یزدفردا "نماز استغاثه استغاثه  فریاد خواهی برای رهایی از گرفتاری را استغاثه گویند. از استغاثه در فقه در باب‌هایی مانند صلات، طلاق، قضاء و حدود به مناسبت سخن رفته است. 

 مستثیث و مستغاث به فریادجو «مستغیث» و به فریادرس «مستغاث» گفته می‌شود.

 استغاثه در لغت

 واژه استغاثه، مصدر باب استفعال از ریشه «غ- و- ث» به‏ معناى طلب نصرت و فریادرس خواهى [۱] [۲] [۳]و استمداد در حال شدّت و محنت است. [۴] 

این واژه از ریشه «غ- ى- ث» به معناى طلب باران [۵]مورد بحث این مقاله نیست.
به گفته برخى، «غوث» در اصل نجات دادن از ابتلا و محنت و قرار دادن شخص در پناه خود است. از این دیدگاه با دو قید «نجات دادن و در پناه خود قرار دادن» فرق میان اغاثه و انقاذ، تخلیص، اعانه، نصر، انجاء و تفریج روشن مى‏شود

حقیقت استغاثه

حقیقت استغاثه كه شرط بندگی است، [۷] استمداد از خداست، زیرا یگانه تأثیرگذار در عالم اوست و اگر از غیر وى (اولیای الهی) كارى ساخته است، به اذن او و به این جهت است كه آنان مجارىفیض وى هستند. [۸]
بر این اساس،رسول‌ خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمود: یگانه حقیقتى كه بدان‏ استغاثه مى‏شود، خداوند است. [۹] [۱۰]

صحت استغاثه به اولیای الهی

البتّه این به معناى روا نبودن استغاثه به اولیاى الهى نیست، زیرا انسانهای کامل با توجه به مقام خلافت الهی خویش، در حكم «مستخلفٌ عنه» بوده و مى‏توانند مورد استغاثه واقع شوند، ازاین‏رو در منابع دینی دعاهایى وارد شده كه در آنها از اولیاى الهى، چون حضرت زهرا علیها السلام [۱۱] [۱۲]و امام‏عصر [۱۳]استغاثه مى‏شود، پس شرک پنداشتن استغاثه به ارواح مقدس، نادرست بوده، از عدم فهم صحیح توحید افعالی ناشى مى‏شود. [۱۴]

نمونه‌ای آشکار از استغاثه

نمونه آشكار استغاثه هنگامى است كه انسان به بیماری سختى مبتلا مى‏شود یا در امواج توفان دریا گرفتار مى‏آید و دست خود را از همه جا كوتاه مى‏بیند و به اقتضاى فطرت توحیدی، این حقیقت را درمى‏یابد كه در عالم، قدرتى هست كه بتواند وى را در هر شرایطى كه باشد نجات دهد.در این حالت، انسان با تضرّع و زاری، فقط به خدا استغاثه مى‏كند. [۱۵] 

استغاثه در قرآن

مشتقّات‏ واژه «استغاثه» در قرآن ۴ بار به كار رفته كه دو مورد آن به این بحث مربوط است:
۱.استغاثه سپاهیان اسلام از خداوند در جنگ بدر. [۱۶]۲.استغاثه پدر و مادر به درگاه خداوند براى هدایت فرزند خویش. [۱۷]
افزون بر این، از برخى موارد كه در آن واژه‏هایى مانند: «صرخ» [۱۸]«ندا» [۱۹] [۲۰] [۲۱] [۲۲] [۲۳]«دعا» [۲۴] [۲۵]به كار رفته و همچنین از سیاق برخى آیات، مانند ۲۱۴ بقره، [۲۶]مفهوم استغاثه استفاده مى‏شود. «جؤار» نیز كه مشتقات آن در آیات ۶۴-۶۵ مؤمنون و ۵۳ نحل [۲۷] [۲۸]آمده، به معناى بلند كردن صدا به استغاثه و در محدوده بحث داخل است.

استغاثه و اجابت

در بسیارى از آیاتى كه در آنها از استغاثه سخن به میان آمده، به اجابت آن از سوى خداوند نیز تصریح شده است.

← اجابت استغاثه سپاه اسلام در بدر
استغاثه سپاهیان اسلام در نبرد بدر، به اجابت خداوند مقرون شد و مؤمنان به وسیله خیل عظیمى از فرشتگان، امداد شدند:
«اذ تَستَغیثونَ رَبَّكُم فَاستَجابَ لَكُم انّى مُمِدُّكُم بِالفٍ مِنَ المَلَكَةِ مُردِفین». [۲۹]

← اجابت استغاثه حضرت نوح
استغاثه حضرت نوح علیه السلام نیز از دیگر مواردى است كه با اجابت همراه شده و خداوند او و اهلش را از سختی بزرگ رهانید:
«ونوحًا اذ نادى‏ مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واهلَهُ مِنَ الكَربِ العَظیم». [۳۰]

← اجابت استغاثه حضرت ایوب
آیه ۸۴ انبیاء به اجابت استغاثه ایّوب و برطرف شدن گرفتارى وى اشاره دارد: [۳۱]
«وايّوبَ اذ نادى‏ رَبَّهُ انّى مَسَّنِىَ الضُّرُّ ...• فَاستَجَبنا لَهُ فَكَشَفنا ما بِهِ مِن ضُرٍّ ...».

← اجابت استغاثه حضرت یونس
چنان‏كه آیه ۸۷ سوره یاد شده به اجابت استغاثه ذوالنون (یونس علیه السلام) و نجات وى از غم تصریح مى‏كند:
«وذَا النّونِ اذ ذَهَبَ ... فَاستَجَبنا لَهُ ونَجَّینهُ مِنَ الغَمّ ...» [۳۲]

← وعده الهی بر اجابت استغاثه
و به‏طور كلّى، آیه ۶۲ نمل: «امَّن يُجیبُ المُضطَرَّ اذا دَعاهُ ويَكشِفُ السّوءَ ...»، [۳۳] نیز آیه «وكَذلِكَ نُنجِى المُؤمِنین» [۳۴]متضمّن این وعده است كه خداوند استغاثه افراد مضطر و درمانده را اجابت مى‏كند و مؤمنان را از غم و اندوه مى‏رهاند. [۳۵] [۳۶] [۳۷]
مضمون برخى از احادیث نیز كه تكرار دعا را سبب برآمدن حاجت مى‏داند، مؤیّد مطلب یاد شده است. [۳۸]

شرایط اجابت استغاثه

اجابت استغاثه، شرایطى دارد، از این‏رو استغاثه امّتهایى كه پیامبران خویش را تکذیب كرده‏اند، به جز قوم یونس [۳۹]هنگام ظاهر شدن عذاب الهى سودى به آنان نبخشیده است: «كَم اهلَكنا مِن قَبلِهِم مِن قَرنٍ فَنادَوا ولاتَ حینَ مَناص» [۴۰] و استغاثه دوزخیانی كه خروج از جهنّم را با ناله از پروردگار خویش خواستار مى‏شوند بى‏پاسخ مى‏ماند:
«والَّذینَ كَفَروا لَهُم نارُ جَهَنَّمَ ... و هُم يَصطَرِخونَ فیها رَبَّنا اخرِجنا ... فَما لِلظلِمینَ مِن نَصیر» [۴۱]
یا با خطاب مخصوص به راندن سگ، رانده مى ‏شوند: «اخسَوا فیها ولا تُكَلّمون» [۴۲]
یا از استغاثه آنان به «جؤار» (صدایى كه حیوانات وحشی هنگام گرفتارى، براى نجات بلند مى‏كنند) [۴۳] [۴۴]تعبیر كرده و به صراحت به آنها مى‏گویند: شما از ناحیه ما یارى نمى‏شوید: «حتّى‏ إذا أخذنا مترفیهم بالعذاب إذاهم یجرون لا تجروا الیوم إنّكم منّا لاتنصرون». [۴۵]

استغاثه كنندگان

قرآن‌ کریم به استغاثه برخى پیامبران و مؤمنان هنگام دچار شدن به شداید و رنجها اشاره فرموده است:

← استغاثه حضرت نوح
حضرت نوح، هنگام گرفتار شدن به طوفان و در برابر قومش كه منكر رسالت الهی او بودند، به درگاه خدا استغاثه و تقاضاى كمک و پیروزى كرد: «ونوحًا اذ نادى‏ مِن قَبلُ فَاستَجَبنا لَهُ فَنَجَّینهُ واهلَهُ مِنَ الكَربِ العَظیم». [۴۶]

←← عادی نبودن استغاثه حضرت نوح
از جمله «الكَربِ العَظیم» استفاده مى‏شود كه نداى نوح علیه السلام نداى عادى و عارى از استغاثه نبوده است. [۴۷]
«فدعا ربّه أنّى مَغلوب فَانتصِر: او به درگاه پروردگار عرضه داشت: من مغلوب (این قوم طغیان‌گر) شده‏ام. انتقام مرا از آنها بگیر». [۴۸]
در این آیه نیز از جمله «انّى مَغلوب فَانتصِر» آمیخته بودن دعاى نوح علیه السلام با استغاثه استفاده مى‏شود. [۴۹]

←← نتیجه بخش بودن استغاثه نوح
استغاثه‏هاى حضرت نوح علیه السلام سرانجام نتیجه بخشید و خداوند وى را بر قومى كه منکر رسالتش بودند، با غرق كردن آنها پیروز كرد. [۵۰]

← استغاثه حضرت ايّوب
حضرت‏ ايّوب در طول زندگى خویش به بیماری شدید و طولانى دچار شد و به از دست دادن فرزندان و اموال مبتلا گردید. وى در این حال به درگاه خدا استغاثه كرد و خداوند، استغاثه و دعاى او را اجابت فرمود و سلامتی، عافیت، فرزندان و اموالش را به وى بازگردانید. [۵۱]
«واذكر عبدنا أيّوب إذنادى‏ ربّه ...: و به یاد بیاور بنده ما ايّوب را هنگامى‏كه پروردگارش را خواند ...». [۵۲] [۵۳]
در این آیات، نداى حضرت ايّوب با استغاثه همراه بوده است. [۵۴]

← استغاثه حضرت یونس
حضرت ‏یونس هنگامى كه در برابر مقاومت قوم متكبّرش به ستوه آمد و از آنها فاصله گرفت، نشانه‏هاى عذاب الهی بر آن قوم نمایان شد. آنان در این حال به راستى توبه كردند و عذاب الهى برطرف شد. حضرت یونس در قعر دریا در دل ماهی به وحدانیّت خداوند ندا داد و رفع گرفتارى خویش را از خدا خواستار شد. [۵۵]
«... ولا تَكُن كَصاحِبِ الحوتِ اذ نادى‏ وهُوَ مَكظُوم...»
"و مانند صاحب ماهی (یونس‏) (مباش كه در تقاضاى مجازات قومش شتاب كرد و گرفتار مجازات ترک اولى‏ شد) در آن زمان كه با نهایت اندوه خدا را خواند". [۵۶]
همان‏گونه كه خداوند در پى استغاثه یونس در شكم ماهى او را نجات داد، مؤمنان را نیز هنگامى كه به درگاه خدا استغاثه كنند و او را بخوانند از رنج و بلا مى‏رهاند. [۵۷]
از دیگر مواردى كه در قرآن به استغاثه تصریح شده، استغاثه پدر و مادر مؤمن به درگاه الهى، براى هدایت فرزند خود به راه راست و دورى وى از انحراف و بی‌ایمانی است:
«وهُما يَستَغیثانِ اللَّهَ ویلَكَ ءامِن انَّ وَعدَ اللَّهِ حَقٌّ ...». [۵۸]

استغاثه در فقه

استغاثه علاوه بر بحث قرآنی و روایی بالا در فقه دارای احکام خاصی می‌باشد که به آن‌ها اشاره می‌شود.

← وجوب استغاثه برای حفظ جان
استغاثه، در صورتی که حفظ جان، مال یا ناموس محترم، متوقّف بر آن باشد، واجب و ترک آن حرام است. [۵۹]

← استغاثه نزد قاضی
همچنین اگر فردی نزد قاضی برای احقاق حق خویش علیه کسی استغاثه نماید، اجابت او بر قاضی واجب است. [۶۰]

← وجوب تدرّج در مقام دفاع
برخی فقها، تدرّج (گام به گام پیش رفتن) را در مقام دفاع از خویش واجب می‌دانند. بنابراین، در مرحلۀ نخست باید با استغاثه و فریادخواهی، دشمن را دفع کرد و در صورت نتیجه نگرفتن، به مرحلۀ بالاتر یعنی دفاع فیزیکی (با دست و پا) که آن هم دارای مراحلی است، روی آورد. [۶۱] [۶۲]

← تحقق اکراه با استغاثه
برخی ناتوانی از دفع مکره را- هر چند از راه استغاثه- در تحقّق اکراه شرط دانسته‌اند. [۶۳]

← نماز استغاثه
از جمله نمازهای مستحبی، نماز استغاثه است.

برای اینکه بیشتر بتوانیم از نماز استغاثه بدانیم با حجت الاسلام والمسلمین سید کاظم مدرسی امام جمعه محمد آباد یزد ومدرس حوزه های علمیه استان یزد به گفت و گو نشستیم که حاصل آن را در ادامه می خوانیم:

لطفا در ارتباط با مراسم استغاثه برای تعجیل در ظهور امام زمان(عج) و نماز استغاثه که قرار است در آخرین جمعه سال (28 اسفند ماه) در یزد برگزار شود به برخی سؤالات و شبهاتی که پیرامون این امر وجود دارد پاسخ دهید.
آیا نماز استغاثه در منابع دینی ما آمده است و کیفیت آن به چه نحو است؟
نماز استغاثه به حضرت ولی عصر ارواحنا فداه، نماز مستحبی مشروعی است که مرحوم حاج شیخ عباس قمی هم در مفاتیح‌ الجنان به نقل از سید علی خان در کلم الطیب، بیان می‌کنند. کیفیت قرائت دو رکعت نماز استغاثه به امام زمان(عج) این چنین است: بعد از حمد هر سوره‌ای که خواستید می‌توانید بخوانید ولی در پایان بیان می‌کنند که خیلی مناسب است بعد از حمد در رکعت اول سوره فتح و در رکعت دوم سوره نصر خوانده شود، البته بعد از این دو رکعت نماز یک دعایی هم دارد: «سلام الله الکامل التام الشامل العام...» که توسل به حضرت ولی عصر(عج) هست و کار بسیار پسندیده‌ای می‌باشد.
استغاثه به چه معناست؟
استغاثه اصولاً به معنای طلب کمک کردن، اظهار بیچارگی و درماندگی و طلب مدد از امام عصر(عج) یا طلب از خدای متعال کردن به توسط امام زمان(عج) می‌باشد. در مفاتیح هم نماز استغاثه به حضرت زهرا(س) داریم هم نماز استغاثه به حضرت ولی عصر(عج). در حقیقت معنای نماز استغاثه این است که کسی یا جماعتی به بن‌بست رسیده‌اند و دست توسل به ذیل عنایت امام(ع) می‌زنند تا به برکت دعای حضرت مهدی موعود(عج) و عنایت خاصه ولی عصر ارواحنا له الفداء مشکلاتشان حل شود.
بفرمایید استغاثه در حال حاضر چه ضرورتی دارد؟
ما الآن می‌بینیم دنیای اسلام و به ویژه جهان تشیع دچار مشکلات عدیده‌ای است ما در لبنان شیعیان را می‌بینیم تحت فشار هستند، در عراق می‌بینیم مسلمانان شیعیان دچار مشکلات بزرگی شده‌اند، در سوریه، افغانستان، پاکستان، ترکیه و در جاهای مختلف متأسفانه ما گرفتاری‌های فراوانی را می‌بینیم. بسیار مطلوب است که انسان به نام و یاد حضرت ولی عصر(عج) برای رفع گرفتاری مردم دعا کند و این حرکت هم اگر جمعی باشد مطلوب‌تر هست.
این حرکت مردمی همگانی و دعای دسته جمعی چه تأثیری می‌تواند داشته باشد؟
روزی جناب شیخ الرئیس بوعلی سینا نامه‌ای برای ابوسعید ابوالخیر نوشت گفت: ابوسعید ابوالخیر چرا ما دعای دسته جمعی را انجام دهیم؟ ابوسعید ابوالخیر پاسخ داد: شما تصور کن که اگر در فضایی باشی که یک چراغ داشته باشد و بادی بوزد و این یک چراغ را خاموش بشود چه خواهی کرد باید در تاریکی سر کنی؛ اما اگر چندین چراغ وجود داشته باشد و چندین شمع روشن باشد و بادی بوزد بعضی از اینها خاموش شود می‌توانی از نور بعضی دیگر از شمع‌ها استفاده کنی. معنای دعای دسته جمعی و توسلات جمعی این چنینی این هست که اگر من خودم قابل نیستم لااقل از نفس گرم دیگران در این زمینه بهره بگیرم و استفاده کنم.
5. آیا می‌شود این نماز را به جماعت به جا آورد؟
به هر حال این نماز، نماز مستحبی است مرحوم شیخ عباس قمی هم بیان کردند ما هم به تبع از حاج شیخ عباس قمی مشروعیتش را بیان می‌کنیم البته در مصادر و منابع دیگری نماز استغاثه، هم آمده و به همین شکل. لکن نماز استغاثه، باید به صورت فرادا خوانده شود، هرچند اشکالی ندارد که به صورت جمعی با نیت فرادی خوانده شود ولی باید نیت، نیت فرادا باشد؛ چرا چون نمازهای مستحبی ما مثلا 5/99 درصدش باید به صورت فرادی خوانده شود.
6. در پایان اگر پیرامون این برنامه سخنی با مردم دارالعباده دارید بفرمایید.
توصیه می کنیم مؤمنین و منتظران همگی، در این مراسم استغاثه به نیت تعجیل در فرج حضرت مهدی(که جان‌ها فدایش) ان‌شاءالله مؤمنین حضور داشته باشند با حاجت‌های بلند، با همت‌های بلند و امیدواریم ان‌شاالله خدای متعال به برکت دعای جوان‌های ما به برکت ادعیه زاکیه حضرت ولی عصر(عج) نعمت امنیت، سلامتی و موفقیت را برای ملت ما مستدام بدارد و رفع همّ و غم و پریشانی و نگرانی را از دیگر جوامع مسلمین و شیعیان بگرداند.
7. این مراسم در کجا برگزار می‌شود؟
ان‌شاءالله در حسینیه امیر چخماق و در کنار قبور شهدای گمنام.

پی نوشت:
۱. ↑ مفردات، ماده «غوث»، ص۶۱۷.
۲. ↑ فرهنگ معارف اسلامى، ص۱۷۷.
۳. ↑ الموسوعة الذهبیه، ص۲۷۵.
۴. ↑ مقاییس اللغه، ج۴، ص۴۰۰.
۵. ↑ مفردات، ماده «غوث»، ص۶۱۷.
۶. ↑ التحقیق، ماده «غوث»، ج۷، ص۲۷۸.
۷. ↑ كشف‏ الاسرار، ج۴، ص۲۳.
۸. ↑ الغدیر ج۳، ص۲۹۲.
۹. ↑ كنز العمال، ج۱۰، ص۳۷۳.
۱۰. ↑ سنن ابن‏ ماجه، ج۲، ص۱۳۶۰.
۱۱. ↑ بحارالانوار، ج۹۹، ص۲۵۴.
۱۲. ↑ مکارم‌الاخلاق، ص۳۳۰.
۱۳. ↑ بحارالانوار، ج۹۹، ص۲۴۳-۲۴۷.
۱۴. ↑ الملل والنحل، ج۴، ص۷۸-۸۴.
۱۵. ↑ مجمع‌البیان، ج۶، ص۵۶۴.
۱۶. ↑ انفال/سوره۸، آیه۹.
۱۷. ↑ احقاف/سوره۴۶، آیه۱۷.
۱۸. ↑ فاطر/سوره۳۵، آیه۳۷.
۱۹. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۶.
۲۰. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۳.
۲۱. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۷-۸۸.
۲۲. ↑ ص/سوره۳۸، آیه۳.
۲۳. ↑ نساء/سوره۴، آیه۷۵.
۲۴. ↑ انعام/سوره۶، آیه۶۳-۶۴.
۲۵. ↑ یونس/سوره۱۰، آیه۱۲.
۲۶. ↑ بقره/سوره۲، آیه۲۱۴.
۲۷. ↑ مؤمنون /سوره۲۳، آیه۶۴-۶۵.
۲۸. ↑ نحل/سوره۱۶، آیه۵۳.
۲۹. ↑ انفال/سوره۸، آیه۹.
۳۰. ↑ انبیاء/سوره۲۱،آیه۷۶.
۳۱. ↑ انبیاء/سوره۲۱،آیه۸۴
۳۲. ↑ انبیاء/سوره۲۱،آیه۸۷.
۳۳. ↑ نمل/سوره۲۷،آیه۶۲.
۳۴. ↑ انبیاء/سوره۲۱،آیه۸۸
۳۵. ↑ مجمع‌ البیان، ج۷، ص۹۷.
۳۶. ↑ روض‏ الجنان، ج۱۳، ص۲۷۶.
۳۷. ↑ المیزان، ج۱۴، ص۳۱۵.
۳۸. ↑ الکافی، ج۲، ص۴۷۵.
۳۹. ↑ یونس/سوره۱۰، آیه۹۸.
۴۰. ↑ ص/سوره۳۸،آیه۳.
۴۱. ↑ فاطر/سوره۳۵،آیه۳۶-۳۷.
۴۲. ↑ مؤمنون/سوره۲۳،آیه۱۰۸
۴۳. ↑ المیزان، ج۱۵، ص۴۴.
۴۴. ↑ مجمع‌ البیان، ج۷، ص۱۷۸.
۴۵. ↑ مؤمنون/سوره۲۳، آیه۶۴-۶۵
۴۶. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۷۶.
۴۷. ↑ التبیان ج۷، ص۲۶۷.
۴۸. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۱۰.
۴۹. ↑ جامع‏البیان مج۱۳، ج۲۷، ص۱۲۲.
۵۰. ↑ قمر/سوره۵۴، آیه۱۱.
۵۱. ↑ المیزان، ج۱۴، ص۳۱۴.
۵۲. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۳.
۵۳. ↑ ص/سوره۳۸، آیه۴۱.
۵۴. ↑ جامع‏البیان مج۱۲، ج۲۳، ص۱۹۶.
۵۵. ↑ انبیاء/سوره۲۱، آیه۸۷-۸۸.
۵۶. ↑ قلم/سوره۶۸، آیه۴۸.
۵۷. ↑ جامع‏ البیان مج۱۰، ج۱۷، ص۱۰۷.
۵۸. ↑ احقاف/سوره۴۶، آیه۱۷.
۵۹. ↑ جواهر الکلام ج۴۱، ص۶۵۰.
۶۰. ↑ جواهر الکلام ج۴۰، ص۱۳۴.
۶۱. ↑ المبسوط ج۸، ص۷۵-۷۷.
۶۲. ↑ قواعد الاحکام ج۳، ص۵۷۱.
۶۳. ↑ جواهر الکلام ج۳۲، ص۱۱.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا