از منظریه تا حسینیه علی بیک

محمد دهستانی اردکانی

با فرارسیدن ماه محرم، پرچم بندگی و پرچم آزدگی بر هر کوی و برزن برافراشته می شود و جای جای دیار قنات و قنوت و قناعت و شهر علم و ادب و ایمان نیز رخت ماتم به خود می پوشاند.

محرم فضای نه گفتن به ذلت را بر قلب های آزادگان حاکم می کند و طلیعه بندگی و درس باوفایی را به همراه خود دارد. مردم اردکان که از گذشته های دور و تا جایی که از نیاکانشان به یاد دارند با تمام توان و صرف همت خویش حق عزاداری های سرور و سالار شهیدان را ادا می کنند و شاید بتوان گفت که مراسمی که هر ساله باشکوهتر و با سوز بیشتری از سالهای قبل از خود برگزار می شود عزاداری برای حضرت سیدالشهدا(ع) و یاران باوفایش می باشد. چراکه توقع از دیاری که فرزندانش پای مکتب علما و فقها و اندیشمندان تأثیرگذار بزرگ شده اند نیز همین است.

در میان محلات اردکان که در ایام محرم مجلس باشکوه عزاداری برگزار می گردد محله «علی بیک» است؛ جایی که در طول تاریخ اردکان به پرورش چهره های بلند آوازه و مردمان سخت کوش و متدین شهره دیارمان بوده و در دوران انقلاب اسلامی، جنگ تحمیلی و پس از آن نیز در عمران و آبادانی سهم خاصی را بر عهده داشته است.

به لحاظ اینکه حسینیه علی بیک با فضاسازی و سیاه پوش شدن، هرساله پذیرای خیل عظیم دلدادگان حسینی است بر آن شدم تا گوشه ای از عظمت و شوکت مجموعه علی بیک را به نگارش درآورم. از دوران کودکی تعلق خاطر خاصی به حسینیه علی بیک داشتم و همواره یکی از فضاهایی که در اردکان آرامش بخش می پنداشتم اینجا بوده است. برگردن خود می دانستم تا به معرفی مختصری از این فضا اقدام کنم تا اینکه محرم 95 فرارسید و این ایام را بهترین فرصت برای ادای دین یافتم. وقتی که در نخستین شب های دهه اول محرم خود را به محل حشر و نشر اجدادم رساندم جمعی از اهالی را سخت مشغول سیاه پوش نمودن و آماده سازی حسنیه جهت عزاداری یافتم. موضوع گزارشم را با چند نفر از پیرغلامان و خادمین حسینیه مطرح کردم. هرکسی از گوشه ای برایم گفت.از قدمت بنا، از عاشقی اهالی برای نوکری اباعبدالله (ع)، از رسوم عبادی و آئین های عزاداری، از مسجد محله و خاصه از منظریه که وجه مشترک گفته های همه شان بود. گستردگی و پراکندگی مطالب به قدری بود که احساس می شد پرداختن به محله علی بیک نگارش یک کتاب مستقل را می طلبد. اما پرواضح بود که برای معرفی مجموعه علی بیک بایستی به سه بخش منظریه، مسجد و حسینیه به صورت جداگانه پرداخته شود. به قول «جاجی محمدرضا فتوحی» و «حاجی سید علی میرجعفری»از اعضای هیأت امنای حسینیه علی بیک در کمتر جایی در اردکان می توان چنین مجموعه در هم تنیده و پیوسته ای را به یکباره مشاهده کرد؛ به طوریکه مسجد مشرف به حسینیه و حسینیه مشرف به مسجد باشد.

الف: منظریه

آنطور که از پژوهش های میدانی به دست می آید در محل ورودی مسجد فعلی علی بیک بنایی استوار بوده که در اردکان به منظریه شناخته می شده است. منظریه که حدوداً نیم قرن پیش از میان بناهای تاریخی اردکان رخت بر می بندد محل فضیلت و عبادت عابدان و زاهدان زیادی بوده و کرامات فراوانی نیز داشته است. پنج شنبه ها در طول سال مکانی برای روضه خوانی و ذکر فضایل اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) بوده و حتی در مقطعی از تاریخ به محفلی برای گردهمایی دراویش تبدیل شده بوده است.

مرحوم طباطبایی در کتاب فرهنگ عامه اردکان اینچنین از منظریه یاد می کند: حياط و بنايي است به «حیاط و بنایی است به شكل مثمن در جنب حسينيه علي بيك كه متناوباً چهار ضلعش دو متر و نيم و چهار ضلع ديگر يك متر است و در كنار آن در محلي كه نظر كرده دانسته اند، اطاقي در دو طبقه بنا شده است كه بنا بر كتيبه آن ساخته سال 1317 قمري است. كتيبه از هشت قطعه كاشي مستطيل در حاشيه و نيم دايره اي با نقش گنبد و گلدسته در بالا تركيب، و اشعاری بر آن نقش شده است.»

و متن روی خشت آن چنین است:«صاحب اين خشت ميرزا عليرضاي مير محمد شمس الدين به سعي اين حقير، استاد احمد حسين ميرزا تمام شد در كارخانه خير الحاج علي محمد كاشي پز سنه1317»

وی می افزاید: «اين محل مورد احترام بسيار است و مردم براي آنجا نذورات مي فرستند و در آن روضه خواني برقرار مي كنند.»

اما سال تخریب منظریه را کسی به درستی نمی داند. عمدتا سال تخریب این بنای زیبا را سالهای 44 و 45 می انند چانچه «ایرج افشار» در کتاب یادگارهای یزد نیز پس از معرفی این بنا می گوید: کتاب مذکور را در سال 43 به پایان رساندم و وقتی در سال 45 به اردکان سفر کردم اثری از منظریه نیافتم. به خوبی مشخص است که سال تخریب این بنا نیز بایستی بین سالهای 43تا 45 باشد؛ بنایی که به گفته اکثر اهالی علی بیک اگر منظریه قربانی اختلافات شخصی و تخریب نشده بود امروز بدون شک رونقی کمتر از سایر اماکن متبرکه در سایر محلات اردکان نداشت.

ب: مسجد

مسجد قدیم علی بیک که در محل مسجد کنونی واقع بوده کمتر از 100 مترمربع مساحت داشته با 3 غرفه کوچک در 2 طبقه که هر غرفه ای فقط گنجایش 3 تا 4نماز گزار را داشته است. نقل است که در تابستان های گرم نمازجاعت بر بالای پشت بام مسجد اقامه می گردیده است. سپس در سال 49 مسجد کنونی شکل می گیرد که حاصل تخریب منظریه و چند خانه در اطراف آن بوده است. نهایتاً در سال 78 با خرید دو باب خانه دیگر، مسجد مجدداً توسعه یافته و به اندازه کنونی آن تبدیل می گردد. وجود زیلو و چند جلد قرآن قدیمی در مسجد علی بیک حکایت از قدمت اصل بنای آن دارد. حتی بر روی یکی از زیلو ها از وقف بر محله «سفلی» اردکان یاد شده که اگر این نام را در کنار زیرده و بارده قرار دهیم خود می تواند حکایت از قدمت و نقش این محله در ساختار مدنی اردکان قدیم داشته باشد. از جمله وقفیات مسجد قدیم 5 شب افطاری هست که از روزگاران قدیم به یادگار مانده و هرساله در ایام ماه مبارک رمضان اجرا می گردد.

امروز مسجد علی بیک با پیشینه درخشان، محل برگزاری نماز جماعت و جایی برای عبادت مردم محل و سایر محلات می باشد. البته حدود 38 سال پیش فضای بزرگی در ضلع غربی مسجد جهت احداث تابستان خانه مسجد علی بیک طراحی می گردد که مقداری پیشرفت فیزیکی نیز داشته است اما به دلیل توسعه امکانات مدرن در سرمایش و احساس عدم نیاز به تابستان خانه، این طرح مسکوت مانده و در حال حاضر بخشی از فضای ایجاد شده به عنوان پارکینگ وسایل نقلیه استفاده می شود.

ج:حسینیه

حسینیه علی بیک که بهانه اصلی تهیه این گزارش می باشد خود شامل حسینیه و تکیه می باشد. میدان قدیم علی بیک فضایی کمتر از 100 مترمربع داشته با بنایی کاملا خشت و گلی و با 4 عدد غرفه در طرفین. دسته زنجیر زنی تکیه علی بیک که در ضلع شمالی خیابان خیابان میرداماد واقع شده در دهه اول محرم هر شب در ابتدا و انتهای مراسم عزاداری وارد حسینیه شده و عزاداری پرشکوهی را انجام می دهند؛ به ویژه که در شب عاشورا سبک هزار ضرب عزاداران علی بیک در سطح شهرستان زبانزد خاص و عام است و گروه های مختلفی از سایر محلات اردکان جهت دیدن این عزاداری خود را در این شب به حسینیه علی بیک می رسانند. در مجموع حسینیه علی بیک از شب ششم تا شب سیزدهم محرم میزبان کلیه هیأت های عزاداری از اردکان است و از عزادارن حسینی با عزت و کرامت ویژه پذیرایی می کند.

پارچه های پشمی که با نقش شیر و شمشیر و منقوش به لفظ جلاله الله، خامس آل عبا و اسامی متبرک ائمه اطهار(ع)در غرفه نصب شده قدمت حسینیه را در چشم هر بیننده ای قرنها به عقب می کشاند. این حسینیه تا اوایل انقلاب اسلامی وقف عزاداری در مشهد مقدس نیز داشته است و هم اکنون نیز از معدود حسینیه های اردکان است که مجوز عزاداری در جواز حضرت امام رضا(ع) را دارد. بنای مجلل کنونی حسینیه علی بیک اردکان شامل 28 غرفه می باشد که در 2 طبقه خودنمایی می کند.

امید آنکه در پاسداشت راه و زندگانی سرور و سالار شهیدان و ائمه اطهار(علیهم السلام) بکوشیم وادامه دهنده راه نیاکانمان در معرفت افزایی و بینش افزایی خویشتن خویش باشیم.