ادبیات آذربایجانی
صفحه‌ای از دیباچهٔ دیوان اشعار فضولی به زبان ترکی آذربایجانی
یک صفحه از کتاب کلیات کنزالمصائب[۲۸]، قمری دربندی(۱۸۱۹ - ۱۸۹۱میلادی)[۲۹]
کتاب المقتل به نثر نگاشته شده‌است

اولین شکل شناخته شده در ادبیات آذربایجانی مربوط به شیخ عزالدین پورحسن اسفراینی که یک دیوان شامل غزل فارسی و ترکی آذربایجانی سروده‌بود.[۳۰][۳۱] غزل‌های ترکی آذربایجانی خود را تحت نام حسن‌اوغلو ثبت کرده‌است.[۳۰]

در قرن چهاردهم میلادی آذربایجان، قفقاز و بخش‌های غربی ایران تحت سلطه حکومت‌های قره قویونلو و آق قویونلو بود.[۳۲] در دوران این حکومت‌ها شاعرانی مانند قاضی برهان‌الدین، حبیبی و جهانشاه قراقویونلو با تخلص حقیقی زندگی می‌کردند. که نخستین آثار ترکی آذربایجانی را در آن دوران از خود به جا گذاشته‌اند. اواخر قرن چهاردهم، زمان ظهور یکی از بزرگترین شعرای آذربایجانی، عمادالدین نسیمی بود؛[۳۳] دیوان اشعار وی از بزرگترین دیوان شعرهای زبان‌های ترکی به شمار می‌رود.[۳۴][۳۵][۳۶] آموزه‌های صوفی و عرفانی حروفیه از اواخر قرن ۱۴اُم تا اوایل قرن ۱۵اُم میلادی رواج داشت[۳۷] عمادالدین نسیمی یکی از برجسته‌ترین اساتید دیوان ادبیات در تاریخ ادبی زبان‌های ترکی‌تبار بوده‌است.[۳۷]وی به زبان فارسی[۳۵][۳۸] و عربی[۳۷] نیز آثاری داشته‌است. پس از معرفی سبک دیوان ادبیات و غزل، عمادالدین نسیمی در قرن ۱۵اُم، شاعران مشهور آذربایجانی چون شاه اسماعیل خطایی، قاسم انوار و محمد فضولی ادبیات آذربایجانی را گسترش دادند.

کتاب دده قورقود نیز نام یکی از قدیمی‌ترین داستانهای اسطوره‌ای ترک‌های اغوز است که در حدود قرن شانزده میلادی به صورت مکتوب در آمده‌است.[۳۹][۴۰] این مجموعه از ۱۲ داستان به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه پر ارزشی است که زندگی، ارزشهای اجتماعی و باورهای ایل‌های ترکی را نشان می‌دهد. قدمت داستانها مربوط به قرنهای چهاردهم و پانزدهم میلادی می‌باشد[۴۱][۴۲][۴۳].

Pht-Vugar Ibadov eurovision (5).jpg

بخشی از مقاله‌های مرتبط با
 مردم آذری

فرهنگ

معماری • هنر • آشپزی
رقص • لباس • فولکوریک • ادبیات
زبان • موسیقی • تئاتر • دین
بر حسب مناطق زندگی

ایران • جمهوری آذربایجان • گرجستان

ترکمنستان • آمریکا • روسیه (داغستان)
ترکیه • فرانسه • ارمنستان • بریتانیا

بلاروس • قزاقستان • قرقیزستان • ازبکستان

کانادا • آلمان • اوکراین • خارج از کشور
آزارها

وقایع مارس • ژانویه سیاه
کشتار خوجالی

اخراج از ارمنستان
درگاه آذربایجان

شاعر قرن ۱۶اُم آذربایجانی، محمد فضولی غزل‌های فلسفی، تغزلی و بزمی خود را در زبان‌های ترکی آذربایجانی، عربی و فارسی می‌سرود. وی با بهره‌گیری از سنت‌های زیبای ادبی از محیط خود، و پیروی از میراث پشتیبانش، موجب شد تا فضولی به یکی از چهره‌های برجسته ادبی جامعه ادبیات آذربایجانی تبدیل شود. از محمد فضولی دیوان غزل و قصیده‌ای به یادگار مانده‌است.

سبک شاعران آذربایجانی در ادامه قره ۱۶اُم به سمت عاشیق‌ها رفت و قرن شانزدهم پس از تثبیت سیطره سلسله صفوی بر ایران قویاً توسعه یافت. و شاه اسماعیل یکم با تخص خطایی[۴۴] و بعد با پیدایش "سبک گوشما" فرزند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و بعدتر شاه عباس دوم نیز در گسترش ادبیات آذربایجانی کوشید.[۴۵]قوسی تبریزی[۴۶] از شاعران مشهور آذربایجانی‌زبان[۴۷] دو نسخه از دیوان ترکی آذربایجانی از وی به جا مانده‌است[۴۸]و صائب تبریزی شاعر تبریزی‌تبار اهل اصفهان نیز از معروف‌ترین شاعران عصر کلاسیک می‌باشند که هفده غزل به زبان ترکی آذربایجانی سروده‌است.[۴۹]

ادبیات شفاهی آذربایجان

ادبیات شفاهی مردم آذربایجان به قسمتی از ادبیات مردم آذربایجانی، باورهای عامه، افسانه‌ها، داستان‌ها، موسیقی، ضرب‌المثل‌ها و رسوم‌های دهان به دهان یا سینه به سینه یا نسل به نسل از نسل‌های گذشته بجا مانده گفته می‌شود.[۵۰][۵۱] ادبیات شفاهی و عاشیقی آذربایجانی به علت مردمی بودن، توانسته‌است بالندگی خود را بسیار خوب حفظ کند. داستان‌های کاملی چون کوراوغلو و اصلی و کرم با سوژه‌های بسیار متفاوتی به طور زنده توسط هنرمندان مردمی پدید آمده‌اند. این داستان‌ها برای اولین بار در قرن بیستم به صورت کتبی در آمده و مانند بسیاری از آثار ادبی جمع‌آوری شده‌اند.

بایاتی‌ها یا دوبیتی‌های شفاهی آذربایجان از غنای بالایی برخوردارند. ادبیات و موسیقی عاشیق‌ها با قدمتی دیرینه جایگاه و تقدس خاصی بین ترک‌زبان‌ها و آذربایجانیان دارد.[۵۲][۵۳] آتالار سؤزو یا امثال زبان ترکی که عموماً پندهایی عاقلانه و انسانی است. آغیلار (مرثیه‌ها) و لایلالار نیز قسمتی از ادبیات شفاهی ترکی آذربایجانی را تشکیل می‌دهند. داستان‌های فولکلوری چون دده‌قورقود، کوراوغلو، اصلی و کرم، آرزی و قمبر، عباس و کولگز، عاشیق‌غریب، قاچاق‌نبی،... از غنای ادبیات شفاهی مردم آذربایجان آذربایجان سخن می‌گویند.

نام‌گذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی

شمارش اعداد از عدد یازده به بعد در زبان ترکی آذربایجانی تابع قاعده معینی است و از لحاظ دستوری و نوشتاری مطلقاً استثنایی در آن وجود ندارد. به همین دلیل یادگیریِ آن آسان است. اعداد شامل : بیر (۱)، ایکی (۲)، اوچ (۳)، دؤرد (۴)، بئش (۵)، آلتی (۶)، یئددی (۷)، سککیز (۸)، دوققوز (۹) است. برای نمونه به این نام‌گذاری‌ها توجه کنید:[۵۴][۵۵]

  • اون (۱۰) + بیر (۱)=اون بیر (۱۱)
  • اون (۱۰) + آلتی (۶)=اون آلتی (۱۶)
  • اییرمی (۲۰) + سککیز(۸)=اییرمی سککیز (۲۸)
  • اوتوز (۳۰) + بئش (۵)=اوتوز بئش (۳۵)
  • یئتمیش (۷۰) + اوچ (۳)=یئتمیش اوچ (۷۳)
  • دوخسان (۹۰) + دوققوز (۹)=دوخسان دوققوز (۹۹)
  • یوز (۱۰۰) + اللی (۵۰)=یوز اللی (۱۵۰)
  • بئش یوز (۵۰۰) + آلتمیش (۶۰)=بئش یوز آلتمیش (۵۶۰)
  • سککیز یوز (۸۰۰) + اوتوز اوچ (۳۳)=سککیز یوز اوتوز اوچ (۸۳۳)
  • مین (۱۰۰۰) + یوز اون بیر (۱۱۱)=مین یوز اون بیر (۱۱۱۱)
  
  • سه هشتم=سککیزده اوچ
  • یک دوم=ایکی ده بیر (یاریم)
  • اوچ، اوسته گل بئش، برابر دیر سککیز (۸=۵+۳)
  • هزار و سیصد و هفتاد و هشت = مین اوچ یوز یئتمیش سککیز
  • دو ممیز بیست وپنج صدم (25/2)=ایکی تام، یوزده اییرمی بئش
  • دهها = اونلار، اونلارجا
  • صدها = یوزلر، یوزلرجه
  • هزارها = مین‌لر، مین لرجه
  • میلیون و میلیارد = میلیون و میلیارد
  • آلتی، چیخ ایکی، برابر دیر دؤرد (۴ = ۲ – ۶)
  

از لحاظ محاوره و گفتگوی شفاهی به این زبان در ایران و در بعضی از مناطق جمهوری آذربایجان استثنایی وجود دارد. و آن کاربرد کلمه فارسی هشتاد به جای کلمه ترکی آن یعنی سکسن است. البته کلمه هشتاد در این حالت تابع قواعد شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی است . این استثنا در مورد آذربایجانی‌های شرق ترکیه، گرجستان، داغستان و مناطق شمالی جمهوری آذربایجان صادق نیست.[۵۶]

  • شمارش اعداد از هشتاد تا عدد نود در زبان محاوره‌ای ترکی آذربایجانی در ایران بدین صورت است: هشتاد (۸۰)، هشتاد بیر (۸۱)، هشتاد ایکی (۸۲)، هشتاد اوچ (۸۳)، هشتاد دؤرد (۸۴)، هشتاد بئش (۸۵)، هشتاد آلتی (۸۶)، هشتاد یئددی (۸۷)، هشتاد سککیز (۸۸)، هشتاد دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)
  • شمارش اعداد هشتاد تا عدد نود در زبان نوشتاری ترکی آذربایجانی بدین صورت است: سکسن (۸۰)، سکسن بیر (۸۱)، سکسن ایکی (۸۲)، سکسن اوچ (۸۳)، سکسن دؤرد (۸۴)، سکسن بئش (۸۵)، سکسن آلتی (۸۶)، سکسن یئددی (۸۷)، سکسن سککیز (۸۸)، سکسن دوققوز (۸۹)، دوخسان (۹۰)

چگونگی نامگذاری، شمارش و بیان اعداد در ترکی آذربایجانی در جدول زیر ارائه شده است.[۵۷]

نامگذاری و شمارش اعداد در ترکی آذربایجانی
فارسیترکی آذربایجانیAzərbaycan Türkcəsiفارسیترکی آذربایجانیAzərbaycan Türkcəsiفارسیترکی آذربایجانیAzərbaycan Türkcəsi
یک بیر Bir یکم بیراینجی Birinci یکمین بیراینجی‌سی Birincisi
دو ایکی İki دوم ایکی‌اینجی İkinci دومین ایکی‌اینجی‌سی İkincisi
سه اوچ Üç سوم اوچ‌اونجو Üçüncü سومین اوچ‌اونجوسو Üçüncüsü
چهار دؤرد Dörd چهارم دؤرداونجو Dördüncü چهارمین دؤرداونجوسو Dördüncüsü
پنج بئش Beş پنجم بئش‌اینجی Beşinci پنجمین بئش‌اینجی‌سی Beşincisi
شش آلتی Altı ششم آلتی‌اینجی Altıncı ششمین آلتی‌اینجی‌سی Altıncısı
هفت یئددی Yeddi هفتم یئددی‌اینجی Yeddinci هفتمین یئددی‌اینجی‌سی Yeddincisi
هشت سککیز Səkkiz هشتم سککیزاینجی Səkkizinci هشتمین سککیزاینجی‌سی Səkkizincisi
نه دوققوز Doqquz نهم دوققوزاونجو Doqquzuncu نهمین دوققوزاونجوسو Doqquzuncusu
ده اون On دهم اون‌اونجو Onuncu دهمین اون‌اونجوسو Onuncusu
دوازده اون ایکی On iki دوازدهم اون ایکی‌اینجی On ikinci دوازدهمین اون ایکی‌اینجی‌سی On ikincisi
شانزده اون آلتی On altı شانزدهم اون آلتی‌اینجی On altıncı شانزدهمین اون آلتی‌اینجی‌سی On altıncısı
بیست اییرمی İyirmi بیستم اییرمی‌اینجی İyirminci بیستمین اییرمی‌اینجی‌سی İyirmincisi
سی اوتوز Otuz سی‌ام اوتوزاونجو Otuzuncu سی‌امین اوتوزاونجوسو Otuzuncusu
چهل قیرخ Qırx چهلم قیرخ‌اینجی Qırxıncı چهلمین قیرخ‌اینجی‌سی Qırxıncısı
پنجاه اللی Əlli پنجاهم اللی‌اینجی Əllinci پنجاهمین اللی‌اینجی‌سی Əllincisi
شصت آلتمیش Altmış شصتم آلتمیش‌اینجی Altmışıncı شصتمین آلتمیش‌اینجی‌سی Altmışıncısı
هفتاد یئتمیش Yetmiş هفتادم یئتمیش‌اینجی Yetmişinci هفتادمین یئتمیش‌اینجی‌سی Yetmişincisi
هشتاد سکسن Səksən هشتادم سکسن‌اینجی Səksəninci هشتادمین سکسن‌اینجی‌سی Səksənincisi
نود دوخسان Doxsan نودم دوخسان‌اینجی Doxsanıncı نودمین دوخسان‌اینجی‌سی Doxsanıncısı
صد یوز Yüz صدم یوزاونجو Yüzüncü صدمین یوزونجوسو Yüzüncüsü
سیصد اوچ یوز Üç yüz سیصدم اوچ یوزاونجو Üç yüzüncü سیصدمین اوچ یوزاونجوسو Üç yüzüncüsü
هزار مین Min هزارم مین‌اینجی Mininci هزارمین مین‌اینجی‌سی Minincisi

صفت در ترکی آذربایجانی

صفت‌ها که ویژگی و حالت اسم (موصوف) را بیان می‌کند اغلب به همراه اسم می‌آیند. صفت در ترکی آذربایجانی قبل از اسم (موصوف) می‌آید: ساری آلما (سیب زرد)

  • صفت اشاره : اگر ضمایر اشاره همراه با اسم بیایند در این صورت نقش صفت را ایفا می‌کنند.
  • صفت مقدار: به صفتی اطلاق می‌شود که بر مقدار (قابل شمارش یا غیر قابل شمارش) موصوف دلالت کند :آز (کم)، چوخ (زیاد)، چوخ آز (خیلی کم)، اون (ده)، بیر(یک) ...
  • صفت پرسشی: به همراه اسم می‌آید و درباره آن سوال می‌کند: نئچه گون (چند روز)، هانسی آغاج (کدام درخت؟)
  • صفت مطلق : به ویژگی ثابت و حالت پایدار موصوف اشاره می‌کند : قوجا کیشی (پیرمرد)، قیزیل اوزوک (انگشتری طلا)، گؤزل قیز (دختر زیبا)
  • صفت برتر : این صفت در ترکی آذربایجانی با افزودن کلمه "داها" (Daha) قبل از صفت و افزودن پسوند "دان" به آخر اسم ساخته می‌شود: بو اوشاق او اوشاق دان داها گؤزل دیر (این کودک از آن کودک زیباتر است)، داها اوجا (بلندتر)، داها بؤیوک (بزرگتر)، داها سرین (خنک تر)، برخی اوقات پسوند "راق" به آخر صفت افزوده شده و همان معنی تفضیل را می‌رساند: اوجا + راق = اوجاراق (بلندتر)
  • صفت برترین : ترکیب این صفت با اضافه کردن حرف "ان" (Ən) به قبل از صفت به وجود می‌آید: ان گوزل (زیباترین)، ان اوجا (بلندترین)، ان یئنی (جدیدترین)[۵۸][۵۹]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. Ethnologue
  2. Ethnologue report for Azerbaijani language
  3. «Azerbaijani». Joshua Project. بازبینی‌شده در 24 January 2012.
  4. The Continuum Political Encyclopedia of the Middle East. Continuum، 2002. 197. شابک ‎۰-۸۲۶۴-۱۴۱۳-۳. «30–35 million»
  5. J. Minahan, Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states, Routledge, New York 1998.
  6. سایت رسمی آمار دولت گرجستان
  7. Wixman, Ronald. The Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook. (Armonk, New York: M. E. Sharpe, Inc, 1984) p. 11
  8. UCLA Language Materials
  9. L. Johanson, "AZERBAIJAN ix. Iranian Elements in Azeri Turkish" in Encyclopædia Iranica
  10. Iran's ethnic Azeris and the language question
  11. شعر از شهریار: تورکو دئدیم اوخوسون‌لار اؤزلری
  12. سرواژه‌های Turkish ,Azerbaijani ,Turkmen,Uzbek,Kazakh,http://www.lmp.ucla.edu/Profile.aspx?LangID=67&menu=004
  13. دنیس سینیور-مجموعه زبانهای اورال-آلتایی صفحه ۹۰
  14. Kıral, Filiz. 2007. Cultural changes in the Turkic world. Istanbuler Texte und Studien, Bd. 7. Würzburg: Ergon-Verl.
  15. Riaux, G. «The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran.» CENTRAL ASIAN SURVEY. ۲۷. ۱ (۲۰۰۸): p۴۶. با اشاره به: آمارگیری از وضعیت اجتماعی اقتصادی خانوار، تهران، مرکز آمار ایران، ۱۳۸۲.
  16. Amazon.com: The Cambridge Encyclopedia of Language (9780521559676): David Crystal: Books
  17. Amazon.com: International Encyclopedia of Linguistics: 4-Volume Set (Vol. 1) (9780195139778): William J. Frawley: Books
  18. Ethnologue report for Iran
  19. داده‌نامه سیا
  20. J. Minahan, Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states, Routledge, New York 1998.
  21. Azerbaijani language, alphabets and pronunciation
  22. Ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin standart qaydaları
  23. کتاب آینه زمان (به ترکی آذربایجانی : زامان آیناسی) نوشته حجت‌الاسلام محمد رضا رجب نژاد - چاپ آراز - باکو - سال 2000
  24. مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی-ـالیف:م.ع فرزانه-چاپ سوم ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحه ۱۰
  25. ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز -صفحه۱۸و۱۹
  26. م.ع فرزانه. مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی. چاپ سوم، ۱۳۵۸-چاپ کاویان-صفحه ۰۹
  27. ترکی هنر است-تالیف اسماعیل هادی -۱۳۷۴ انتشارات احرار تبریز صفحه ۰۹
  28. کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - بخش کتابهای قدیمی ترکی آذربایجانی نوشته شده با الفبای عربی
  29. کتابخانه ملی جمهوری آذربایجان - شرح حال میرزا محمد تقی قمری دربندی
  30. Beale, Thomas William; Keene Henry George (1894). http://books.google.com/books?id=lxgaAAAAIAAJ&pg=PA311 |chapterurl= missing title (help). An Oriental Biographical Dictionary. W.H.Allen. p. 311.
  31. A.Caferoglu, "Adhari(Azeri)",in Encyclopedia of Islam, (new edition), Vol. ۱, (Leiden, ۱۹۸۶)
  32. Tyrrell, Maliheh S. (2001). http://books.google.com/books?id=h4N_dneMybQC&pg=PA12 |chapterurl= missing title (help). Aesopian Literary Dimensions of Azerbaijani Literature of the Soviet Period, ۱۹۲۰-۱۹۹۰. Lexington Books. p. 12. ISBN 0-7391-0169-2.
  33. Průšek, Jaroslav (1974). Dictionary of Oriental Literatures. Basic Books. p. 138.
  34. Baldick, Julian (2000). Mystical Islam: An Introduction to Sufism. I. B. Tauris. p. 103. ISBN 1-86064-631-X.
  35. Burrill, Kathleen R.F. (1972). The Quatrains of Nesimi Fourteenth-Century Turkic Hurufi. Walter de Gruyter GmbH & Co. KG. ISBN 90-279-2328-0.
  36. Lambton, Ann K. S.; Holt, Peter Malcolm; Lewis, Bernard (1970). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. p. 689. ISBN 0-521-29138-0.
  37. "Seyid Imadeddin Nesimi". Encyclopædia Britannica. 2008. Archived from the original on 18 January 2008. Retrieved 01-09 2008. Check date values in: |accessdate= (help)
  38. Babinger, Franz (2008). "Nesīmī, Seyyid ʿImād al-Dīn". Encyclopaedia of Islam. Brill Online. Retrieved 01-09 2008 author=. Check date values in: |accessdate= (help)
  39. Cemal Kafadar (۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995.
  40. Michael E. Meeker, “The Dede Korkut Ethic”, International Journal of Middle East Studies, Vol. ۲۴, No. ۳ (Aug. , ۱۹۹۲), ۳۹۵-۴۱۷.
  41. Stanford Jay Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge University, ۱۹۷۷, pg 141. Excerpt: "The greatest folk product of the fourteenth century was the prose collection of Dede Korkut, the oldest surviving examples of Oghuz Turkmen epic. Dede Korkut relates the struggles of Turkmens with the Georgians and Abkhaza Circassians in the Caucasia as well as with the Byzantines of Trabazon, adding stories of relationships and conflicts within Turkomen tribes
  42. ^ Cemal Kafadar(۱۹۹۵), “in Between Two Worlds: Construction of the Ottoman states”, University of California Press, 1995. Excerpt: «It was not earlier than the fifteenth century. Based on the fact that the author is buttering up both the Akkoyunlu and Ottoman rulers, it has been suggested that the composition belongs to someone living in the undefined border region lands between the two states during the reign of Uzun Hassan (۱۴۶۶-۷۸). G. Lewis on the hand dates the composition “fairly early in the 15th century at least”.»
  43. İlker Evrım Bınbaş OḠUZ KHAN NARRATIVES in Encyclopaedia Iranica The Ketāb-e Dede Qorqut, which is a collection of twelve stories reflecting the oral traditions of the Turkmens in the 15th-century eastern Anatolia, is also called Oḡuz-nāma. [۱]
  44. Minorsky, Vladimir (1942). "The Poetry of Shah Ismail". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10 (4): 1053.
  45. http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-x
  46. http://azerbaijans.com/content_1204_es.html
  47. http://www.salaminfo.az/medeniyyet/109.html?print Qövsi Təbrizi
  48. «Tabrizi, Qovsi». eastview. بازبینی‌شده در ۲ ژوئن ۲۰۱۳.
  49. Azeri Literature in Iran
  50. A.M, Nəbiyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. I kitab. Bakı, 2006.
  51. DR.kafkasyali، ALİ. iran turkleri. oquzhan cengiz، ۲۰۱۰. ۱۶۵.
  52. http://anthropology.ir/node/18008
  53. http://anthropology.ir/node/17835
  54. کتاب درسی آذربایجان تورکجه‌سی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تالیف یحیی کریم اوو
  55. تورکجه اوخو کیتابی / مهدی عباسی – ارومیه 1383 - خودآموز
  56. آذربایجان ادبی دیلی تاریخی - پروفسور نظامی خودیئف - ترجمه حسین شرقی
  57. کتاب درسی آذربایجان تورکجه‌سی برای مقطع ابتدائی در جمهوری آذربایجان / تالیف یحیی کریم اوف
  58. دستور زبان ترکی آذربایجانی-علی م گونئیلی
  59. ترکی آذربایجانی در سفر - ترجمه عباد ممی زاده ینگجه، صابر شیبانی اصل 1379

منابع

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا