مجتبي حاتمي/کارشناسیارشدجغرافیاو  برنامهریزيشهری :چکیده :

با اوج گرفتن نگرانی از عواقب فعالیت های انسانی و  به دنبال گزارش برانت لند در دهه 1980، پارادایم توسعه پایدار مطرح شد. این رویکرد از ابعاد متفاوت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی بسط داده شده و امروز در ادبیات برنامه ریزی شهری، از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در راستای تحقق توسعه پایدار شهری ابتدا می بایست مفاهیم، نظریه ها و شاخص های آن را شناخت و مورد بررسی قرار داد. شناخت هر پدیده قبل از هر چیز نیاز به تعریفی جامع و کامل از آن پدیده دارد و واضح است که هر چه این تعریف جامع و کاملتر باشد شناخت آن پدیده آسانتر و دقیق تر خواهد بود باید اقرار کرد علی رغم پیشرفت علوم و فنون برای بعضی از پدیده ها تا کنون تعریف جامع ارائه نگردیده است که توسعه پایدار شهری  یکی از این موارد می باشد. توسعه پایدار شهری یکی از موضوعات اصلی در علوم انسانی و اجتماعی است و  با وجود اینکه از این مفهوم استنباط متعددی صورت گرفته است ولی همچنان از عدم شفافیت معنایی و مصداقی برخوردار است. هدف اصلی پژوهش حاضر،  بررسی توسعه پایدار شهری با تاکید بر شاخص ها و نظریه های مختلف می باشد. رویکرد حاکم بر پژوهش توصیفی تحلیلی است. نتایج پژوهش به موارد متعددی اشاره دارد که در مقاله مشروحا به آن ها پرداخته شده است.

 واژه های کلیدی : توسعه پایدار، توسعه پایدار شهری، توسعه، شهر، شاخص ها

 مقدمه :واژه توسعه از قرن 17 میلادی وارد زبان انگلیسی شد (فکوهی،1382 :18). کشورهای پیشرفته با خاموش شدن آتش جنگ جهانی دوم و شکل گیری نظمی عمومی در جهان (درکنار به استقلال رسیدن بسیاری از کشورهای مستعمره ای ) این شکاف به خوبی نمایان شد و ملل مختلف جهان را با این سوال انسانی مواجه ساخت که چرا بعضی از مردم جهان در فقر و گرسنگی مطلق به سر می برند و بعضی در رفاه کامل.  از همین رو دوران اندیشه ها و نظریه های توسعه در جهان شکل گرفت پس در واقع نظریات بعد از نظریات توسعه اقتصادی متولد گردید . دراین دوران بسیاری از مردم و اندیشمندان چه در کشورهای پیشرفته و چه در کشورهای جهان سوم تقصیر را به گردن کشورهای قدرتمند و استعمارگر انداختند بعضی نیز مدرن شدن را علت اصلی می دانستند بعضی دیگر نیز وجود حکومت های فاسد و دیکتاتوری در کشورهای توسعه نیافته و ضعف های فرهنگی و اجتماعی این ملل را مسبب اصلی معرفی می نمودند و عده ای هم دین یا حتی ثروتهای ملی را علت رخوت و عدم حرکت مثبت این ملل تلقی می نمودند. خرابی های ناشی از جنگ جهانی دوم و ضرورت بازسازی های وسیع به ویژه در کشورهای اروپایی که از جنگ صدمه زیادی دیده بودند طرح های گوناگونی را در زمینه عمران و آبادی و به عبارتی توسعه مطرح نمود . مدل های توسعه در این سالها به پیشنهاد غرب و بویژه آمریکا برای کشورهای صدمه دیده از جنگ جهانی مطرح شد . در این مدل توسعه مترادف با رشد بود و شاخصها و محور آن نیز افزایش تولید ناخالص داخلی ، درآمد سرانه و سایر شاخص های کمی اقتصادی بود . آنچه در اینجا برای ما اهمیت دارد درک مفهوم توسعه ، شناخت مکاتب و اندیشه های مختلف و ارتباط آنها با مقوله توسعه اقتصادی و توسعه روستایی است. داشتن این اندیشه های جهانی مارادر انتخاب یا خلق رویکرد مناسب برای کشور خودمان یاری خواهد نمود. تقریبا از نیمه قرن 20 توسعه در جهان متداول گردیده است و در ابتدا توسط زیست شناسان به جای فرایند ارگانیکی به شمار می رفت(مشایخ ،1379 :102).

مفهوم توسعه:

توسعه در عرف به فرایندی گفته می شود که طی آن جوامع از شرایط اولیه و عقب ماندگی با عبور از مراحلی تکاملی و کم و بیش یکسان و تحمل دگرگونی های کمی و کیفی به جوامع توسعه یافته تبدیل شوند و همانگونه که ولفگانگ زاکس گفت توسعه روندی تصور شده است که طی آن «مردم از توسعه نیافتگی به سوی سرنوشت جهانی و محتوم رفاه اقتصادی رهنمون می شوند».(نصیری،1379: 45).توسعه در مفهوم کلی به معنی بهبود شرایط زندگی ، تامین نیازها و زمینه سازی برای نیل به آرمان ها به کهنسالی تمدن بشری است اما مطالعه توسعه در مفهوم خاص بعبارت دیگر«مطالعه منظم مسائل و جریانات بویژه در عرصه اقتصادی» تاریخچه ای بسیار کوتاهتر دارد توسعه یک نوع افزایش توانایی و علاقه است و به دلیل این که یک نفر و یا یک جامعه نمی تواند آن را از دیگری بیاموزد بنابراین یک فرد و یا یک جامعه نیز نمی تواند دیگری را توسعه دهد یک نفر تنها می تواند برای توسعه دیگری را تشویق و تجهیز نماید (اسلامی،1381: 18).از توسعه تعاریف و مفاهیم متفاوتی توسط صاحب نظران مطرح گردیده است و گرچه مفهوم ترقی (progress) و رشد(growth) پیشرفت (advancement) و گسترش (expanding) از گذشته ای خیلی دور در ادبیات اقتصادی و اجتماعی مطرح بوده لیکن واژه توسعه(development)به مفهوم متداول کنونی آن پس از جنگ جهانی دوم رواج پیدا کرده است. مفاهیم ترقی – تحول – رشد – پیشرفت و گسترش در حقیقت گرچه حرکتی در جهت بهبود اوضاع و شرایط موجود یک جامعه را مد نظر قرار داد اما به نسبت توسعه از معانی و مفاهیم محدودتری برخوردارند . توسعه در مفهوم حرکت به سمت بهبودی و تغییر شرایط از وضع کنونی به شرایطی مطلوبتر. در حقیقت جنبه هدفمند آرمانی تر را به نمایش می گذارد.البته مفاهیم توسعه در مسیر تحول آن در نیمه دوم قرن 20 خود متحول گردیده است و گروههای علمی توسعه را براساس دیدگاه های خود تفسیر نموده اند . توسعه درجه ای از تحول است که جامعه را برای نیل به آرمان ها و اهداف خود هدایت می کند به بیان سازمان ملل توسعه فرایندی است که کوشش های مردم و دولت را برای بهبود اوضاع اجتماعی و اقتصادی و فرهنگی هر منطقه متحد کرده و مردم این مناطق را در زندگی یک ملت ترکیب نموده و آن ها را برای مشارکت در پیشرفت ملی توانا می سازد . شاید بتوان مفهوم توسعه را در ابعاد اقتصادی – اجتماعی – سیاسی و فرهنگی آن شناخت اهمیت انسان و هدف نهایی توسعه را رفاه و خوشبختی انسان ها دانست پس هدف اساسی ایجاد محیطی توان بخش برای مردم است تا از زندگی طولانی – سالم و خلاق و با کیفیت برخوردار شوند .(نصیری زاده و دیگران،1383: 183).

 بسیاری از متخصصین بزرگ و شناخته شده دنیای اقتصادهمچون آدام اسمیت – بایر – کلارک – هیرشمن – میردال و روستو و... هم یک مفهوم برای معنی توسعه ذکر کرده اند و آن عبارتست از این است که توسعه یک تحول بنیادی از جامعه کهن در جامعه نوین است . توسعه تنها الزاما بحث اشتغال فقر و محرومیت و عدالت نیست بلکه این هم جزء توسعه بوده و در عین حال مغهوم توسعه فراتر از اینها است(مابر،1368: 4-1). توسعه اساسا تبدیل یک تمدن به تمدن دیگر و یا به عبارتی تحول اندیشه قدیم به اندیشه جامعه جدید است از همین رو ست که توسعه را متضمن یک مرگ و یک تولد می دانند . مرگ یک اندیشه و نظام متناسب بانظام کهن و تولد یک اندیشه و نظام متناسب باآن نظام جدید (عظیمی،1377: 15-13). مایکل تودارو می گوید : توسعه را باید جریان چند بعدی دانست که مستلزم تغییرات اساسی در ساخت اجتماعی ، طرز تلقی عامه مردم و نهادهای ملی ، تشریح رشد اقتصادی ، کاهش نابرابری و ریشه کن کردن فقر مطلق است به طور معمول توسعه به معنای فرایندی است که طی آن قابلیتها یا توانییهای بالقوه یک شی یا موجود زنده تحقق یافته و آن شی یا موجود زنده به حالت طبیعی و کامل خود در آید . براساس همین مفهوم است که این واژه به گونه ای استعماری یا مجازی برای اشاره به رشد طبیعی گیاهان و حیوانات به کار می رود .(زاکس،1377: 17-16).در قالب معیارهای توسعه دو موضوع مهم اقتصاد و زیست محیطی با هم مطرح می شوند در حالیکه این دو در تقابل با یکدیگرند زیرا همچنانکه رشد اتفاق می افتد منابع مصرف می شود استفاده بی رویه از منابع منجر به مسائل مختلف از جمله آلودگی هوا، آب و خاک می گردد بنابراین با رشد اقتصادی محیط زیست آلوده می شود .زمانی مفهوم توسعه اقتصادی با بهبود کیفیت محیط زیست همراه می شود که تغییرات ساختاری در اقتصاد شامل توزیع مناسب منابع مالی ، بهره برداری از منابع زیرزمینی ، تامین زیر ساخت های اقتصادی ، قانون مندی و حاکمیت قانون ، سیاست های روشن و ثابت واردات و صادرات به برقراری عدالت درهمه سطوح اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی مد نظر قرار گیرد (عزیزی،1380: 5).

پیشینه و تاریخچه توسعه پایدار:

واژه توسعه پایدار ا زاواسط دهه 70 میلادی و پس از بحران نفتی 1973 بسیار به کار گرفته است امروزه بحث توسعه پایدار یکی از بحث های بسیار مهم و رایج در سطح بین المللی است . سازمان ها و نهادهای محیط زیست در جهان و همچنین سازمان ملل از مهمترین ارگان های دخیل در این امر هستند . به منظور حل مشکلات متعددی در محیط زیست د راوایل دهه 70 شورای اجتماعی – اقتصادی سازمان ملل متحد با عنوان این مطلب که سلامت محیطزیست در گرو توسعه پایدار می باشد . بر محل تلاقی محیط زیست و توسعه پایدار توجه و تاکید نمود . اولین اجلاس در سال 1972 در استکهلم با عنوان انسان و محیط برگزار گردید . راهنماها و توصیه های این اجلاس برای شناخت بستر محیط ، کنترل آلودگی ها ، آموزش و پژوهش برای فراهم نمودن محیط مناسب برای زندگی انسان ها بود و سابقه اصطلاح توسعه پایدار به گزارش براتلند باز می گردد. در سال 1987 در چهل و دومین نشست اجلاس عمومی سازمان ملل متحد کمیسیون جهانی در زمینه محیط زیست و توسعه تحت نظارت سازمان ملل به ریاست خانم براتلند گزارش باعنوان «آینده مشترک ما»تسلیم کرد که مفهوم نوین «توسعه قابل حفظ و تداوم » را معرفی می کرد . این  مفهوم شرایط انسانی و طبیعی را در فعالیتهای توسعه ای در نظر می گرفت.  اگرچه مفهوم «توسعه پایدار »را نخستسن بار اتحادیه حفاظت جهانی در سال 1980 منتشر کرد تا زمان گزارش براتلند یعنی هفت سال بعد از این اصطلاح عمومیت نیافت. براساس این گزارش «توسعه پایدار» نیازهای نسل کنونی را بدون به مخاطره انداختن توانایی نسل های بعدی برای برآوردن نیازهایشان تامین می کند. این مفهوم بر رهیافتی بلند مدت دلالت دارد که علاوه بر مسائل زیست محیطی – منابع انسانی و عوامل فرهنگی عرضه مواد غذایی ، انرژی، صنعت و توسعه شهری را مد نظر قرار می دهد . به طور خلاصه زمینه های پیدایش و رواج اصطلاح توسعه پایدار را می توانبه این صورت بیان کرد(همان منبع : 165). فعالیت های جنبشهای حفاظت محیط زیست در نیمه قرن نوزدهم میلادی – طرح موضوع پایداری بعنوان یک سیاست حفاظتی در اتحادیه حفاظت جهانی در سال 1980 گسترش ترویج آن پس از انتشار گزارش براتلند در سال 1987 گسترش بحث پایداری در سطح جهانی براساس همایش زمین در سال 1992 در دستور کار 21 شناسایی گردشگری بعنوان یک جزء اقتصادی نیازمند توسعه پایدار در دومین همایش زمین به سال 1997 در نیویورک (کاظمی،1383: 125).

توسعه اقتصادی(Economic Development):

این بعد بر حفظ ارتقاء شرایط اقتصادی تاکید دارد که در تمام نظام مورد بررسی جمع می گردد معیارهای اقتصادی – ارتباط ناگسستنی با فرایند شکل گیری سیاست های اقتصادی دارند و رفاه اقتصادی مبتنی بر ترکیبی از مولفه اقتصادی مربوط نظیر اشتغال رسمی و غیر رسمی – بیکاری سطح جهانی است . تخصیص بهتر و مدیریت کاراتر منابع و جریان سرمایه گذاری ها تضمین کننده این بعد خواهد بود .(کاظمی- محمدی، 1378: 39).

توسعه اجتماعی(Social sustainability):

 تداوم تمدنی که در آن انسانها توزیع عادلانه بین اغنیا و فقرا را شاهد بوده و بهبود کیفیت زندگی حاصل آن است ، کاهش نقش اجتماعی – شیوه سازمان دهی سازگار با شرایط اجتماعی – برابری برای ناتوانان زنان و گروههای نژادی – قومی – مذهبی – حقوق انسانی – آموزش و آگاهی های زیست محیطی – بهداشت و درمان و سرپناه مناسب برای همه- ترویج نقش درون نسل ها شامل برابری اجتماعی در حکومت – حفاظت از محیط طبیعی – زندگی در چهارچوب ظرفیت تحمیل آن – استفاده حداقل از منابع غیر قابل تجدید – بقای اقتصادی و تنوع جامعه خود اتکا – رفاه فردی و رفع نیازهای اساسی افراد جامعه شده است .

شاخص توسعه انسانی(Human develop ment  index):

 این شاخص ترکیبی از سه نماگر طول عمر که امید به زندگی در بدو تولد اندازه گیری می شود دسترسی به آموزش که مشتمل بر میزان باسوادی بزرگسالان (با ضریب وزنی دو سوم ) و نرخ ترکیب ثبت نام ناخالص در کلیه مقاطع تحصیلی (با ضریب وزنی یک سوم) است سطح زندگی قابل قبول و استاندارد که با محصول ناخالص داخلی سرانه واقعی (برحسب برابری قدرت خرید و دلار) اندازه گیری می شود.(اولین گزارش ملی توسعه انسانی ،1378: 267).

توسعه پایدار شهری(City sustainable development):

 توسعه شهری بعنوان یک مفهوم فضایی را می توان به معنی تغییرات در کاربری زمین و سطوح تراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهری در زمینه مسکن حمل و نقل ،اوقات فراغت و غذا و غیره تعریف کرد یا توسعه ای است که تمام جنبه های اجتماعی ، اقتصادی و ... را در شهر با هم پیش می برد و توسعه پایدار شهری نگهداری منابع برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترین ضایعات به منابع تجدید پذیر مطرح است. توسعه پایدار شهری موضوعهای جلوگیری از آلودگیهای محیط شهری و ناحیه ای ، کاهش ظرفیت های تولید محیط محلی – ناحیه ای و ملی، حمایت بازیافت ، عدم حمایت از توسعه های زیان آور و از بین بردن شکاف میان فقیر و غنی را مطرح می کند همچنین راه رسیده به این اهداف را با برنامه ریزی شهری و روستایی ، ناحیه ای ، ملی و حمایت همه جانبه دولت از این برنامه ریزی ها می داند.(زیاری،1382: 17).

توسعه پایدار چیست؟

   دهخدا پایداری را به معنای بادوام و ماندنی آورده است .معنای کنونی واژه پایداری که در این بحث نیز مد نظر می باشد عبارتست از:«آنچه که می توان در آینده تداوم یابد». مفهوم پایداری در توسعه یعنی «مداومت بخشیدن به تجدید و تولید منابع و چیزهای مصرف شدنی برای نسل های فعلی و آتی بدون وارد آوردن خسارت به محیط زیست».همچنین از نظر چایلد توسعه پایدار توسعه ای است که بتواند در دوره زمانی طولانی بدون اینکه خسارتی به محیط زیست وارد کند تداوم یابد(اسدی،1379: 51).

پایداری برپایه روابط ثابتی استوار نیست ولی دو متغیر اصلی موثر برآن عبارتند از یکی مکش ها و مصارف انسانی و دوم فن آوری چراکه مردم می توانند شیوه مصرف خود را دگرگون سازد و فن آوری می تواند خروجی ها و زوائد خود را همگام با هر سطح استاندارد زندگی کاهش دهد . بنابراین پیشرفت جامعه درتحقق شهر های پایدار به تغیر و تحول در شیوه زیست و کاربرد فن آوری همگام و متناسب با ترویج شیوه زیستی خاص و پاسخگو به مصرف منابع و تولید زوائد آلوده بستگی دارد. توسعه پایدار چیست و چه مفهومی رادر خود دارد که چندید سال اخیر بسیاری از نظرها را به خود معطوف کرده است .1. توسعه پایدار در آغاز فرایندی تصور می شود که طی آن جوامع مختلف با عبور از مراحل تکاملی کم و بیش یکسان و تحمل دگرگونی های کیفی و کمی از شرایط اولیه عقب ماندگی و توسعه و توسعه نیافتگی عبور کرده و به جوامع توسعه یافته تبدیل خواهند شد این تلقی ایدئولوژِیک  از توسعه درپرتو نقدهای متنوع و متعدد دهه 1970 بویژه در سال های دهه 1980 به بن بست رسید.

توسعه پایدار یک فلسفه علمی است که در آن بر پایه تحلیلی سیستماتیک و نظام مند از مسائل جوامع راه حل هایی تعیین می شوند که برابری ، عدالت و صلح را در نظام جهانی به همراه خواهد داشت.کمیسیون جهانی محیط زیست توسعه نیز آن را اینگونه تعریف می کند: توسعه پایدار فرایند تغییری استکه در استفاده از منابع ، هدایت سرمایه گذاری ها، سمت گیری توسعه تکنولوژیو تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد . مهمترین تعریفی که از توسعه پایدار در اجلاس ریو از آن ارائه شده است به این قرار می باشد : توسعه ای است که نیازهای کنونی بشر را بدون مخاطره افکندن نیاز نسل های آینده برآورده ساخته و در آن به محیط زیست و نسل های فردا توجه شود به سخن دیگر در گزارش براتلند مفهوم توسعه پایدار چنین بیان شده است که این نوع از توسعه که نیازهای فعلی را بدون آسیب رساندن به ظرفیت های آینده متعلق به نسل آتی پاسخگو می باشد ( Mough ،1996, p25 ). از این رو توسعه پایدار را می توان اینگونه تعبیر کرد که فرایندی است که در طی آن علاوه بر کیفیت های مناسب زندگی و نیازهای نسل آینده حفاظت محیط زیست نیز مد نظر باشد(حسین زاده دلیر،1385: 93).و یا اداره و بهره برداری صحیح از منابع پایه- طبیعیو مالی و نیز نیروی انسانی برای دستیابی به الگوی مصرف مطلوب که با بکار گیری امکانات فنی و ساختار و تشکیلات مناسب برای رفع نیازهای نسل امروز و آینده به طور مستمر و رضایت بخش( زیاری،1383: 16).

 توسعه پایدار در سال های پایانی قرن 20 بعنوان یکی از مناظرات محوری جهان تقریبا همه عرصه های حیات بشری نظیر فقر ، نابرابری ، آموزش ، بهداشت ، محیط زیست ، حقوق زنان و کودکان و آزادی ملت ها و نیز صنعت و سیاست ، اقتصاد و... همکاری بین المللی را تحت تاثیر قرار داده و در عصر جدید بعنوان گسترده ای نوین با داعیه پاسخگویی به مسائل خطیر که چرخه حیات ، طبیعت و نوع بشری را به مخاطره افکنده مطرح شده است . ولفگانگ گفته است که از این پس توسعه بدون پایداری و پایداری بدون توسعه وجود نخواهد داشت و این امر بیانگر پیوندی نوین است که توسعه از طریق آن شادابی و سرزندگی ذوباره یافته است.

مفهوم توسعه پایدار:

مفهوم پایداری در عصر حاضر آنچنان اهمیتی پیدا کرده است که هر بحث معاصری درباره محیط زیست و توسعه بدون توجه به این مفهوم بحثی ناتمام تلقی می گردد با وجود آن نبایستی چنان توجه کرد که همیشه این واژه بخشی از امکانات روزمره ی ما را در بر می گیرد . در فرهنگ آکسفورد فعل پایداری به این صورت تعریف شده است .توانایی، دوام یا حفظ انجام کاری به طور دائم . در فرهنگ دهخدا فعل پایداری به معنای بادوام، ماندنی آورده شده است (فرهنگ دهخدا: 47).معنای کنونی واژه پایداری که در این بحث مد نظر می باشد عبارتست از «آنچه که می تواند در آینده تداوم یابد»(سفلایی،1382: 143). توسعه پایدار به تعبیری یک مفهوم اخلاقی است و به تعبیر دیگر یک مفهوم علمی اگر چه کاملا با علوم طبیعی و اقتصاد در آمیخته است اما شاید بیشتر برآمده از فرهنگ و ارزش های انسانی باشد و در پاسخ به یک نیاز حیاتی در واقع می تواند بنای بنیانی جدید برای روابط انسانی و تداوم حیات بشری تصور شود با این وصف در تعریف توسعه پایدار نمی توان وجهی را به زیان وجه دیگر انتخاب کرد . به بیان دیگر اگرچه توجه به مفهوم محیط زیست در این مناظره نقشی محوری دارد اما نباید و نمی تواند صرفا در جهارچوب حفاظت از محیط زیست خلاصه شود مفهوم جدید توسعه پایدار کلی نگر است و همه ابعاد اجتماعی- اقتصادی- فرهنگی و دیگر نیازهای بشری را در بر می گیرد . به اعتباری مهمترین جاذبه در توسعه پایدار در جامع نگری آن است . به این دلیل معمای توسعه پایدار نمی تواند از طریق تمرکز بر اجزا حل شود این مفهوم باید به صورت یکپارچه و در هر دو بعد علمی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد و نه بعنوان سلسله ای از موضوعات و مسائل جداگانه . توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای حال انسان را با توجه به توانایی نسل آینده در دریافت نیازهایش مد نظر دارد.(بیانیه کمیسیون محیط زیست و توسعه آینده 1987).

 برآورده ساختن نیازها و خواسته های انسانی هدف عمده توسعه است اما در حال حاضر نیازهای ضروری شمار بسیار زیادی از مردم کشورهای در حال توسعه برای غذا ، پوشاک ، سرپناه و شغل تامین نمی شودو فراتر از آن این مردمان خواستار بهبود کیفیت شرایط زیست خود هستند که در آن فقر و بی عدالتی مختص نقاط خاصی است که همواره مستعد بحران های زیست محیطی و سایر بلایا خواهد بود. توسعه پایدار نیازمند تامین نیازها ی اولیه همگان و ایجاد فرصت برای آنها جهت برآورده سازی خواسته هایشان برای زندگی بهتر است(تی بیتی، مترجم : ذاکر حقیقی1383: 87). توسعه پایدار در سه حیطه دارا ی مضامین عمیقی است:1. پایداری محیطی 2. پایداری اجتماعی3.پایداری زیست محیطی. 

در راستای تحقق اهداف توسعه پایدار – پایداری محیطی در ارتباط با معماری اهمیت زیادی دارد و مسائل زیست محیطی که آینده بشر را به خطر انداخته است معماران را به چاره اندیشی واداشته است و پایداری محیطی عبارتست از باقی گذاردن زمین به بهترین شکل برای نسل آینده با این تعریف که فعالیت انسان ها تنها زمانی از نظر محیطی پایدار است که بتواند بدون تقلیل منابع طبیعی و یا تنزل محیط طبیعی اجرا شود . پس توسعه پایدار زمانی،  ذاتا فرایندی مبتنی بر تغییرات است که در آن استفاده از منابع ، جهت سرمایه گذاری ها ، سمت و سوی توسعه ، فن آوری و تغییرات نهادی همه با یکدیگر هماهنگ بوده و قابلیت نسل های حاضر و آینده را برای برآورده ساختن نیازهای انسانی شان ارتقاء می بخشد.(همان منبع :89-88). کمیسیون جهانی محیط زیست توسعه پایدار را اینگونه تعریف می کند: توسعه پایدار فرایندی تغییری است که در استفاده از منابع ، هدایت سرمایه گذاریها ، سمت گیری توسعه تکنولوژی و تغییری نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار می باشد. از نظر کمیسیون جهانی محیط و توسعه ، توسعه پایدارعبارتست از توسعه ای که نیازها ی کنونی را بدون کاستن از توان نسلهای آینده در تامین احتیاجاتشان برآورده سازد.(دبلیو،سی،اس،دی،1987: 65). توسعه پایدار توسعه ای است که پاسخگوی نیازهای فعلی باشد بدون آنکه توان نسل های آینده در تامین نیازهای خود را تحت تاثیر قرار دهد.(عزیزی،1380: 42).از طرفی بانک جهانی از تعریف سازمان ملل نیز کلی تر و ابهام برانگیز تر است بانک جهانی توسعه پایدار را توسعه ای که دوام یابد نامید. از نظر بانک جهانی با وجود فقر نمی توان محیط طبیعی سالم و پایداری داشت . نبودن عدالت اجتماعی تداوم توسعه را دچار مشکل می نماید. در اجلاس ریو راهنماها و توصیه ها در چهار فصل تنظیم گردید که رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی به گونه ای صورت پذیرد که سرمایه های زیست محیطی و نیازهای توسعه را برای نسل های بعد دچار نقصان و اختلال نسازدو در اواخر دهه مشخص شد که برای شناسایی بهتر توسعه پایدار لازم است مباحث اقتصادی- اجتماعی – سیاسی و زیست محیطی به طور همزمان مورد توجه قرار گیرد عنصر مهم کلیدی در توسعه پایدار تاکید بر حفظ و رفاه نسل ها(حال و آینده) در طول زمان می باشد در الگوی توسعه پایدار سعی می شود که مقدار و کیفیت  ثروت میراث نسل آینده را حداقل برابر نسل حاضر در نظر گیرد. و بالاخره توسعه پایدار توسعه ای است که نیازهای نسل حاضر را برآورده می سازد بدون اینکه توانایی نسل های آینده در رفع نیازهایشان مورد مخاطره قرار دهد. هدفهایی که در مفهوم توسعه پایدار وجود دارد بسیار گسترده و قابل تامل است (رحمانی، 1374: 52).

نگرش توسعه پایدار:

نگرش توسعه پایدار در عمل را می تواندر ابعاد زیر مطرح نمود:

1-     بهره برداری توسعه پایدار از منابع طبیعی (تجدید پذیر و تجدید ناپذیر)

حفاظت منابع طبیعی، آب – خاک – هوا(حفاظت کمی و کیفی)

راهبرد بهره برداری از منابع تجدید ناپذیر(بهره برداری از منابع نفت و گاز برای نسل های امروز و نسل های آینده)

راهبرد بهره برداری از منابع تجدید پذیر(آبهای زیر زمینی و برداشت ایمن)

1-     استفاده کارا و بهینه از منابع

الگوی مناسب تولید

الگوی مناسب مصرف

1- آلودگی کمتر برای محیط زیست

پیشگیری از آلودگی (مصالح سبز و کم ضرر)

بازیافت و باز چرخانی مواد

پالایش آلودگی

1-     جامعه پایدار

ابزار و نتایج توسعه در خدمت رفاه مردم و عدالت اجتماعی

اصول و مبانی توسعه پایدار:

اصول و مبانی توسعه پایدار می تواند به سه روش مختلف در بهبود محیط زیست مسکونی به کار رود با اعمال توسعه متراکم- ساختمانهای کوتاه مرتبه با نوآوری در تدوین اصول تفضیلی طراحی شهری و در نهایت با ایجاد فرمی از شهر که استفاده بهینه از انرژی شهر را تضمین کند.هر یک از این روشها دارای مزایا و معایب مشخصی است.

محورهای اصلی برای دستیابی به توسعه پایدار را می توان به صورت زیر بیان نمود:

1.       نگرش بلند مدت در برنامه ریزی همزمان با تامین نیازهای امروز جامعه

شهر و نقش منطقه آن (چشم انداز)

2.       جامع نگری در برنامه ریزی (ابعاد اقتصادی- اجتماعی- زیست محیطی)

اشتغال ، فرهنگ محلی ، محیط طبیعی زندگی.

3.       سیاست های پایدار

زیر ساخت های اقتصادی- اجتماعی- فرهنگی

محیط زیست طبیعی و آمایش منطقه

4.       توجه به هدف اصلی توسعه

ارتقای سطح زندگی مردم و رفاه اجتماعی

5.       رعایت اصل پیشگیری هوشمندانه در برنامه ریزی(مدیریت ریسک و حوادث غیر مترقبه)

6.       مشارکت واقعی مردم برای برنامه ریزی و اجرا

7.       فراهم نمودن امکان دسترسی همگان به ابزار و امکانات توسعه

8.       حسابرسی جامع و کامل سود و زیان زیست محیطی گزینه ها در توسعه

دیدگاههای نظری در خصوص توسعه پایدار:

نظریه های لمن و کاکس[1]

از نظر این دو دانشمند توسعه پایدار فرایند اصلاح و بهبود اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی است که مبتنی بر فناوری و همراه با عدالت اجتماعی باشد به طریقی که اکوسیستم را آلوده و منابع طبیعی را تخریب نکند.توسعه پایدار به معنی افزایش منابع انسان- توانمند سازی جوامع به سمت افزایش توانمندی های اقتصادی – اجتماعی – فناوری و فرهنگی است. همچنین توسعه پایدار نمی تواند بدون تفکر دقیق و در نظر داشتن امکان های انسانی اتفاق افتد نکته بارز این نظریه این است که توسعه پایدار را یک فرایند دیده است فرایندی پویا، پایدارو چند بعدی که بر فناوری و توام با عدالت است بنابراین توسعه پایدار یک اتفاق یا رویداد نیست که یکباره اتفاق بیافتد بلکه یک فرایند پویا و هدفمند است که در طول زمان و با برنامه ریزی تحقق می یابد و هدف آن ارتقاء سطح حیات انسان است و نیازبه هوشمندی – تجربه- شناخت و خلاقیت دارد. نکته مهم این نظریه توجه به عدالت اجتماعی است یعنی توسعه پایدار باید در روند خود همواره عدالت اجتماعی را مد نظر قرار دهد و نابرابری های اجتماعی را از نظر فرهنگی و اقتصادی در مسیر خود بزداید. نکته غایی این تعریف افزایش منابع انسانی و توانمند سازی جامعه است یعنی توسعه پایدار در فرایند خود باید منابع انسانی را افزایش دهد که انسان هایی آگاه ، کارآمد و خلاق تربیت کند(اسلامی،1381: 45).

نظریه استرانگ

نخستین بار در اواخر دهه 70 میلادی فردی به نام موریس استرانگ توسعه پایدار را« توسعه بوم شناسانه» نامید مهمترین نیت در این نامگذاری طرح الگویی برای توسعه بود که برای محیط زیست جهانی زیان آور نباشد. وی احترام به انسان ، طبیعت و محیط زیست را اصل قرار داد و از مفهوم جدید توسعه پایدار به عنوان توسعه متناسب با شان و طبیعت نام برد بنابراین در اوایل دهه 80 میلادی توسعه بعنوان مفهوم چند بعدی و با توجه خاص به پایداری فرمول بندی و تعریف شد لذا توسعه پایدار نه تنها شامل اقتصاد و مناسبت های اجتماعی می شد که مسئله جمعیت ، شیوه استفاده از منابع طبیعی و به ویژه تاثیرات این عوامل بر محیط زیست را نیز در بر می گیرد.(همان منبع: 50).

نظریه چوگول[2]

وی«توسعه پایداررا به حداقل رساندن مصرف منابع تجدید ناشدنی می داند و در این راستا استفاده پایدار از منابع تجدید شونده جذب ظرفیت های محلی و پاسخگویی به نیازهای بشر را مد نظر قرا می دهد».(عزیزی،1380: 5).

نظریه های دولین و یاپ

زمانی گفته شد که پایداری زیست کره دیگر مسئله ای صرفا بوم شناسانه(اکولوژِیک)یا معضلی اجتماعی یا مسئله ای اقتصادی نیست بلکه آمیزه ای از هر 3 است دولین و یاپ از سیاسی بودن این مفهوم سخن به میان آوردند و گفتند که توسعه بدون فرهنگ راه به جایی نخواهد بردو اندیشمندانی نیز دخالت اخلاق و مفاهیم مرتبط با آن را مورد توجه قرا دادند. به این ترتیب به نظر می رسد به جای سه و به ویژه چهارعامل که بعدها مطرح شد مورد توجه قرا گرفت . شاید لازم باشد آمیزه ای از همه عوامل دخیل مورد تاکید قرار گیرد به نظر می رسد با توجه به روند تعمیق و تنوع مباحث لااقل در چند سال آینده نیز همچنان توسعه پایدار را باید بعنوان چشم انداز در حال تکوین به حساب آورد . برخی از نویسندگان با تاکید بر چشم انداز جامع نگر این مناظره برنقش زیربنای این نوع نگاه توجه کردند. از این نگاه توسعه پایدار عبارتست از دگرگونی اساسی در شیوه ی تفکر – زندگی – تولید – مصرف و نیز شیوه ای که مابه دیگر انسان ها نگاه می کنیم . به این معنا د رحقیقت عبارتست از یک «دگرگونی ذهنی بنیادی»خواهد بود براین اساس توسعه پایدار در واپسین سال های سده 20 به سهولت خود را نه تنها به عنوان یکی از چالش های اصلی بلکه به عنوان نقطه ای کانونی برای مناظره پیرامون بسیاری از مسائل موجود در دوران بی نظمی جهان مطرح کرده است از زاویه ای دیگر سرعت در گسترش مفاهیم مربوط به توسعه پایدار د رمباحث و مناظرات جهانی به ویژه در نهادهای بین المللی تاکیدی باز هم بیشتر بر کلیدی بودن این مفهوم در سده 21 دارد (اکرمی، 1383: 14).

نظریه آدامز

در سال 1990 دبلیو. ام. آدامز در کتب محیط زیست و پایداری در جهان سوم به درستی متذکر شد که مفهوم توسعه پایدار نمی تواند در یک خلاء تاریخی به خوبی درک شود. برای شناخت چالش ها و ظرایف و ظرفیت های آن پیشاپیش لازم است دگرگونی هایی که در اندیشه و عمل پیرامون سرفصل توسعه به وقوع پیوسته است و نیز تجاربی که به شکل گیری این مفهوم جدید منجر شد مورد توجه قرار گیرد به این ترتیب برای درک زوایا و قابلیت های بالاقوه و بالافعل نهفته در مفهوم توسعه پایدار لاجرم باید جریان مستمر نقدها- مسیر پیموده شده – شکست ها و موفقیت هاو همچنین بیم ها و امیدهای بشری در کنار هم مورد ارزیابی قرار گیرند . در این بررسی دگرگونی در باورهاو نگرش هاو تغییر در اندیشه ها و مفروضات به ویژه تشخیص عوامل موثر و شکل دهنده مفهوم توسعه پایدار اهمیت بسیار دارد(پاگ،1383: 26).

نظریه فوگل

به نظر وی بهداشت و فقر از ابعاد مهم رشد اقتصادی است و در مسائل مربوط به توسعه پایدار نیز اهمیت اساسی دارد . رابرت فوگل برنده جایزه نوبل 1993 در اقتصاد با تلفیق تکنیک های کمی (مقداری) وتئوری اقتصادی روش های جدید برای درک رابطه رشد اقتصادی و تحولات اقتصادی ارائه داده است وی با استفاده از منبع غنی از داده های تاریخی – اقتصادی – جامعه شناسی و بهداشتی اندیشه جدیدی درباره نوآوری ها- اثرات اقتصادی برده داری و رابطه بین فقر و بهداشت ارائه داده است . نتایج مطالعات فوگل که در 1994 ارائه شده است به رابطه بین بهداشت – فقر و زن متوسط افراد جامعه و خط مشی های مربوط یه توسعه پایدار می پردازد . فوگل دریافت که در مراحل اولیه تولید بخش عظیمی از فقرا از نظر مراحل رشد دچار نقصان می شدند و (این افراد دچار کم وزنی بوده و از انرژی کمی دارند).و در برابر ببماریها بسیار آسیب پذیرند. این مشکل ناشی از سوء تغذیه است که نهایتا باعث می شود تولید کاهش یابدو به تبع آن بهره وری و درآمد کاهش یابد. مسلما روابط متقابل زیادی بین انرژی و بهداشت از یک طرف و پیشرفت توسعه از طرف دیگر وجود دارد.فوگل چنین بیان می کند که در کشورهای توسعه یافته امکانات پژشکی بسیار وسعت یافته است و خط مشی های بهداشتی و خانه سازی ارتقاء چشمگیری پیدا کرده که این خود باعث قابلیت بیشتر نیروی انسانی برای کار می شود ودر نتیجه رشد اقتصادی و توسعه اجتماعی تحقق می یابد در حالی که در کشورهای در حال توسعه مشکلاتی از قبیل عقب ماندگی رشد ، فقر غذایی و مالی از عمده ترین عوامل بازدارنده توسعه پایدار است.

سوءتغذیه در کشورهای در حال توسعه مشکلات دیگری نیز ایجاد می کند فوگل(1994) با استفاده از روشهای تاریخی – اقتصادی به تلفیق شواهد اقتصادی و تجربیات پزشکی پرداخته است تا بتواند رابطه رفاه بشر و اهمیت توسعه را تشریح کند و نشان دهد رفاه در دراز مدت باعث بهبود تغذیه و افزایش نیروی کار بشر می شود در شرایط اقتصادی تاثیر مثبت می گذارد در دوران های زمانی طولانی دیده شده که نسل های جدید رشد بهتری داشته و وزن متوسط آنها افزایش یاقته است و این امر باعث افزایش نرخ اشتغال و بهره وری نیروی کار گشته است . فوگل دلیل این امر را به پیشرفت دانش پژشکی کاهش شیوع سوء تغذیه و بهبود شرایط مسکن نسبت می دهد(مولدان،1381: 23).

نظریه های آنالدورا والیون

آنالدورا والیون در تکمیل تحقیقات خود درباره فقر (1993) براین نکته تاکید می کنند که رشد اقتصادی به خودی خود نمی تواند باعث بهبود کیفیت زندگی و ارتقاء شرایط بهداشتی شود بلکه به نحوه توزیع توسعه بستگی دارد و اینکه آیا خط مشی های عمومی طوری طراحی شده که خدمات بهداشتی کافی در اختیار تمام گروههای اجتماعی قرار گیرد یا خیر. در واقع بهبود ارتقاء تمام شاخص های انسانی و سایر فاکتورها به میزان و قیمت دسترسی به خدمات بهداشتی و افزایش درآمد مطلق و نسبی د رخانوارهایی که جزء 40 درصد انتهایی جامعه به شما ر می رود بستگی دارد در عین حال این عوامل بر تحولات دراز مدت توسعه پایداری نسبی معیشتی وزیست محیطی نیز تاثیر می گذارد (پاگ،1383: 21).

نظریه اکولوژِیست های سبز 

همان طوری که باری(1998)شرح داده است اکولوژیست های سبز برای حل مشکلات زیست محیطی و اتخاذ سیاست های اقتصادی حافظ محیط زیست روش های افراطی و حتی هرج و مرج طلبانه را دنبال می کنند . برخلاف آنها طرفداران توسعه شهری با تاکید بر پروژه های منطقی برای افزایش پایداری سعی می کنند تا تمام جنبه های اقتصادی – اجتماعی و دولتی را در نظر بگیرند و واقع گرایانه به مسائل نگاه کنند در واقع برای دستیابی به توسعه پایدار باید تمام شرایط مدنی – دولتی و اقتصادی در نظر گرفته شود . اصلاحات مدنی – اقتصادی و دولتی باید در قالب فرایند های اجتماعی و سیاسی شکل بگیرد . در مورد توسعه شهری پایدار نیز همین مسئله صدق می کند و باید باتعمق و سنجیدگی و در قالب مناظرات اجتماعی – اقتصادی – سیاسی و زیست محیطی صورت بگیرد.(پاگ،1383: 26).

نظریه رنه دوبو[3]

وی توسعه پایدار را رابطه متقابل انسان و زمین می داند و از دو مبارزه توامان سخن به میان می آورد: 1. مبارزه با آنانکه براساس سنت کلاسیک توسعه را بدون توجه به بوم مداری دنبال می کنند.2. مبارزه با کسانی که براساس دیدگاه محافظه کارانه هر گونه دخل و تصرف در طبیعت را ممنوع می دانند.(نصیری،1379: 143).

نظریه دستور کار گروههای سبز و قهوه ای

مشکلات مربوط به محیط زیست شهری را می توان در دو گروه یادو دستور کار دسته بندی کرد. اول موضوعاتی که مربوط به بهداشت عمومی یا بهداشت محیطی زیست می شود(اغلب در دستور کار قهوه ای قرار می گیرد)و مدت های مدید است که شهر نشینان با آن سرو کاردارند مشکلاتی از قبیل شرایط غیر بهداشتی برای زندگی و جود آلاینده های خطرناک در هوا و آب مصرفی شهری و انباشتگی مواد زائدجامد در زمره این دستور کار قرار می گیرند. چنین مشکلاتی آثار مستقیم بسیار زیادی بر بهداشت محیط زیست دارند و بخصوص در بین اقشار کم درآمد جامعه بروز می کنند . دومین گروه موضوعاتی است که در سال های اخیر توسط طرفداران محیطزیست (اغلب کشورهای ثروتمند)و در غالب دستور کار سبز مطرح می شود . مسائلی از قبیل تولید بیش از اندازه در شهر ها ، مصرف گرایی و تولید مواد زائد و تحمیل آنها بر اکوسیستم – تهی سازی منابع طبیعی – تغییرات آب و هوای جهانی بیشتر این مشکلات به صورت غیر متمرکز در سطح کره ی زمین اتفاق می افتند و در دراز مدت پایداری اکولوژیکی را تهدید می کنند. چالش هایی که بین طرفداران این دو دستور کار مطرح می شودبرسر این است که کدام یک از این دو گروه مشکلات زیست محیطی باید در اولویت قرار گیرد . این تعارضات بخصوص در مناطقی چون آفریقا و سطح وسیعی از آسیا و آمریکای لاتین شکل جدی تری به خود می گیرد زیرا در این مناطق مشکلات بهداشت محیط زیست بسیار جدی است و مدیریت محیط زیست به شکلی بسیار ضعیف اعمال می شود با بررسی دقیق این دودستور کار می توان این تعارضات را به حداقل ممکن رساند. موضوعاتی که در این فصل مورد بحث قرار گرفت عبارتند از:

1- بسیاری از رهیافت هایی  که از قدیم برای ارتقای بهداشت محیط شهری مورد استفاده قرا گیرد . از جمله ایجاد شبکه لوله کشی آب و سیستم دفع فاضلاب و جمع آوری زباله به روش دستی میتوان عامل تهدید کننده ای برای پایداری باشد اغلب سلامتی افراد را نیز به خطر می اندازد.

2-   بعضی رهیافت های جدید طوری طراحی شده است که به پایداری اکولوژیکی کمک کند مانند محدود سازی برداشت از منابع آب اما این روش ها باعث بروز مشکل در بهداشت محیط بخصوص برای اقشار محروم می شود.

رهیافت ها و چهار چوب هایی نیز وجود دارد که براساس نیازها و اولویت های اقشار کم درآمدجامعه شهری طراحی شده است و می تواند به ارتقای بهداشت محیط زیست شهری کمک کند در عین اینکه دستور کار سبز را نیز در نظر دارد و به اهداف آن نیز کمک می کند .

نظریه توسعه پایدار شهری

اندیشه توسعه شهری پایدار از جنبه های بسیار گسترده مطالعات در امور توسعه است. ارائه یک تعریف مشخص در این رابطه زیاد ساده نیست اما سعی می شود معنی توسعه شهری پایدار از بین مفاهیم – اصول- تاریخچه مطالعات کاربردی تشریح شود. اندیشه توسعه شهری پایدارتنها در ارتباط با تحولات تاریخی مطرح نمی شودبلکه در این رابطه توسعه خردمندانه علوم مختلف و دانش اجتماعی نیز مطرح است. توجه به تحولات باعث می شود حجم و کیفیت دانش موجود درباره محیط زیست شهری افزایش یابد از جمله علم شناسایی و رفع آلودگی هوا- گازهای گلخانه ای – تغییرات جهانی آب و هوا و موارد دیگری از این قبیل در این رابطه مطرح می شوند پیشرفت در زمینه علوم اجتماعی نیز باکمک دستور کارهای تحقیقی مختلف درباره توسعه پایدار صورت می گیرند آنچه ذکر شد نشان دهنده این است که بحث توسعه شهری تحت تاثیر مفاهیم و موضوعات مختلفی قرار گرفته و با علومی چون سیاست های اقتصادی و دانش تئوری و تجربی به مقابله برخاسته است و بعضی اوقات نیز با تحولات تاریخی شکل گرفته یا تغییر جهت داده است.(نصیری، 1379: 17).

نظریه توسعه پایدار شهری حاصل بحثهای طرفداران محیط زیست درباره مسائل زیست محیطی بخصوص محیط زیست شهری است که به دنبال نظریه توسعه پایدار برای حمایت از منابع محیطی ارائه شد.در این نظریه موضوع نگهداری منابع برای حال و آینده از طریق استفاده بهینه از زمین و وارد کردن کمترین ضایعات به منابع تجدید ناپذیر مطرح است .

نظریه توسعه پایدار شهری موضوع های جلوگیری از آلودگی های محیط زیست شهری و ناحیه ای- کاهش ظرفیت های تولید محیط محلی- ناحیه ای و ملی حمایت از بازیافت ها- عدم حمایت از توسعه زیان آور و از بین بردن شکاف میان فقیر و غنی را مطرح می کند. همچنین راه رسیدن به این اهداف را با برنامه ریزی اهمیت بسیاری می دهد و معتقد است دولت ها باید از محیط زیست شهری حمایت همه جانیه ای کنند. این نظریه پایداری شکل شهر – الگوی پایداری سکونت گا ه ها – الگوی موثر حمل و نقل در زمینه مصرف سوخت و نیز شهر را در سلسله مراتب ناحیه شهری بررسی می کند. زیرا ایجاد شهر را فقط برای لذت شهر نشینان می داند (( Scout, 2005, p89

در یک دید اجمالی مبنای نظری مفهوم پایداری در شهر و ناحیه شامل این موارد می شود: کاهش آلودگی ، نگهداری منابع طبیعی، کاهش حجم ضایعات شهری،افزایش بازیافت ها،کاهش انرژِ مصرفی،افزایش بیش از حد جانداران مفید در شهر و روستا باایجاد جامعه جنگلی و درختان شهری و نواحی سبز ، عدم تمرکز شهریوکاهش پراکندگی ها،افزایش تراکم متوسط در حومه های شهری و شهر های کوچک،کاهش فواصل ارتباطی ،ایجاد اشتغال محلی، توسعه متنوع مساکن در مراکز اشتغال،توسعه شهرهای کوچک برای کاهش اتکا به شهرهای بزرگ،ساختاراجتماع متعادل،حمل و نقل عمومی و کاهش ترافیک جاده ای،مدیریت ضایعات بازیافت نشدنی و تهیه غذای پایدار محلی . به این طریق اولا با جایگزینی منابع و نوسازی آنها اتخاذ سیاست کاربری صحیح محافظت از زمین بالا می رود ثانیا با توجه به برنامه ریزی شهری وناحیه ای و سامان دهی فضا توسعه پایدار شهری حاصل می شود.

در نتیجه گیری از این مکاتب می توان گفت آنچه از قرن19 تاکنون باعث به وجود آمدن آنها شده بحران شهری است که آمایش و ساماندهی شهری را مشکل کرده است به طور کلی نظریه پردازان معتقدند که آمایش شهری موضوع یک علم دقیق نیست بلکه ترکیبی از علوم و در واقع بحثی میان رشته ای است زیرا انسان جمع اضداد و در نتیجه شهر هم جمع اضداد است در واقع ساخت ها مدیران این نظریه ها بوده اند اما اجرای این نظریه ها نه تنها مشکل شهر را حل نکرده بلکه بر آن افزوده است زیرا بیشتر این نظریه ها مخالف خواست انسانهای زمان خود بوده اند.(نصیری،1379: 20).

پایداری شهری مفهومی است که در پی طرح توسعه پایدار بعنوان الگو واژه جدیدی در جها مطرح گردید. ریشه های نگرش توسعه پایدار با نارضایتی از منابع توسعه و رشد اجتماعی- اقتصادی در شهر ها از منظر بوم شناسی بر می گردد. از اوایل دهه70 میلادی جنبش گسترده ای با حساسیت های زیست محیطی بر ضد توسعه شهر ها (به ویژه کلانشهر ها)در کشورهای شمال به راه افتاد. در همین سال ها نگرانی به پایان رسیدن برخی از منابع عمده و اصلی و رشد صنعتی به نگرانی های اضافه شد و به تدریج محدودیتهای رشد در زسیت کره پدید آمد. این گونه تفکرات در باورهای مسلط سردمداران توسعه جهان بود که همچنان بر طبل رشد اقتصادی به هر قیمتی (البته با وعده باز پرداخت قیمت ها در آینده) می کوبیدند تا آنکه از اوایل دهه1990 و بطور مشخص در کنفرانس ریو ضرورت بازنگری توسعه جهانی با نگرش توسعه پایدار پذیرفته شد توسعه ای که نیازهای کنونی را بدون کاهش توانایی نسل های آتی و برآوردن نیازشان برآورده می کند. این الگو واره تازه با عنوان توسعه پایدار به مقابله با الگوهای تولید- توزیع و مصرف ناسازگار با طبیعتی می پردازد که به اتمام منابع و تخریب محیط زیست می انجامد و تنها فرایند توسعه ای را تایید می کند که به بهبود کیفیت زندگی انسان ها در حد ظرفیت پذیرش – نظام های پشتیبان حیات منجر شود. الگو واره تازه قداست رشد را شکست و به عدالت بین نسل ها ، وابستگی بی چون و چرا به طبیعت ،برتری کیفیت توسعه بر کمیت رشد، کل گراییو توانمند سازی اجتماعات به همراه ارزش های معنوی و انسانی تاکید ویژه ای کرد.(صرافی،1379: 7-10).

نقش سیستم اطلاعات جغرافیایی(GIS )در توسعه پایدار شهری

ماهیت توسعه پایدار صددرصد نسبی و وابسته به زمان است و به موقعیت مکانی سرزمین نیز مرتبط است. در بیشتر مواقع بعد مکانی از دید گرو ه های که شاخص های زیست محیطی توسعه پایدار را تدوین می کنن پنهان می ماند. دلایل زیادی برای این امر وجود دارد.یکی از دلایل اصلی ظرفیت ها و مهارت های محدود شده یا مورد غفلت قرار گرفته در زمینه کاربرد داده ها و اطلاعات مرتبط به جغرافیاست که در کاربری شاخص ها تاثیر گذار هستند. با ورود فناوری  GISاین مشکل کاهش یافته است. سیستم اطلاعات جغرافیا(GIS) یک ابزار مفید و شاید ضروری برای ارتباط دادن شاخص های زیست محیطی به فرایند توسعه است تلفیق شاخص های اقتصادی- اجتماعی و زیست محیطی در یک چهارچوب مکانی امکان تجزیه و تحلیل منطقی و درست را ایجاد می کند و بهتر از سایر روش های غیر مکانی گذشته عمل می کند . مزیت اصلی استفاده از GIS این است که می توان به طور همزمان به ارائه تصویر و محاسبات ریاضی یک شاخص بپردازد کاربرد شاخص های توسعه پایدار در سطوح شهری، ملی، بین المللی و جهانی فراگیر می باشد و باید توجه داشت که نقشه های آمار جغرافیایی از بهترین و موثرترین ابزار به شمار می روند که نیاز به دقت بسیاری دارند لذا بکار گیری GIS به عنوان مناسب ترین فن آوری برای تفکر چند بعدی الزامی است.(مولدان و بیلهارز، 1381: 50)

شاخص های توسعه پایدار

شاخص های کمی و کیفی

اغلب تعاریف مطرح شده درارتباط با شاخص های محیط زیست یا توسعه پایدار سعی دارند از عدم قطعیت شاخص های کیفی بکاهند و این کار را از طریق رقمی کردن مفاهیم و تبدیل آنها به متغیرهای عددی (چه بصورت صریح و یابصورت تلویحی)انجام می دهند. در واقع ، بر این نکته تاکید شده است که یکی از خصوصیات شاخص ها ، کمی بودن آنها است. البته بطور کلی یک شاخص می تواند یک متغیر کیفی، یک رشته اعداد ترتیبی یا یک متغیر کمی (مقداری) باشد.

یکی از شاخص های کیفی قدیمی"گونه های شاخص" است که کاربرد طولانی در اکولوژی داشته و برای تشخیص و تفکیک گونه های است که با یک شرایط بخصوص زیست محیطی ارتباط دارند ووجوداین گونه ها دلیلی بروجود آن شرایط بخصوص است. شاخص های کیفی در سه حالت بر شاخص های کمی ترجیح دارند: وقتی اطلاعات کمی (مقداری)در دسترس نباشد، وقتی مشخصه مورد نظر ذاتا غیر قابل اندازه گیری باشد و زمانی که هزینه اندازه گیری تعیین کننده باشد. در بعضی حالات، ارزیابی های کیفی می توانند به نمادهای کمی تبدیل شوند.

کهن شاخص های (کیفی) را شاخص های ذهنی می نامد و می گوید: دریافت ها و تمایلات ذهنی مردم ، از جمله مبانی و معیارهایی است که می توان برای مجموعه ای از شاخص ها در نظر گرفت. رده بندی اهمیت عوامل گوناگون از نظر توده مردم می تواند به عنوان وسیله ای تطبیقی بمنظور تعیین مجموعه ای از شاخص ها بکار رود. در این روند ابتدا باید نمونه ای آماری بعنوان نماینده کل جمعیت تعیین شودو پس از آن افراد نمونه آماری، عواملی مانند مسکن ، درآمد ، شغل را بر طبق اهمیت هر یک از نظر رضایت مندی خود رده بندی کنند و اعلام دارند که به نظر آنان هر یک از این عوامل طی یک دوره زمانی خاص تا چه حد بهبود یافته اند. شاخص هایی که بر پایه این نوع اطلاعات به دست می آیند «شاخص های ذهنی» می باشند.

در سال 1973 میلادی «مارک آبرامز» در مقاله خود نتایج حاصل از بررسی انجام گرفته روی نمونه ای از مردم در هفت شهر بزرگ انگلستان را اعلام کرد. در این بررسیاز مردم خواسته شده بود تا سطح رضایت مندی خود را در زمینه هایی چون ، زندگی خانوادگی ، بهداشت، استاندارد زندگی و غیره رده بندی کنند و همچنین اهمیت هر یک را نسبت به سطح کلی رضایتمندی شخصی مشخص سازند.(کهن، 1376: 26).

شاخص های اجتماعی – اقتصادی

شاخص های اقتصادی سه دامنه را شامل می گردند: یک شاخص های مالی همچونGNP و موازنه پرداختها. دوم، شاخص های حیاتی برای زیست و منابع طبیعی و سوم شاخص های انسانی در زمینه انسانی اقتصاد در واقع هر عنصر اقتصادی کم و بیش شامل این سه دامنه می باشد. و اما شاخص های انسانی یا اجتماعی تاکید ویژه ای بر آموزش و سواد آموزی ، کار و عدم اشتغال ، مصرف ، توزیع در آمد، ثروت و بهداشت دارند. این گروه شاخص های مطلوب و ممکن که قابل دسترس می باشند عبارتند از :

1- نرخ خالص ثبت نام پسران و دختران در دوره ابتدایی؛

3-     نرخ بیسوادی مردان و زنان؛

3- نرخ بیکاری؛

4-     درصد جمعیت برخوردار از آب آشامیدنی سالم؛

5-     تعداد تلفن به ازای هر نفر؛

6-     نرخ مرگ و میر کودکان.(کهن ، 1376: 104).

در خصوص شاخص های توسعه اجتماعی نیز از (سرمایه اجتماعی) به عنوان یکی از شاخص های توسعه پایدار سخن به میان آمده است. البته سرمایه اجتماعی مانند کیفیت زندگی ، یک مفهوم غیر قابل اندازه گیری است. در کشور سنگاپور نخست وزیر این کشور اظهار می دارد که توسعه اقتصادی باید با پیشرفت در اخلاق و رفتار اجتماعی و توسعه شخصی همگام باشد تا سنگاپور مکانی جذاب تر گردد. همچنین سرپرست کمیسیون توسعه پایدار ، آقای پوتنام، روزنامه خوانی را بعنوان یک شاخص کلید دستیابی به اطلاعات و یک معیار کلیدی در توسعه اجتماعی می داند که این امر نشانه ای از مشارکت در جامعه است. دومین شاخص کلیدی برای مشارکت اجتماعی ، رواج نهادهای مدنی یا تشکل ها و عضویت در موسسات خصوصی می باشند پسگمان می رود که اطلاع رسانی کافی و وجود سازمان های غیر دولتیکه شهروندانی سالم، ثروتمند و اندیشمند آنها را تشکیل داده باشند سهم بسزایی در توسعه پایدار خواهند داشت.(مولدان و بیلهارز ،1381: 308).

شاخص های سیاسی

مهمترین شاخص سیاسی در جهت دستیابی به توسعه پایدار ، میزان مشارکت مردم در تصمیم گیریها و شراکت میان بخش عمومی و خصوصی در اجرای برنامه ها و طرح های عمرانی است.امروزه مشارکت یکی از ارکان توسعه پایدار محسوب می شود همچنین ، میزان مشارکت مردم در تصمیم گیریها و شرکت آنها در فعالیت های عمرانی بستگی به توان اقتصادی ، فرهنگی، فنی و حقوقی آنها دارد.(اردشیری،1383).

شاخص های زیست محیطی

تعاریف متعادل توسعه پایدار همگی نشانگر نقش و اهمیت غیر قابل انکار صنعت در توسعه پایدار هستند . اول از این جهت که صنعت و توسعه صنعتی خود اولین منشا ایجاد کننده مشکلات زیست محیطی به شمار می روند و دوم اینکه بخش صنعت با تلفیق اقتصاد و فن آوری راه حل های موثری برای دستیابی به پایداری ارائه می دهند . صنعت در چهار جنبه مورد بحث در چهارچوب (جنبه های اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی و نهادی) دخالت داردو در بسیاری از شاخص های توسعه پایدار «فاکتور صنعتی»ذکر می شود. علاوه بر نقشی که صنعت در اشتغال زایی و به دنبال آن افزایش درآمدو کاهش یا نابودی فقر دارد باعث توسعه اجتماعی نیز می گردد که خود مهمترین عامل در مدرنیزه شدن کشورهاست. مشخصه های رشد اقتصادی پایدار ، توجه به مسائل بالاست. همچنین درک نقش صنعت به عنوان یک جزء تفکیک  ناپذیر فراگردهای در حال رشد، از ضرورت های پایداری است.(مولدان و بیلهارز، 1381: 257). از نقطه نظر اتصادی – زیست محیطی ، آشکار است که بمنظور دستیابی به توسعه پایدار، تاکید اصلی ، علاوه بر عوامل اقتصادی باید به یکپارچگی جنبه هایی مانند: عدالت ، محیط زیست انسانی، آینده نگری و عاقبت اندیشی نیز اعمال شود. مجموعه شاخص های برتر زیست محیطی عبارتند از:

·         انتشار گازهای گلخانه ای ناشی از سوخت های فسیلی بر حسب میلیون تن در یک سال؛

·         میانگین درصد نرخ افزایش سالانه جمعیت؛

·         تعداد راکتورهای هسته ای فعال؛

·         مصرف انرژی به ازای یک میلیون دلارGDP .[4]

افزون بر این باید توجه داشت ، برای اینکه بتوان «نرخ فقدان گونه ها»و«نرخ بیابان زایی»را بصورت دقیق و مستند تعیین کرد، به اطلاعات کامل و همه جانبه نیاز خواهیم داشت.(کهن، 1376: 106).

شاخص های بهداشتی

شاخص بهداشت را می توان به شکل زیر تعریف کرد:«این شاخص بیان کننده ارتباط بین محیط زیست و سلامت بشر با هدف اتخاذ یک خط مشی یا مدیریت ویژه به شکلی که تصمیم گیری درست و موثر را تسهیل نماید.» این تعریف ابعاد زیادی دارد که باید مورد تاکید قرار گیرد . در درجه اول اینکه شاخص بهداشت محیط زیست تجسم بخش ارتباط و پیوستگی محیط زیست و بهداشت است. بدین معنی که این شاخص چیزی فراتر از یک شاخص زیست محیطی یا یک شاخص بهداشتی است. پس می توان شاخص های زیست محیطی و شاخص های بهداشتی را تلفیق کرد و به شاخص های بهداشت محیط دست یافت که در واقع علم رابطه بین مسائل زیست محیطی و اثرات بهداشتی است.

شاخص های حمل و نقل

سیستم حمل و نقل نقش عمده ای در حیات اقتصادی کشورها و نیز زندگی روزمره دیگر شهروندان ایفا می کنند. در کشورهای صنعتی ، بخش حمل و نقل 4تا8 درصدGDP  و 2 تا4 درصد اشتغال را شامل می شود . اهمیت اساسی دیگری که این بخش دارد نقش آن در تجارت بین المللی ، فرآیندهای بازرگانی ، هزینه های مصرفی خانوار و نیز هزینه های عمومی می باشد. اثرات منفی فعالیت های حمل و نقل عبارتست از آلودگی هوا، سرو صدا، مصرف انرژی و دیگر منابع طبیعی ، شلوغی و تصادفات که در زمره مشکلات زیست محیطی نیز به شمار می روند. با توجه به این معلومات ، خط مشی های مربوط به حمل و نقل باید طوری تغییر کند که مخاطرات زیست محیطی را نیز مورد توجه قرار دهد و از طرح و برنامه های ناپایدار توسعه اجتناب گردد. در زیر تعدادی از شاخص های [5]OECD که تعیین کننده خط مش های حمل و نقل با در نظر گرفتن ملاحظات زیست محیطی می باشند را به اختصار می آوریم:

·         شاخص های ترافیکی(میزان تردد مسافر ، ترافیک حمل کالا، ترافیک جاده ای و هوایی)؛

·         آلودگی صوتی ، آلودگی آب ناشی از روغن ماشین و درصد مالکیت ماشین نقلیه شخصی؛

·     هزینه های زیست محیطی ( هزینه های جلوگیری یا از بین بردن آلودگی ، هزینه تحقق و توسعه درباره سوخت هایی با آلایندگی کم و تولید وسائل نقلیه بی سر و صداو..).(مولدان و بیلهارز،1381: 311).

شاخص های عملیاتی

توسعه پایدار مفهومی آشنا برای قرن بیست و یکم است. وارثان این سیاره ، جوانان هستاند و بنابراین این حق و وظیفه آنان است که مفهوم توسعه پایدار را به خوبی درک کنند. دولت ها، سازمان های غیر دولتی ، سازمان ملل و کمیته توسعه پایدار ، این واقعیت را دریافته اند که مصرانه بر مشارکت جوانان در اجرای معاهدات و توافقات مربوط به توسعه پایدار تاکید می ورزند. عملیات نجات برای انجام تمام و کمال این امر و ایجاد تحرک برای تمام جوانان انجام می گیرد و صرفه نظر از اینکه در چه منطقه و با چه منابع و سوابقی هستند ، تلاش می شود زمینه مشارکت فعال آنان ایجاد شود. شاخص های برنامه عملیاتی توسط کمیته توسعه پایدار و به منظور ارائه راهی مناسب برای مشارکت جوانان در فرآیند توسعه و کمک به پایش پیشرفت ما در حرکت به سوی پایداری تدوین گردید (WECD, 1987, p67  ).

بخشی از شاخص های طرح عملیاتUNDP[6] :

·         سیمای زیست محیطی؛

·         آب و هوا؛

·         تنوع زیست محیطی؛

·         کشاورزی و آمایش زمین؛

·         کیفیت زندگی و اسکان؛

·         مصرف؛

·         مواد زائد و آلودگی ها و بهداشت؛

·         تحصیلات (آموزش و پرورش)؛

·         استخدام؛

·         صنعت و اقتصاد؛

·         حمل و نقل ، ارتباطات و ایمنی؛

·         حقوق بشر و اثرات دستورکار21.(مولدان و بیلهارز،1381: 310).

شاخص های شهر سازی و خانه سازی

هدف اصلی از این برنامه شاخص های خانه سازی، طراحی ابزاری برای پایش اجرای درست راهبرد جهانی سکونت بود که با استقرار یک ابزار قانونی نظم دهنده محیط زیست بتواند توسعه سریع بخش خانه سازی را تسهیل کند. طرح ریزان در نظر داشتند که یک ابزار مدیریتی برای سرمایه گذاران ، مشتریان و سازندگان خانه ها، سازمان های اعتباری خانه سازی، دولت های محلی و دولت های مرکزی جهت تعیین خط مشی های ضروری برای مشخص کردننقاط بحرانی دارای خانه سازی ایجاد کنند. بررسی شاخص های خانه سازی در جهان در 1990 به عنوان بخشی از برنامه UNCHS[7] و بانک جهانی صورت گرفت. هدف کلی از این تحقیق ایجاد یک مجموعه جامع از شاخص ها برای بخش خانه سازی بود که با استفاده از ارزیابی شاخص های به کار رفته در تعداد زیادی از کشورها و استفاده از آنها برای برقراری ارتباطات تحلیلی بین این شاخص ها شکل گرفت. مواردی از شاخص های خانه سازی:

·         کیفیت خانه سازی و حقوق ساخت و ساز مسکن؛

·         سرمایه گذاری و تولید در زمینه ساخت و ساز مسکن؛

·         روش های مالی و مالیاتی؛

·         عرضه و تقاضا در زمینه ساخت و ساز مسکن؛

·         هزینه های ساخت و ساز، قیمت خرید و اجاره خانه؛

·         خط مشی زیست محیطی ساخت و ساز مسکن؛

موفقیت برنامه شاخص های خانه سازی باعث ایجاد انگیزه برای تکمیل مجموعه ای تحت عنوان «شاخص های شهری» شد که بمنظور دستیابی به عناصر ضروری در بخش شهری و پایش اجرای این شاخص ها در جهت اهداف مطلوب خط مشی های مورد نظر طراحی شد. نقش اصلی شاخص های شهر سازی این بود که هم شرایط و میزان پایداری اسکان بشر را ارزیابی کند و هم به تنظیم و پایش خط مشی ها در تمام جنبه ها و رویکردها ی اسکان بشر کمک کند.(مولدان و بیلهارز،1381: 314).

شاخص های پایداری در جهان

انگلیس

در سال 1994 دولت بریتانیا راهبرد توسعه پایدار خود را منتشر کرد.در این راهبرد بمنظور آگاهی بخشیدن به مردم در خصوص موضوعاتی که در روند توسعه پایدار تاثیر دارند نسبت به معرفی شاخص ها اقدام کردو در مارچ 1996 در گزارشی تحت عنوان «شاخص های توسعه پایدار در کشور بریتانیا» شاخص های مورد نظر را منتشر کرد. تدوین شاخص های توسعه پایدار بریتانیا بعنوان یک فرایند در جهت تحقق بخشیدن به اهداف ذیل آورده شد:

·         توسعه اقتصادی به منظور دستیابی به استانداردهای  بالای زندگی برای نسل حاضر و نسل های آتی؛

·         حفظ و ارتقاء کیفیت محیط زیست در حال و آینده بمنظور تکمیل شاخص ها؛

·         دستیابی به یک اقتصاد سالم که بتواند کیفیت زندگی را حفظ کند در عین حال سلامتی بشر و محیط زیست را نیز تضمین کند؛

·         لزوم استفاده بهینه از منابع تجدید ناپذیر؛

·         استفاده پایدار از منابع تجدید پذیر؛

·         به حداقل رساندن هر عامل موثر در کاهش ظرفیت تحمل زیستی و تهدید سلامت بشر و تنوع زیستی؛

گروه کاری بریتانیا در آغاز بیش از 300 شاخص را تدوین کرد. اهداف و موضوعات کلیدی در راهبرد بریتانیا در 21 گروه به عبارت زیر دسته بندی شد: اقتصاد، حمل و نقل ، تفریح و گردشگری، تجارت خارجی، مصرف انرژی ، آمایش سرزمین ، جنگل داری، آبزیان و سایر منابع آبی ، تغییرات آب و هوایی، تخریب لایه ازن، کیفیت آب، هوا و خاک، چشم اندازها، حیات وحش و زیستگاه ها، مواد زائد، مواد معدنی و پرتوزا. این گروه اهداف مورد نظر برای هر خانواده را برای پایدار ساختن هر چه بیشتر فراگرد توسعه شناسایی کرد. همچنین این واقعیت را متذکر گردید که پرداختن کلی شاخص های توسعه پایدار بهتر از پرداختن به شاخص های زیست محیطی به تنهایی است.(مولدان و بیلهارز،1381: 382).

چین

کشور چین خیلی زود و در اوایل 1983 میلادی برنامه ریزی همزمان را به کار گرفت که براساس توسعه هماهنگ و زیست محیطی بود. در این رابطه به اجرا و توسعه ساختارهای اقتصادی،مدنی و زیست محیطی و شناخت همبستگی های منافع اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی اقدام شد. در دستور کار 21 چین که در سال 1994 تدوین گردید ، تصریح شد که توسعه پایدار لازمه و تنها راه پیشرفت چین در آینده است.همچنین توسعه پایدار به عنوان یک خط مشی مهم در برنامه نه ساله توسعه اقتصادی و اجتماعی ملی و راهبرد پیشنهادی جمهوری خلق چین تا سال 2010 مورد توجه قرار گرفت . یک راهبرد اصلی دولت چین این است که در نحوه رشد اقتصادی تغییر حاصل شده و از حالت گسترده به حالت متمرکز در آید و اهداف مربوط به حفاظت محیط زیست نیز باید به اندازه اهداف مربوط به توسعه اقتصادی به اجرا در آیند. این امر نشان داد که دولت چین راهی عملی برای اجرای راهبرد توسعه پایدار در پیش گرفته است. اهداف اصلی دولت در نیل به توسعه پایدار در چین عبارتند از:

·         ترغیب رشد اقتصادی و افزایش بازدهی؛

·         کنترل رشد جمعیت؛

·         کاهش فقرو افزایش رفاه اجتماعی؛

·         ارتقاء دانش، فن آوری و آموزش و پرورش؛

·         ایجاد زیر ساخت های شهری ؛

·         حفاظت محیط زیست و کنترل آلودگی؛

آمریکا

گروه شاخص های توسعه پایدار در امریکا در 1994 میلادی شکل گرفت. این گروه نقش عمده ای در گسترش شاخص های پیشرفت به سمت اهداف شورای توسعه پایدار داشت. وظایف اصلی این گروه عبارت بود از ایجاد سیستم دسترسی به اطلاعات آسان و کم هزینه (دسترسی الکترونیکی به داده ها و اطلاعات مربوط به شاخص های توسعه پایدار) ، تدوین یک چارچوب تحلیلی برای شاخص های ملی و تدوین یک مجموعه از شاخص های توسعه پایدار ، ارائه گزارش درباره پیشرفت در تدوین شاخص های توسعه پایدار و معرفی یک راهبرد دراز مدت که به واسطه آن تمام سطوح دولتی و سازمان های غیر دولتی و بخش های صنعتی بتوانند در تدوین شاخص های پیشرفت به سوی پایداری همکاری داشته باشند. چارچوب شاخص های توسعه پایدار در امریکا بر پایه موارد ذیل استوار بود:

·         بین تعاریف مختلف توسعه پایدار رابطه برقرار شود؛

·         بررسی دقیق در یک دوره زمانی طولانی درباره رفاه نسل آینده داشته باشند؛

·         در فرآیندهای اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی تعادل و ثبات ایجاد کنند؛

·         مفاهیم مربوط به علوم اقتصادی ، زیست محیطی و علوم اجتماعی را تلفیق کنند؛

·         وعده همکاری های گسترده را از ذینفع  های مختلف بگیرند.(مولدان و بیلهارز،1381: 364).

جدول شماره 1، 2،3 و 4 ، شاخص های توسعه پایدار در آمریکا را نشان می دهد.

جدول شماره (1)- شاخص های اجتماعی توسعه پایدار در آمریکا

منبع : Filho, 2000, p36

جدول شماره (2)- شاخص های اقتصادی توسعه پایدار در آمریکا

منبع : Filho, 2000, p38

جدول شماره (3)- شاخص های بنیادی توسعه پایدار در آمریکا

ماخذ: مولدان و بیلهارز، 1381: 361

 جدول شماره (4)- شاخص های زیست محیطی توسعه پایدار در آمریکا

ماخذ: مولدان و بیلهارز، 1381: 362

نتیجه گیری :

پس از بررسی و مطالعه نظریه ها و شاخص های نوسعه پایدار شهری بدین نتیجه رسیدیم که یک شهر پایدار باید چهارچوب ارزشی و اخلاقی را در خود متبلور کند. یک چنین شهر های مطلوبی آثار اقدامات ، فعالیت ها و سیاست هایی در زمینه های مختلف زندگی خصوصا زمینه های اجتماعی0 فرهنگی و اخلاقی می باشد. چنین شهر هایی بایستی توجه به خود را از کمیت های مادی معطوف به کیفیت های معنوی نمایند. در  شهر های پایدار، تفکیک و جدایی فضایی بارزی در گروه های درآمدی وجود ندارد و کلیه افراد و گروهها به خدمات و تسهیلات اساسی دسترسی آسان  و دارای موقعیت های برابر می باشند. بنابراین مفهوم شهر پایدار مفهومی بسیار ارزشمند است باید به این نکته توجه کرد که پایداری کامل و واقعی هرگز قابل وصول نیست با این حال، نباید هرگز انسان را از تلاش برای حرکت به سوی پایداری باز دارد. شهری که حتی یک قدم در جهت پایداری بردارد باید مورد تشویق و حمایت قرار گیرد. حرکت به سوی پایداری بهتر از عدم آن است. امروزه متراکم سازی بعنوان ایده شهر پایدار که می تواند در کاهش مصرف انرژی و حفظ حیات زیست از اهداف اساسی توسعه پایدار باشد در بین متخصصان عرصه معماری و شهر سازی و... مطرح می باشد اما آنچه حائز اهمیت است میزان تحقق فشردگی در شرایط گوناگون است که به یک شهر حاکم می باشد که از آن جمله می توان به شرایط اقلیمی- محیطی – فرهنگی- اقتصادی و سیاسی حتی مقیاس شهر اشاره نمود. در واقع متراکم سازی بعنوان کالبد شهر پایدار فرایند پویاست اما برای اینکه هر متراکم پایدار باشد باید محدودیت ها و آستانه ها به طور کامل درک گردند و مورد توجه قرار گیرند. اما در نهایت به این نکته بسیار حائز اهمیت بایستی اشاره نمود که انسان و تکنولوژی روز به روز در حال پیشرفت می باشند اما آنچه همواره ثابت است شرایط محیطی می باشد و همگان بایستی  تمام توان خود را  در حفظ محیط زیست و منافع طبیعی بکار گیرند  و از منابع تجدید پذیر انرژی همچون باد و نور خورشید حداکثر استفاده را داشته باشند. آنچه محیط شهر های ما را تهدید می کند قبل از آنکه ناشی از عدم شناخت محیطی ما باشد حاصل فرهنگ و استفاده ناصحیح  از محیط می باشد و این اصل بخش عمده ای از ناپایداری ها را در توسعه باعث شده است . در این میان رسالت جغرافیا بیش از سایر رشته ها در چنین شناختی آشکار می شود و توجه به آن در دستیابی به توسعه ی پایدار محرز می گردد. جغرافیدان با برررسی و شناخت مفاهیم، نظریه ها و شاخص های توسعه پایدار، نقش به سزایی در رسیدن به این مهم را ایفا می کنند. پس از بررسی و مطالعه شاخص های توسعه شهری بدین نتیجه رسیدیم که بطور کلی هدف از مطرح کردن مفهوم کیفیت زندگی شهری- اصلاح و تکامل مفهوم توسعه از توسعه هدف کمی به توسعه پایدار شهری بوده است. همچنین اهمیت جنبه های اجتماعی در عرصه شهر سازی به حدی رسیده که یکی از ویژگی های شهر پایدار ، پایداری اجتماعی و کیفیت بالای زندگی، عنوان گردید. با این معنا که شهر پایدار به موازات توجه به مسائل زیست محیطی باید به مسائل اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و ارتباطی نیز توجه داشته باشد( جدول شماره 5 ).

جدول شماره(5)- شاخص های کیفیت زندگی شهری و متغیرهای اصلی تشکیل دهنده آن

منبع : Fakoohe ,2004, p24

 منابع و ماخذ :

1. اسلامی، غلامرضا، مواجهه با مشکلات و توسعه درونزا،نشریه صفه،شماره34،دانشگاه شهید بهشتی،تهران، 1381.
2. اردشیری،مهیار، شهر و توسعه پایدار،مجومعه مقالات ،دانشگاه شیراز، 1380.
3. اولین گزارش ملی توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران، سازمان برنامه و بودجه ،مرکز مدارک اقتصادی،اجتماعی، 1378.
4. اکرمی،غلامرضا، طراحی و بازسازی روستاهای بم با نگاه به توسعه پایدار مجموعه مقالات کارگاه تخصصی تدوین منشور توسعه پایدار بم، وزارت مسکن و شهر سازی ،تهران ،نشر انشاء، 1383.
5. کیومرثی،وحید، احمدی پور، فریبا، معماری هوشمند ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1381.
6. بیانیه کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه آینده،  دانشگاه آکسفورد ،نیویورک، 1987.
7. پاگ،سوریک، شهرهای پایداردر کشورهای در حال توسعه ،مترجم محرم نژاد ،ناصر،حداد تهرانی تهران،انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهر سازی و معماری، 1383.
8. سفلایی،فرزانه ، پایداری عناصر اقلیمی در معماری پایدار،مجموعه مقالات همایش بهینه سازی مصرف سوخت در ساختمان جلد 1، 1382.
9. زاکس،ولفگاگ،مترجم ، فرهی،فریده،بزرگی،فرید،نگاهی نو به مفاهیم توسعه ،نشر مرکز، 1377.
10. تی بیتی،اس ام ویلر،توسعه شهری پایدار،مترجم ذاکر حقیقی،کتایون،انتشارات مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری وزارت مسکن و شهر سازی تهران، 1384.
11. زیاری ، کرامت ا...، برنامه ریزی کاربری اراضی شهری، چاپ اول، دانشگاه یزد، 1383.
12. رحمانی،صفت ا..،آشنایی با توسعه پایدار،ماهنامه علمی اجتماعی و اقتصادی جهاد ، شماره 172-173، 1374.
13. دبلیو پی یرس،د،جی دارموزد، ترجمه عوض کوچکی و سیاوش دهقانیان و علی کلاهی اهری، دنیای بیکران اقتصاد ، محیط زیست و توسعه پایدار، چاپ اول ، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، 1377.
14. عزیزی،محمد مهدی، توسعه شهری پایدار،نشریه صفه،شماره33،دانشگاه شهید بهشتی ، تهران، 1380.
15. عظیمی ؛حسین، مولد های توسعه نیافتگی در اقتصاد ایران،تهران،انتشارات شرقی، 1371.
16. فکوهی،ناصر، انسان شناسی و توسعه ،انتشارات قدس، 1382.
17. کاظمی،مهدی، مدیریت گردشگری ،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1383.
18. کاظمی محمدی،ابوالقاسم، بررسی توسعه پایداردر طرح شهر قم،پایان نامه دکتری،دانشگاه تربیت مدرس، 1378.
19. صرافی،مظفر، شهر پایدار چیست ؟ فصلنامه تحلیلی پژوهشی،آموزشی مدیریت شهری ،سال اول ،سازمان شهرداری های کشور ،وزارت کشور،تهران، 1379.
20. کهن، شاخص شناسی در توسعه پایدار،چاپ اول،شرکت چاپ و نشر بازرگانی، 1376.
21. مشایخ،فریده، ،فرایند برنامه ریزی آموزشی ،تهران،انتشارات شرقی، 1379.
22. مایر،جرالد و دیگران،مترجم هدایتی ،سیدعلی، پیشگامان توسعه،تهران،انتشارات سمت، 1379.
23. مولدان،بدریج،بیلهارز،سوزان، شاخص های توسعه پایدار،ترجمه نشاط حداد تهرانی و دیگران ،تهران ،انتشارات سازمان حفاظت محیط زیست، 1381.
24. نصیریزاده،حمید رضا و دیگران، بررسی وضعیت فرهنگی شهرستان یزد ،مجله کاوش نامه علوم انسانی ،شماره7و8 دانشگاه یزد، 1383.
25. نصیری،حسین، توسعه پایدار چشم انداز جهان سوم،انتشارات فرهنگ و اندیشه، 1379.

26- Mought clift  urban desingn dimensions butter worth, 1996.

27-Fakoohe ,naser, urban Anthropologe ,Tehran, Ney publication.p. 208 (In persion), 2004.

28-Filho ,W.L, Dealing with Misconception on the concept of sustainability. International journal of suatainability in higher Education. Vol 1 no 1, 2000.

29-WECD, out commun future , oxford university press, 1987.

30-Scout .Allen Jan, City,Rivers of the world, Translation, pantea Lotfe Kazemy ,thran publication processing and urban planning  ,

مطلب این صفحه را به زبان دلخواه خود ترجمه کنید

مخاطبان آن لاین یزدفردا -فرداییان همیشه همراه یزدفردا در سراسر جهان

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا