شناسايي نخستين بناي ساساني شهر تاريخي يزد

شناسايي نخستين بناي ساساني شهر تاريخي يزد

يزدفردا به نقل از ميراث يزد "گروه بررسی وشناسایی باستان شناسی پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی یزد موفق به شناسایی نخستین بنای مربوط به دوره ساسانی شهر یزد شد.

قلعه ابرند آباد که هم اینک به صورت بنایی متروکه ، در قلب روستایی به همین نام در جانب شمال غربی شهر یزد ، دیده می شود ، با استناد به داده های باستان شناسی و تکیه بر قول مورخین محلی یزد ، متعلق به دوره ساسانی است.

«ابرندآباد» یکی از روستاهای شمال غرب شهرستان یزد است. فاصله آن تا مرکز شهرستان کمتر از 5 کیلومتر و بین دو شهر یزد و اشکذر قرار گرفته است.

سابقه تاریخی این روستا به اواخر دوره ساسانیان و زمان «ایران دخت» یا «آذر میدخت» (۱)یکی از دختران خسرو دوم در قرن 7 میلادی می رسد. بانی وسازنده روستا «ابرند» یکی از سرداران و نایبان ایراندخت در یزد است. وی جهت حفظ اموال شاهی در کنار این روستا قلعه ای مستحکم می سازد که بعدها با نام «ایران آباد» یا «ابرندآباد» معروف می شود(۲).

قلعه های ساسانی استان یزد ، عموماَ به دو صورت ساخته شده اند ؛ یا بر روی ارتفاعات و تپه های صخره ای ساخته می شوند که در این صورت دفاع از قلعه بسیار راحتر و ایمنی آن نیز فزونتر است. مصالح به کار رفته در اینگونه قلعه ها عموماً سنگ و خشت است. در استان یزد قلعه های شواز و خورمیز معرف این دسته از قلاع تاریخی بشمار می روند.

دسته دیگر از قلاع در دشت های وسیع و پهنه ها ایجاد شده اند. تاسیسا ت داخلی این دسته از قلاع را یک ، دو و بعضاً سه بارو در خود بسته دارد . برای افزودن بر جنبه های ایمنی و دفاعی دسته اخیر ، خندقی عریض در پیرامون آنها حفر گردیده است. مصالح به کار گرفته در این قلاع عموماً خشت و چینه است. این قلعه ها معمولاً در دو یا سه طبقه استوار شده اند. طبقات فوقانی و مجلل ترین بخشها ، مربوط به حاکم و خان نشین قلعه است ، فضاهای پیرامون آن مربوط به طبقات ممتاز و دیگر فضاها و طبقات پایین مربوط به دیگر طبقات جامعه بوده است. از نمونه های این قلاع ، «قلعه مهرپا دین» ، « قلعه سریزد» و «ابرندآباد» است.

قلعه ابرندآباد یکی از قلاع دشت استان یزد است. این قلعه مربوط به اواخر دوره ساسانی یعنی قرن هفتم میلادی است و در زمان ایران دخت دختر خسرو دوم و توسط نایب و مامور وی در یزد به نام «ابرند»ساخته می شود. این قلعه مستحکم تا نیمه اول قرن دوم هجری استوار بوده ولی با قیام ابومسلم خراسانی علیه حکومت بنی امیه در سال 130 هجری قمری ویران می شود.

احمد محمد زمجی که مسجد فرط یزد از احداثات زمان وی است، از طرف ابومسلم به حکومت اصفهان و یزد نائل می شود، با ورود وی به یزد، علاء طوفی نایب هشام بن عبدالملک و مروان حمار در یزد، از بیم جان ، حکومت را رها و در این قلعه که به گفته مورخین یزدی، مستحکم ترین قلاع منطقه بوده، متحصن می شود، احمد زمجی قلعه را محاصره و پس از چندی ویران می کند، علاء طوفی را به همراه بیرق یزید در یزد به آتش می کشد(۳). به مدت چند قرن این قلعه متروکه و به حالت مخروبه در می آید، چنانکه نویسندگان قرن نهم یزد(احمد کاتب و جعفری) از این اثر با عنوان ویرانه ای از آثار دوره ساسانی یاد می کنند ، ولی مشخصا بعد از این دوران قلعه بار دیگر احیا می شود و بسیاری از مصالح اصلی قلعه که در زیر تل و آوار ناشی از تخریب مدفون بوده، در بازسازی مجدد مورد استفاده قرار گرفته است . استفاده از خشتهای بزرگ (12×40×40) در کنار خشت های کوچکتر(5×20×20) موید این ادعا است .

خندقی پر شده به عرض متوسط 8 متر این قلعه تاریخی را در خود محاط دارد . بیشترین ارتفاع باروی آن 12 متر است . ورودی قلعه دواشکوبه و هرچند که با خشت های کوچک و جدید باز سازی شده ولی از رسم قوس قسمت فوقانی آن پیداست، که وامدار سنتی از اجرای قوس به صورت «قوس های بیز » متعلق به دوره ساسانی است. از تاسیسات داخلی قلعه متاسفانه اثری برجای نمانده؛ ولی با آثار برجای مانده بر روی قسمت های مختلف بارو ، مشخصاً قلعه در دو طبقه ساخته شده است . باروی عریض در قسمت پیشانی داخلی به راهرویی با مزغلهایی نسبتاَ فراخ آراسته شده که سرتاسر قلعه را به شکل غلامگردی مشرف بر تاسیسات داخلی و بیرون قلعه ، می پیماید . پلان قلعه چهارگوش مسطتیل و با چهار برج مدور در چهار گوشه و دو نیم برج در وسط اضلاع شمالی و جنوبی ، با تزیینات خشتی رج چین با طرح چلیپا به صورت کمربندی در بدنه بیرونی ، آراسته شده است. مساحت قلعه تقریباً 1200متر مربع است.

وجود سفالینه های مربوط به دوره ساسانی و خشت هایی با ابعاد بزرگ و شاخص پیش از اسلام (12×40×40 و10×36×36) بکار رفته در سطوح پایینی باروی قلعه ، ما را مجاب می سازد که قدمت این بنا را به قبل از اسلام و دوره ساسانی نسبت دهیم.