اعتدال در انفاق - اعتدال در پوشاک-  اعتدال در خوردن و آشامیدن

در بخش های قبلی این سلسله نوشتار به موضوع اعتدال در کار و تلاش ، اعتدال در انفاق و بخشش پرداخته شد. علیرغم تاکید های صریح نظیر " وما خلقت الجن و والانس الا لیعبدون" "جن و انس را نیافریدم مگر برای عبادت" تامل کوتاه در روایات وارده در این موضوع نیز نشان می دهد که در مسئله عبادت و راز و نیاز با پروردگار نیز اسلام مشی اعتدالی دارد.

پیامبر اعظم (ص) فرمود: این دین محکم و متین است. پس با ملایمت در آن درآیید و عبادت خدا را بر بندگان خدا با کراهت تحمیل نکنید که در این صورت مانند سوار درمانده‌ای هستید که نه مسافت را پیموده و نه مرکبی به جا گذاشته است.

امام صادق (ع) در روایتی، داستان مسلمانی که همسایه مسیحی خویش را مسلمان کرد ولی بر اثر وادارکردن او به عبادت‌های سنگین، یک شبه او را از دین خارج ساخت، بیان فرموده است.

مـرد مـسـيـحـى در همسايگى يك مسلمان زندگى مى كرد و بر اثر تعريف و تبليغ مرد مسلمان آن مسيحى به اسلام گرايش پيدا كرد و مسلمان شد. شب فرا رسيد و هنگام سحر همسايه مسلمان به سـراغ مـرد تازه مسلمان آمد، در زد و او را از خواب بيدار كرده ، به نماز شب و عبادت فرا خواند مـرد بـراى اوليـن بـار وضـو گـرفـت و هـمـراه مـرد مـسـلمـان بـه مـسـجـد رفـت و تـا صـبـح مشغول عبادت و نماز شد پس از نماز، مرد تازه مسلمان خواست به خانه برود، آن مرد مانع شد و گـفـت : خـوب اسـت بـه تـعـقـيـب نـماز و خواندن قرآن مشغول شويم و اگر نيت روزه كنى و روزه مـسـتـحـبـى بـگـيـرى خـوب است . پس از مدتى خواست به خانه برود، مرد گفت : چيزى به ظهر نمانده و او را نگه داشت تا نماز ظهر و سپس عصر را خواندند و باز مرد تازه مسلمان خواست به خانه اش برود. مرد مسلمان گفت : صبر كن تا غروب نمازمغرب و عشا را نيز بخوانيم . خلاصه او را تـا آخـر شـب نـگـه داشـت و هـر دو خـسته به خانه برگشتند. شب ديگر وقت سحر شد. مرد مـسلمان باز به در خانه تازه مسلمان آمد و از او خواست براى مسجد آماده شود. آن مرد تازه مسلمان گـفـت : مـن همان ديشب از اسلام استعفا دادم . من مرد فقيرى هستم و كار مى كنم برو يك فرد بيكار پيدا كن كه بتواند هميشه مشغول عبادت باشد. (وسائل الشيعه ، ج 11، ص 427)

نيز آن حضرت فرمود: در سـنـيـن نـوجوانى ، در حالى كه از شدّت عبادت عرق از سر و صورتم مى ريخت ، به طواف خـانـه خـدا مـشـغول بودم . در اين حال پدرم مرا ديده و فرمود: جعفر! پسرم ، (اينقدر خودت را در زحمت نينداز) هر گاه خداوند بنده اى را به دوستى با خود برگزيند، او را وارد بهشت مى كند و عبادت كم او را مى پذيرد. (در عوض پاداش بزرگ و زياد به او عطا مى كند.( بحارالانوار، ج 71، ص 213)

امام صادق (ع ) از رسول خدا (ص ) نقل مى كند كه فرمود: هر عبادتى را نخست شور و شوقى است كه پس از چندى به سستى مى گرايد. كسى كه نشاط و شوق عبادتش به سوى سنت و طريق من ختم گردد، هدايت يافته است و اگر در جهت مخالف رويّه من باشد گمراه خواهد شد و عملش نابود است . آگاه باشيد كه من نماز مى گزارم و مى خوابم ، روزه مى گيرم و افطار مى كنم ، مى خندم و مى گريم . بنابر اين هر كس از راه و روش من كناره گيرد از امت من نيست . (اصول كافى ، ج 2، ص 70)

در زبان شیرین فارسی نیز بارها به موضوع اعتدال و میانه‌روی اشاره شده است. سعدی علیه الرحمه می‌گوید:  رهرو آن نیست که گه تند و گهی خسته رود ** رهرو آن است آهسته و پیوسته رود

اما حال باید به این سوال پاسخ داد که چه نکته هایی می توان از این توصیه های دینی آموخت؟

1- در جنبه فردی اعتدال در عبادت نیاز به فرهنگ سازی در جامعه احساس می گردد. دوستی را می شناختم مدت ها مشتری پر و پا قرص و محکم نماز جماعت صبح بود. نماز جماعت صبح علیرغم ثواب و برکات زیاد آن کمتر مورد توجه مومنین است ولی این دوست عزیز نه تنها خود مقید به اقامه نماز صبح خود به جماعت در مسجد محله بود بلکه با اصرار و اکره برخی دوستان را نیز با خود همراه می نمود. پس از مدتی کار به جایی رسید که نه تنها در نماز جماعت صبح شرکت نمی کرد بلکه سایر نمازها را نیز بعضا در منزل به جا می آورد. بر مبلغین ، نویسندگان و خطبا لازم و ضروری است که این مهم را به آحاد جامعه تذکر دهند و فرهنگ متقن دینی برای قاطبه جامعه تبیین گردد و مومنین متناسب با حال معنوی خود به عبادت بپردازند . عبادت با اکره ، روح انسان را آزرده می کند و زدگی نسبت به عبادت پدید می آورد. حجه الاسلام والمسلمین فاطمی نیا در سال های گذشته بحث مبسوطی در این زمینه داشتند و به شدت تاکید می کردند که وقتی حال دعا و نیایش را ندارید به واجبات اکتفا نموده و نفس خود را مجبور به عبادت بیشتر ننمایید که خطرات زیادی برای ارتقاء معنوی شما دارد.

2- در جنبه حاکمیتی موضوع نیز ضرورت اعتدال در برنامه های معنوی ادارات و سازمان ها احساس می گردد. در حال حاضر رویه معقول و منطقی برای ساعات برنا مه های فرهنگی ، مذهبی سازمان ها و نهادها وجود ندارد. برخی در جانب افراط و برخی در جانب تفریط اند. سازمان هایی داریم که هنگام اذان ظهر جمعیت اندکی را در نمازخانه سازمان مشاهده می کنیم و به یک نماز سریع بدون تعقیبات اکتفا می نمایند و بالعکس دستگاه هایی را می بینیم که به دلیل فعال بودن بخش های فرهنگی آن ، وقت زیادی از کارکنان را گرفته و صرف امور فوق برنامه مذهبی می نمایند. این در حالی است که امور مربوط به ارباب رجوع معطل می ماند. امید است در دولت یازدهم با صدور بخشنامه ها و دستورالعمل هایی حساب شده و معقول در این حوزه نیز اعتدال حاکم گردد.

اعتدال در پوشاک:

در اهداف اولیه از پوشش و لباس با آنچه که امروز در فرهنگ جامعه ما وجود دارد تفاوت ماهوی دیده می شود. در گذشته دور از لباس برای حفظ بدن از سرما و گرما استفاده می شد. بعدها موضوع زینت و جمال و زیبایی نیز به هدف اولیه افزوده شد ولی امروزه لباس پوشیدن در برخی موارد به فخر فروشی ، تکبر و خودنمایی که از رذائل اخلاقی بزرگ است، تبدیل شده .

 رسول خدا (ص) از انگشت‌نما شدن در هر دو سو (افراط و تفریط) نهی فرموده است.

 افراط در نازکی، نرمی و گران قیمتی لباس از محورهایی است که در روایات از آن نهی گردیده است و در مقابل تفریط در ضخامت، زبری و نازیبایی آن نیز در کلام معصومین علیهم السلام مذموم است.

پیامبر گرامی اسلام می‌فرماید: لباسی را که در زیبایی یا زشتی شهرت دارد نپوشید.

پیامبر اکرم (ص) : من لبس ثیاب شهره فی الدنیا البسه الله لباس الذل یوم القیامه- هر كس در دنیا لباس شهرت بپوشد(لباسی غیر معمول كه به خاطر آن انگشت نما شود) خداوند در روز قیامت جامه ی ذلت و خواری بر او می پوشاند و نیز می‌فرماید: هر کس لباس شهرت بپوشد خدا از او رو گرداند تا وقتی که آن را کنار نهد .

برخی از ما ، افتخار خود را پوشیدن لباس های کهنه ، مندرس ، نازیبا و ارزان  می دانیم و در مقابل عده ای پوشیدن لباس های گران قیمت و به اصطلاح مد روز  و مارک دار را نشانه شخصیت خود می دانند.

مسأله مُدپرستى در لباس، نه تنها ثروت هاى زیادى را به کام خود فرو مى کشد، بلکه قسمت مهمى از وقت ها و نیروهاى انسانى را نیز بر باد مى دهد.

در همین چند روز گذشته در  مغازه ای، گفتگوی جالب زن و مردی را که برای خرید آمده بودند با صاحب فروشگاه شنیدم که می گفتند. امروز مردم عقلشان به چشمشان است. نگاه می کنند ببینند چه موبایلی در دست داری و چه ساعتی پوشیدی و... احترام به شخصیت طرف بر اساس پوشیدنی هاست.

این نگرش که منبعث از فرهنگ لیبرال دموکراسی غرب است سبب بروز اسراف های کلان در سطح ملی می گردد. این همان بلایی است که بر اقتصاد توانمند غرب آورده است. مسابقه در مصرف و تجمل ، غرب را به مرحله ای رسانده که همه روزه شاهد تجمع و تحصن در کشورهای غربی با محوریت مسائل اقتصادی هستیم.

آقای رضا امیرخانی در کتاب" نشت نشاء" که به موضوع مهاجرت نخبگان می پردازد. به گروههای رپ در غرب اشاره می کند که با پوشیدن لباس های مندرس و کهنه به مبارزه منفی با رواج فرهنگ اسراف و تجمل برخواسته اند. متاسفانه این نوع لباس پوشیدن با عدم اطلاع از هدف ارایه کنندگان آن در جامعه دینی در برخی موارد رسوخ پیدا کرده است. لذا مطالعه آن را به خوانندگان محترم این یادداشت توصیه می نمایم.

رویکرد اعتدالی تدوین کنندگان قانون اساسی در اصل 43 قانون اساسی آمده است:

براي تامين استقلال اقتصادي جامعه و ريشه كن كردن فقر و محروميت و برآوردن نيازهاي انسان در جريان رشد ، با حفظ آزادگي او ، اقتصاد جمهوري اسلامي ايران بر اساس ضوابط زير استوار مي شود:

تامين نيازهاي اساسي : مسكن ، خوراك ، پوشاك ، بهداشت ، درمان ، آموزش و پرورش و امكانات لازم براي تشكيل خانواده براي همه .

در بند 6  همین اصل به موضوع عدم اسراف و تبذیر اشاره شده که نشان دهنده رویکرد اعتدالی تدوین کنندگان محترم قانون اساسی است . 

منع اسراف و تبذير در همه شئون مربوط به اقتصاد ، اعم از مصرف ، سرمايه گذاري ، توليد ، توزيع و خدمات

مثالی از سیره نبوی :

از تاریخ زندگى پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و سایر پیشوایان بزرگ استفاده مى شود که: آنها با مسأله تجمل پرستى در لباس، سخت مخالف بودند.

انجمن دین پژوهی در بخش مد و لباس در اسلام به موضوع تاریخی جالبی اشاره می نماید که درس های بزرگی برای جامعه امروز ما دارد. نویسنده در پاسخ به سوال یکی از بازدیدکنندگان انجمن می نویسد:

هیأتى از مسیحیان نجران به خدمت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) رسیدند در حالى که لباس هاى ابریشمین بسیار زیبا که تا آن زمان در اندام عرب ها دیده نشده بود در تن داشتند.

هنگامى که به خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله) رسیدند و سلام کردند، پیامبر(صلى الله علیه وآله)پاسخ سلام آنها را نگفت، حتى حاضر نشد یک کلمه با آنها سخن بگوید.

از على(علیه السلام) در این باره چاره خواستند، و علت روى گردانى پیامبر(صلى الله علیه وآله) را از آنها جویا شدند.

على(علیه السلام) فرمود: من چنین فکر مى کنم که اینها باید این لباس هاى زیبا و انگشترهاى گران قیمت را از تن بیرون کنند، سپس خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله)برسند، آنها چنین کردند، پیامبر(صلى الله علیه وآله) سلام آنها را پاسخ داد و با آنها سخن گفت، سپس فرمود:

وَ الَّذِی بَعَثَنِی بِالْحَقِّ لَقَدْ أَتَوْنِی الْمَرَّةَ الأُولى وَ إِنَّ إِبْلِیسَ لَمَعَهُمْ

سوگند به خدائى که مرا به حق فرستاده است، نخستین بار که اینها بر من وارد شدند، دیدم شیطان نیز به همراه آنها است

همه ما این شعر این زیبای سعدی علیه الرحمه را از دوران تحصیل به یاد داریم که می گوید

تن آدمی شریف است به جان آدمیت                 نه همین لباس زیباست نشان آدمیت

نتیجه: امید است دولت یازدهم با مشی اعتدالی ، در این موضوع نیز تزریق کننده فرهنگ اعتدال هم در سطوح فردی و هم سطح اجتماعی باشد. وظیفه مهم رسانه ها و دستگاههای فرهنگی در این دوره تبیین سبک زندگی اسلامی در عرصه های مختلف از جمله پوشش است. شاید یکی از عادات بد در پوشش مردان و به ویژه دولتی ها ، پوشیدن کت و شلوار رسمی در چهار فصل سال باشد. این روزها در گرمای بالای 40 درجه در اکثر مناطق کشور ، شاهد پوشیدن کت توسط بسیاری از مدیران در جلسات رسمی هستیم. اسراف ناشی از این نوع پوشش در هوای گرم تابستان جدی است و با توجه به اینکه اصلا کت و شلوار لباس رسمی غربی است و به نوعی برای هویت ملی  ما را نیز یک آسیب است ، می توان با طراحی لباس های ملی رسمی و مناسب از این اسراف جلوگیری نمود. 

در برخی موسسات و نهادها از جمله بانک ها، مدارس و... نیز اقدام به طراحی نوع خاصی از  لباس می نمایند که دقت در طراحی و مدل آن بر اساس مشی اعتدالی می تواند نقش مهمی در فرهنگ و اقتصاد  ایران اسلامی داشته باشد.

اعتدال در خوردن و آشامیدن

امروزه افزایش فاصله طبقاتی در جوامع و کوچک شدن طبقه متوسط  و مواجه شدن بشریت با اکثریتی فقیر در کنار اندکی ثروتمند اشرافی ، بشر را به تامل در سبک زندگی جمعی انداخته است.  ثروتمندان مسرف با زیاده روی در خوردن و اشامیدن مبتلا به انوع امراض جسمی و روحی شده و فقرا نیز با کمبود ویتامین ها و نیازهای ضروری بدن به بیماریهایی از نوع دیگر مبتلایند. ایجاد تعادل در مصرف آحاد جامعه نسخه درمانی اسلام برای رفع چنین مشکلاتی است.

 در أنوار العرفان في تفسير القرآن، ج‏14، ص: 97 آمده است : اسلام دستور داده كه در باره صرف مواد غذائى و آشاميدنى حدّ اعتدال و ميانه‏روى را بايد رعايت كرد و از افراط و اسراف خوددارى نمود زيرا زياده‏روى در صرف غذا سلامت و انتظام مزاج را تهديد مى‏نمايد و اكثر بيماريها بخصوص امراض گوارشى در اثر اسراف و زياده‏روى در صرف غذا است.

در برخی از تفاسیر صراط به ميانه روى در اعمال و احوال و اخلاق و عقائد، تفسير شده و اعتدال در اعمال مانند ميانه روى در خوردن و نوشيدن است كه خداى تعالى در باره آن فرموده است: "كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا" يعنى بخوريد و بياشاميد ولى زياده روى نكنيد.

در این آیه مبارکه که در اکثر تفاسیر برای ورود به بحث اعتدال در خوردن واشامیدن به آن اشاره شده است ، به صراحت به انسان دستور خوردن وآشامیدن داده شده است. و بلافاصله با " ولا تسرفوا"  از زیاده روی در این اعمال نهی شده است.

دراسلام شرط  مباح بودن انواع خوردنی ها رعایت اعتدال ذکر گردیده و در صورت عدم اعتدال هر گونه تصرفی را حرام می شمارد.

در تفسير عياشى از ابان بن تغلب روايت شده كه گفت:

امام صادق (ع) به من فرمود: خيال مى‏كنى كه اگر خداوند به كسى نعمتى مى‏دهد از كرامت آن كس است؟ و اگر دريغ مى‏دارد از خوارى او است؟ نه، چنين نيست، مال مال خدا است كه به وديعه بدست هر كس بخواهد مى‏سپارد، و خوردن، آشاميدن، پوشيدن، نكاح و سوارى و ساير انواع تصرفات در آن را مباح كرده به شرطى كه رعايت اعتدال و اقتصاد را بنمايند و ما زاد آن را به فقراى مؤمن رسانيده يا با آن امور خود را اصلاح كنند، و گر نه همه آن تصرفات حرام خواهد بود. آن گاه جمله" وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ" را تلاوت نمود.

در تفسير خسروي، ج‏3، ص: 227  در بخش تفسیر آيات 31 تا 32 سوره مبارکه اعراف نیز آمده است:

اى فرزندان آدم در حال نماز و موقع نماز و عبادات خداى تعالى و هنگام طواف خانه خدا خود را مزيّن سازيد و آرايش دهيد (يعنى لباس بپوشيد و عريان نباشيد و حتى لباس خوب و زينت‏دار خود را در بر كنيد) و در موقع احرام و طواف بخوريد و بياشاميد (و مانند مشركان برهنه نشويد و خوردن شير و گوشت و روغن را بر خود حرام ندانيد) و اسراف نكنيد (يعنى در پوشيدنى و خوردنى و آشاميدنى از حد اعتدال تجاوز ننمائيد و به عدل و ميانه‏روى عمل نمائيد و از صرف حلال به حرام تجاوز نكنيد) زيرا خداوند اسراف كنندگان (و تجاوز كنندگان از حد اعتدال) را دوست نميدارد (بلكه دشمن ميدارد).

نکته مهم این مطلب آن است که مفسر محترم تجاوزکنندگان از حد اعتدال را دشمن خداوند معرفی می نماید.

مقام معظم رهبری در یکی از خطبه های نماز جمعه سال 1376 می فرمایند: خوردن‏، آشاميدن‏، استراحت كردن، لذّت مباح بردن، جزو وجود ماست؛ اشكال هم ندارد و كسى آن‏ها را منع هم نكرده است. آنچه ممنوع است، اين است كه انسان در اين جنبه غرق شود. مادّيگرى، انسان را به غرق شدن در اين جنبه مى‏كشاند. اديان و روشهاى عقلانى عالم كه روش الهى، مبتنى بر پايه‏هاى عقلانى است جلوِ انسان را مى‏گيرد، تا در اين سراشيب لذّت‏برى از لذايذ و مشتهيّات زندگى، اختيار خود را از دست ندهد و فرونغلتد. هر دعوتى كه انسان را به لجام‏گسيختگى در لذّات بكشاند، دعوت به آتش و دعوت به بدبختى و هلاكت است‏( بيانات سال‏1376 ص  169)

در حدیثی از امام صادق (ع) نیز خروج از اعتدال در مصرف را دلیلی بر حرام شدن خوردنی ها ذکر می نمایند.

إمام الصّادق «ع»: المال مال اللَّه، جعله ودائع عند خلقه، و أمرهم أن يأكلوا منه قصدا، و يشربوا منه قصدا ... فمن تعدّى ذلك كان أكله حراما، و ما شرب منه حراما ...( مستدرك الوسائل» 2/ 423)

امام صادق «ع»- به روايت عيسى بن موسى: مال، مال خدا است كه آن را در نزد آفريدگان خود به امانت سپرده است، و به آنان فرمان داده است تا از آن به اعتدال‏ بخورند و به اعتدال بياشامند ... پس هر كس از حدّ اعتدال (در مصرف) بگذرد، خوردن‏ و آشاميدن‏ او حرام است .

و نيز فرمود: اگر مردم در غذا خوردن‏ اعتدال‏ داشته باشند، بدنهايشان سالم مى‏شود.(فصول المهمه)

مى‏گوييم: منظور اين است كه در خوردن‏ رعايت ميانه روى كنند و اسراف ننمايند و منظور اين نيست كه كم غذا بخورند و از مقدار لازم بكاهند. آرى تنوع‏طلبى و حرص در غذا باعث مى‏شود كه غذاهايى را كه با هم سازگارى ندارند با هم بخورد و يا زياد بخورد و رودل كند كه مادر تمام بيماريهاست بلكه گاهى باعث مرگ مى‏شود، چون اين كار بر خلاف اعتدال‏ است و بدن تحمل آن را ندارد.( الحياة / ترجمه احمد آرام / ج‏3 / 159 )

شرایط امروز کشور :

در حدود 40 درصد مردان و 52 درصد زنان 15 تا 64 ساله کشور چاق هستند و چاقي و اضافه‌وزن در کشور در حال افزايش است. چاقي یک بيماري ناشی از پرخوری است که احتمال ابتلا به بيماري ديابت، آرتروز، افزايش فشارخون، نارسايي قلبي، نقرس، ديسک کمر، نارسايي تنفسي، سکته‌ قلبي، عفونت‌هاي ريوي، سنگ کيسه‌صفرا، نازايي، سرطان پستان، سرطان پروستات، چربي‌خون، تصلب شرايين را افزایش می دهد و طبق مصاحبه دکتر جزائری از مدیران وزارت بهداشت حتی احساس محروميت اجتماعي و حقارت در افراد چاق بيشتر است.

این در حالی است که بنا به گفته رييس مركز آمار ايران به دليل مشكل بيكاري، ‌تورم و نيز عدم كنترل نقدينگي با وجود منابع عظيمي كه در كشور وجود دارد، بيش از 10 ميليون نفر از جمعيت ما زير خط فقر مطلق و بيش از 30 ميليون نفر آنها زير خط فقر نسبي به سر مي‌برند.

به نظر می رسد با ترویج فرهنگ اعتدال در جامعه و  پرهیز اغنیا از زیاده روی در مصرف که باعث مشکلات و بیماری های متنوعی در این قشر گردیده ، می توان بخش زیادی از جمعیت زیر خط فقر را به حد متوسط  رسانده و صرفه جویی های کلانی از همین فرهنگ سازی مختصر عاید کشور خواهد شد.

در دولتمردان گذشته نیز بعضا شاهد افراط و تفریط هایی بودیم . جستجوی مختصر در عکس های منتشره در اینترنت ، دولتمردی را با سفره نان و پنیر خالی نشان می دهد و  دولتمرد دیگری را با سفره آنچنانی با انواع و اقسام غذاها ، دولتمردی به دلیل عدم رعایت حد اعتدال در خوردن دچار دیابت و فشار خون و دیسک کمر گردیده و دولتمرد دیگری در سمت تفریط دیده می شود.

امید آنکه شعار اسلامی اعتدال در همه ابعاد فردی و اجتماعی در دولت یازدهم محقق شود.