محمد علی ذبحی ندوشن"سرپرستی ندوشن یزدفردا  :مسجدی است نسبتا بزرگ با ایوان تابستانی وگرمخانه زمستانی که درمرکز شهر بنا گردیده است

مسجد جامع ندوشن مسجدی است نسبتا بزرگ با ایوان تابستانی وگرمخانه زمستانی که درمرکز شهر بنا گردیده است . پوشش سقف گرمخانه بصورت تاق وتویزه ( قوس باربری که بار طاق مجاورش را تحمل می‌کند) وقوسهائی با قد پای نه چندان بلند ، نیم طبقه در طرفین محراب ودرطول گرمخانه دیده می شود که فضای گرمخانه را آرام ودلنشین ساخته است درستون سنگی به ارتفاع ۲ متر درطرفین محراب ودو ستون دیگر به قرینه درمدخل گرمخانه قراردارد . کتیبه ای گچی که برروی آن سوره جمعه درج گردیده است درپای تویزه ها ودرپیرامون گرمخانه جلب توجه می کند . تابستانخانه مسجد با پوششی تاق وتویزه وقوسهائی با قد پای بلند وکتیبه ای گچی دراطراف حوضخانه درضلع شمالی آن قرارداشته است . ضلع جنوبی تابستانخانه بصورت سقف پوشیده است . تابستانخانه مسجد نیز دارای نیم طبقه است . حسینیه سفلی متصل به تابستانخانه مسجد با نمائی آجری وصفه های سفید کاری شده ، یکی از ورودی های مسجد، درضلع غربی، حسینیه سفلی قرار دارد . حسینیه در مقایسه با مسجد از قدمت واهمیت کمتری برخوردار است . لیکن در مجموع هردو بنای مسجد وحسینیه اثری همگون را بدست می دهد .

قرآنهای خطی درهمین قسمت ودرانباری کوچکی به همراه منبر معروفش نگهداری می شوند . مسجد دارای مناره ای است به ارتفاع ۲۰ متر که در دوره صفویه به آن اضافه شده است این مناره ۶۰پله ای با نمائی آجری وگلدستة آجر لعابدار، با منارجنبان اصفهان هنرنمایی می کند .که در اذان سه وقت ومراسم وداع آخر ماه مبارک رمضان از آن استفاده می شود. ۲۷

درکتاب یادگارهای یزد درباره مسجد جامع چنین آمده است :

“مسجدی نسبتا بزرگ با ایوان تابستانی وگرمخانه زمستانی از آثاری که درآن دیده می شود ، چون منبر وسرستونهای چوبی ودرهای تاریخ دار ، قدمت واعتبار آن نیک مشخص است وآثار آن بشرح زیر معرفی می شود .

۱- سرستونهای کنده کاری شده چوبی ظریف که هنگام تعمیر گرمخانه آنها را جمع کرده اند ویکی از آنها براداره فرهنگ وهنر دریزد دیده شد . نوع این سرستونها درستونهای مساجد طزرجان وبنادک سادات نیز بکار رفته است .

۲- در چوبی ورودی کنده کاری شده از قرن هشتم هجری که چهار بار عبارت “هذا الباب وقف علی المسجد الجمعه فی قریه ندوشن ” شده است . بربالای قاب قسمت فوقانی هریک از دو لنگه این درتسمه ای ازآهن کوبیده اند که برآن به خط نسخ این عبارت را کنده اند .

“فقد وقف وحبس (دو کلمه خوانده نشده )من له القضاء وحکومه الشرعیات والاوقاف فی قریه ندوشن وبجبله بلده یزد علی (دو کلمه خوانده نشد )الواقعه داخل قریه المذکوره فی سادس عشر شعر شعبان سنه ثلاث وثلاثین وسبعمائه ، عمل (نام خوانده نشد )حداد”

۳- مسجد درچوبی کنده کاری دیگری دارد که درکوچه واقع شده است وبر تسمه آهنی منصوب بر قسمت فوقانی دو لنگه دراین عبارت را کنده اند :

“……..(افتاده وشکسته )المراعین من الاوقاف وحکومه الشرعیات علی المسجد الجامع بقریه ندوشن (افتاده)عمل محمد ابن علی .”

۴- در داخل گرمخانه چهار ستون سنگی به بلندی دو متر وبه کلفتی شصت سانتی متر نگاهدارنده سقف چوب پوش است .

۵- کتیبه های گچ بری شده گرمخانه وایوان تابستانی مورخ ۱۲۷۶ می باشد .

۶- چهار قطعه سنگ مربوط به وقف آب وباغ بر مسجد که همه از قرن سیزدهم هجری است بر دیوار مدخل مسجد وسردرگرمخانه نصب است .

۷- چند رحل چوبی در مسجد دیده شد که یکی از آنها عمل حیدر ندوشنی مورخ(ناخوانا)۹ است .(ظاهرا ۱۰۰۹).

۸- نفیس ترین اثر قدیمی مسجد ،منبر چوبی مشبک وکنده کاری شده آن است که متاسفانه قسمتی از آن را موریانه خورده ویک بار هم مرمت شده است ۲۸با توجه به زیبایی منحصر به فرد و قدمت آن لازم دانستم که این منبر را بطور دقیقتر مورد بررسی قرار دهم.

منبر چوبی مسجد جامع:

نفیس ترین اثر تاریخی و فرهنگی ندوشن ، منبر چوبی قدیمی مسجد جامع آن می باشد که از چوب سرو و کاج در سه قسمت مجزا ساخته شده که دارای تزئینات مشبک کاری و منبت کاری می باشد . این منبر شش پله دارد و بر روی با ئو های اصلی منبر سه سوره از قرآن به خط کوفی کنده شده است ( در پله های جلو آیه ۹ سوره جمعه ، بر روی پایه های سمت راست آیه های ۱۳۵ ـ ۱۳۲ سوره آل عمران و در پایه های سمت چپ آیه ۶۴ سوره مومن ) اندازه کلی منبر ۲× ۳۰/۲ متر می باشد(گزارش بررسی و معرفی منبر چوبی مسجد جامع ندوشن ، علیرضا حصارنوی ـ حسین گرگویی ، تابستان ۸۰ ، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی استان یزد) ولی بخشی از منبر چوبی که به احتمال زیاد سر لوحه آن می باشد در موزه مترو پولیتن امریکا نگهداری می شود که تصویری از آن در مجله موزه ها ( ش۲۷ / س۱۳۸۰ / ص۳۰ ) همچنین در این پست(تصویر ذیل) آورده شد که انگیزه نگارنده را درجهت مستند سازی و تاریخ کامل این منبرباارزش، به خود معطوف ساخت.

این منبرمتعلق به قرن ششم هجری و دوران سلجوقیان یزد بر می گردد. اگر چه امیران آل کاکویه در یزد تقریباً به مدت یک قرن حکومت کردند ولی در همین زمان اندک منشأ خیر و برکت گردیدند ودر توسعه شهر نقش بسزائی را ایفا نمودند امیران آل کاکویه به ترتیب عبارتند از

ابوجعفر عضد الدین محمد ( ۴۳۳ ـ ۳۹۸ هـ . ق )

شمس الملوک ظهیر الدین ابو منصور فرامرز ( ۴۵۵ ـ ۴۴۳ هـ . ق )

علاء‌الدوله کالیجار ـ گرشاسپ اول ( ۴۸۸ـ ۴۵۵ هـ . ق )

علاء الدوله گرشاسپ بن علی ( ۵۱۳ ـ ۴۸۸ هـ . ق )

فرامرزبن امیر علی بن فرامرز ـ گرشاسپ ثانی ( ۵۳۶ـ ۵۱۳ هـ . ق )

دختران امیر فرامرز ( ۵۳۶ هـ . ق به بعد و ظهور اتابکان یزد )

در خصوص تاریخ ساخت منبر چوبی ندوشن که به سال ۵۴۶ هـ . ق می باشد ، اگر چه مقارن با دوران حکومتی دختران امیر فرامرز ۲۹می باشد ولی به نظر نگارنده هدف از ساخت آن برای یاد و خاطره پدرشان امیر فرامرز۳۰بوده است . زیرا القاب و اسامی که در این سرلوحه بکار رفته گواه این مطلب است.

توضیح اینکه شاعر بزرگ سلجوقی ‹ محمد بن عبد الملک نیشابوری › متخلص به ‹‹معزی›› در دیوان خود سه قصیده به امیران کاکویی اختصاص داده است در یکی از قصاید که در مدح علاء الدوله علی پرداخته ،‌قدر و ارجی که نسبت به اسم ( علی گرشاسپ ، ابو کالیجار ) و القاب ( علاء الدوله ،‌عضد الدین ،‌شمس الملوک ) او ذکر کرده ، اشاره ای به بزرگزادگی و تبارمندی شاهانه او می باشد ۳۱

این سرلوحه داخل یک قاب نمای مربع شکل با منبت کاری های بسیار زیبا پیرامون آن دیده می شود. در دو طرف لچکی عبارت شهادتین « لااله الا الله ،‌محمد رسول الله » دیده میشود.

متن در داخل یک قاب مثلثی شکل می باشد که با استفاده از یک نوار طولی به ۹ قسمت تقسیم شده است که به خط کوفی دیده می شود. متن بازخوانی شده به شرح زیر می باشد :

«امر عمل / المنیر عبد مدید / ابو بکر بن محـمد بن احـمد کلای /

انما له تقرب الی الله و رجا الی رحمه الله / فی زمـن الامـیر الاجل

السید الموید المحمود / المتکون عضد الدین شـمس المـلوک آبا /

و السلاطین علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز بن علاء الدوله

حسام ] امر [ المبد مبین فی جمادی الاولی سنه ست و اربعین و خمس

مائه » . ] ۵۴۶هـ . ق [ ۳۲

درمقاله گشتی درخاک یزد چنین می خوانیم :

"ازآثار قدیم مسجدجامع ندوشن، درچوبی کنده کاری قرن نهم هجری ویک منبر چوبی مشبک ومزین به سوره ای از قرآن به خط کوفی از قرن ششم هجری قابل توجه است. "۳۳

۲۷ - سمینارندوشن شناسی

۲۸ -. یادگارهای یزد – جلد ۱ ص ۱۵۱ تا ۱۵۸

۲۹ -« چون خطه یزد به دختران فرامرز بن علی گرشاسب بن علاء الدوله کالنجار قرار گرفت … در یزد ساکن شدند و به عمارت و زراعت مشغول گشتند و بر غایت خداترس و پر هیزگار بودند ……. ودر جنب جماعتخانه ] شبستان مسجد قدیم جمعه [ گنبدی جهت دفن خود بساختند و در آنجا مدفون اند. و مردم به زیارت روند و حاجت خواهند و به مراد رسند و دائم الاوقات در این مسجد به تلاوت و طاعت مشغول باشند ودر این جماعتخانه از اهل الله خالی نباشد و آنرا جماعتخانه دختران خوانند » تاریخ جدید یزد ـ ص۶۶ / یادگارهای یزد ج۲ ـ ص ۱۸۲

۳۰ – بازار طرفین مسجد جمعه قدیم و باغ گرشاسبی از آثار اوست همچنین قریه ای در نزدیکی یزد بنام گرد فرامرز احداث نمود این امیر در سال ۵۳۶هـ ق در جنگ با قراختائیان کشته شد و سلطان سنجر حکومت یزد را به دو دختر امیر فرامرز داد و یکی از بزرگان لشکر خود بنام رکن الدین سام بن لنگر را به اتابکی دختران گماشت و از آن زمان به بعد حکومت اتابکان یزد شکل گرفت ( یادگارهای یزد ج۲ ـ ص ۱۸۲ / یزد نامه ج۱ ـ ص ۲۴۰ )

۳۱ – یزد نامه ج۱ ـ ایرج افشار ـ صص ۲۴۵ـ۲۴۴

۳۲ – نک: مجله موزه ها ،ضمیمه شماره ۳۸ ، سال۱۳۸۳ ، مقاله بازخوانی سرلوحه منبر چوبی ندوشن در موزه متروپولیتن تألیف فاطمه دانش یزدی ص۴۱

۳۳ – سواد وبیاض ج ۲، مجموعه مقالات – مقالات گشتی درخاک یزد – ایرج افشار آبان۱۳۴۶

سرویس عکس یزدفردا "

"محمد علی ذبحی ندوشن"

 

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا