بنام خداوند جان آفرين
خداوند بخشنده دستگير
عزيزي كه هركر درش سربتافت
سر پادشاهان گردن فراز
نه گردنكشان را بگيرد بفور
وگر خشم گيرد ز كردار زشت
اگر با پدر جنگ جويد كسي
وگر خويش راضي نباشد ز خويش
وگر بنده چابك نباشد بكار
وگر بر رفيقان نباي شفيق
وگر ترك خدمت كند لشكري
وليكن خداوند بالا و پست
دو كونش يكي قطره از بحر علم
اَديم زمين سفره عام اوست
اگر بر جفا پيشه بشتافتي
بري ذاتش از تهمت ضد و جنس
پرستار امرش همه چيز و كس
چنان پهن خوان كرم گسترد
لطيف كرم گستر كارساز
مرو را رسد كبريا و مني
يكي را بسر برنهد تاج بخت
كلاه سعادت يكي بر سرش
گلستان كند آتش بر خليل
گر آن ست منشور احسان اوست
پس پرده بيند عمل هاي بد
بتهديد اگر بر كشد تيغ حكم
وگر در دهد يك صلاي كرم
به درگاه لطف و بزرگيش بر
فروماندگان را به رحمت قريب
بر احوال نابوده عملش بصير
به قدرت نگهدار بالا و شيب
نه مستغني از طاعتش پشت كس
قديمي نكوركار نيكي پسند
ز مشرق به مغرب مه و آفتاب
زمين از تب لرزه آمد ستوه
دهد نطفه را صورتي چون پري
نهد لعل و پيروزه در صلب سنگ
ز ابر افكندقطره اي سوي يم
از آن قطره لولويِ لالا كند
برو علم يك ذره پوشيده نيست
مهيا كن روزي مار و مور
به امرش وجود از عدم نقش بست
دگر ره به كتم عدم در برد
جهان متفق بر الهيتش
بشر ماوراي جلالش نيافت
نه بر اوچ ذاتش پرد مرغ وهم
درين ورطه كشتي فروشد هزار
چه شبها نشستم درين سير گم
محيط ست علم ملك بر بسيط
نه ادراك در كنه ذاتش رسيد
توان در بلاغت به سحبان رسيد
كه خاصان درين ره فرس رانده اند
نه هر جاي مركب توان تاختن
وگر سالكي محر راز گشت
كسي را درين بزم ساغر دهند
يكي باز را ديده بر دوخت ست
كسي ره سوي گنج قارون نبرد
بمردم درين موج درياي خون
اگر طالبي كاين زمين طي كني
تامل در آيينه دل كني
مگر بويي از عشق مستت كند
به پاي طلب ره بدانجا بري
بدرد يقين پرده هاي خيال
دگر مركب عقل در پويه نيست
درين بحر جز مرد راعي نرفت
كساني كزين راه برگشته اند
خلاف پيمبر كسي ره گزيد
مپندار سعدي كه راه صفا

حكيم سخن در زبان آفرين
كريم خطا بخش پوزش پذير
به هر در كه شد هيچ عزت نيافت
به درگاه او بر زمين نياز
نه عذر آوران را براند بجور
چو باز آمدي ماجرا در نوشت
پدر بي گمان خشم  گيرد بسي
چوبيگانگانش براند ز پيش
عزيزش ندارد خداوندگار
به فرسنگ بگريزد از تو رفيق
شود شاه لشكركش از وي بري
به عصيان دذر رزق بر كس نبست
گنه بيند و پرده پوشد به حلم
برين خوان يغما چه دشمن چه دوس
كه از دست قهرش امان يافتي؟
غني ملكش از طاعت جن و انس
بني آدم و مرغ و مور و مگس
كه سيمرغ در قاف قسمت خورد
كه داراي خلقست و داناي راز
كه ملكش قديم ست و ذاتش غني
يكي را بخاك اندر آرد ز تخت
گليم شقاوت يكي در برش
گروهي بر آتش برد ز آب نيل
ور اين ست توقيع فرمان اوست
همو پرده پوشد به آْاي خود{
بمانند كروبيان صم بكم
عزازيل گويد نصيبي برم
بزرگان نهاده برگي ز سر
تضرع كان را به دعوت مجيب
به اسرار نگفته لطفش خبير
خداوند ديوان روز حسيب
نه بر حرف او جاي انگشت كس
به كلك قضا در رحم نقشبند
روان كرد و بنهاد گيتي بر آب
فرو كوفت بر دامنش ميخ كوه
كه كردست بر آب صورتگري ؟
گل و لعل در شاخ پيروزه رنگ
ز صلب اوفتد نطفه اي در شكم
وزين صورتي سرو بالا كند
كه پيدا و پنهان به نزدش يكيست
اگر چند بي دست و پايند و زور
كه داند جز او كردن از نيست هست؟
وز آنجا به صحراي محشر برد
فرومانده از كنه ماهيتش
بصر منتهاي جمالش نيافت
نه در ذيل وصفش رسد دست فهم
كه پيدا نشد تخته اي بر كنار
كه دهشت گرفت آستينم كه قم
قياس تو بر وي نگردد محيط
نه فكرت به غور صفاتش رسيد
نه در كنه بي چون سبحان رسيد
به لا احصي از تك فرومانده اند
كه جاها سپر بايد انداختن
ببندند بر وي در بازگشت
كه داروي بيهوشيش در دهند
يكي ديده ها باز و پر سوخت ست
وگر برد ، ره باز بيرون نبرد
كزو كس نبردست كشتي برون
نخست اسب بازآمدن پي كني
صفايي به تدريج حاصل كني
طلبكار عهد الستت كند
وز آنجا به بال محبت پري
نماند سراپرده الا جلال
عنانش بگيرد تحير كه بيست
گم آن شد كه دنبال داعي نرفت
برفتند بسيار و سرگشته اند
كه هرگز به منزل نخواهد رسيد
توان رفت جز بر پي مصطفي

كريم السجايا جميل الشيم
امام رسل پيشواي سبيل
شفيع الوري خواجه بعث و نشر
كليمي كه چرخ فلك طور اوست
شفيع مطاع نبي كريم
يتيمي كه ناكرده قرآن درست
چو عزمش برآهيخت شمشير بيم
چو صيتش در افواه دنيا فتاد
به لا قامت لات بشكست خرد
نه از لات و عزي برآورد گرد
شبي بر نشست از فلك برگذشت
چنان گرم در تيه قربت براند
بدو گفت سالار بيت الحرام
چو در دوستي مخلصم يافتي
بگفتا فراتر مجالم نماند
اگر يكسر موي برتر پرم
نماند به عصيان كسي در گرو
چه نعت پسنديده گويم ترا؟
درود ملك بر روان تو باد
نخستين ابوبكر پير مريد
خردمند عثمان شب زنده دار
خدايا به حق بني فاطمه
اگر دعوتم رد كني ور قبول
چه گم گردد اي صدر فرخنده پي
كه باشند مشتي گدايان خيل
خدايت ثنا گفت و تبجيل كرد
بلند‌آسمان پيش قدرت خجل
تو اصل وجود آمدي از نخست
ندانم كدامين سخن گويمت
ترا عز لولاك تمكين بس ست
چه وصف كند سعدي ناتمام

نبي البرايا شفيع الامم
امين خدا مهبط جبرييل
امام الهدي صدر ديوان حشر
همه نورها پرو نور اوست
قسيم جسيم نسيم وسيم
كتبخانه چند ملت بشست
به معجز ميان قمر زد دو نيم
تزلزل در ايوان كسري فتاد
به اعزاز دين آب عزي ببرد
كه توريه و انجيل منسوخ كرد
به تمكين و جاه از ملك درگذشت
كه بر سدره جبريل ازو باز ماند
كه اي حامل وحي برتر خرام
عنانم ز صحبت چرا تافتي؟
بماندم كه نيروي بالم نماند
فروغ تجلي بسوزد پرم
كه دارد چنين سيدي پيشرو
عليك السلام اي نبي الورا
بر اصحاب و بر پيروان تو باد
عمر پنجه بر پيچ ديو مريد
چهارم علي شاه دلدل سوار
كه بر قولم ايمان كنم خاتمه
من و دست و دامان آل رسول
ز قدر رفيعت بدرگاه حي
به مهمان دارالسلامت طفيل
زمين بوس قدر تو جبريل كرد
تو مخلوق و آدم هنوز آب و گل
دگر هر چه موجود شد فرع تست
كه والاتري ز آنچه من گويمت
ثناي تو طه و يس بس ست
عليك الصواه اي نبي السلام

در اقصاي عالم بگشتم بسي
تمتع به هر گوشه اي يافتم
چو پاكان شيراز خاكي نهاد
تولاي مردان اين پاك بوم
دريغ آمدم ز آنهمه بوستان
به دل گفتم از مصر قند آورند
مرا گر تهي بود از آن قند دست
نه قندي كه مردم بصورت خورند
چو اين كاخ دولت بپرداختم
يكي باب عدل ست و تدبير و راي
دوم باب عشق ست و مستي و شور
سوم باب عشق ست و مستي وشور
چهارم تواضع ،‌رضا پنجمين
به هفتم در از عالم تربيت
نهم راه توبه است و راه صواب
به روز همايون وسال سعيد
ز ششصد فزون بود پنجاه و پنج
كه در بحر لوء لوء صدف نيز هست
الا اي خردمند پاكيزه خوي
قباگر حريرست و گر پرنيان
تو گر پرنياني نيابي مجوش
ننازم به سرمايه فضل خويش
شنيدم كه در روز اميد و بيم
تو نيز ار بدي بينيم در سخن
چو بيني پسند آيدت از هزار
همانا كه در فارس انشاء من
چو بانگ دهل هولم از دور بود
گل آورد سعدي سوي بوستان
چو خرما به شيريني اندوده پوست

بسر بردم ايام با هر كسي
ز هر خرمني خوشه اي يافتم
نديدم كه رحمت برين خاك باد
بر انگيختم خاطر از شام و روم
تهيدست رفتن سوي دوستان
بر دوستان ارمغاني برند
سخنهاي شيرين تر از قند هست
كه ارباب معني به كاغذ برند
برو ده در از تربيت ساختم
نكهباني خلق و ترس خداي
كه منعم كند فضل حق را سپاس
نه عشقي كه بندند بر خود بروز
ششم ذكر مرد قناعت گزين
به هشتم در از شكر بر عافيت
دهم در مناجات و ختم كتاب
به تاريخ فرخ ميان دو عيد
كه پر در شد اين نامبردار گنج
هنوز از خجالت به زانو سرم
درخت بلندست در باغ و پست
خردمند نشنيده ام عيبجوي
به ناچار حشوش بپوش
به دريوزه آورده ام دست پيش
بدان را به نيكان ببخشد كريم
به خلق جهان آفرين كار كن
به مردي كه دست از تعنت بدار
چو مشك ست بي قيمت اندر ختن
به غيبت درم عيب مستور بود
به شوخي و فلفل به هندوستان
چو بازش كني استخواني دروست

مرا طبع ازين نوع خواهان نبود
ولي نظم كردي بنام فلان
كه سعدي كه گوي بلاغت ربود
سزد گر به دورش بنازم چنان
جهانبان دين پرور دادگر
سر سر فرازان و تاج مهان
گر از فتنه آيد كسي در پناه
فطوبي لباب كبيت العتيق
نديدم چنين گنج و ملك و سرير
نيامند برش درناك غمي
طلبكار خيرست اميدوار
كله گوشه بر آسمان برين
گداگر تواضع كند خوي اوست
اگر زيردستي بيفتد چه خاست؟
نه ذكر جميلش نهان مي رود
چنويي خردمند فرخ نژاد
نبيني در ايام او رنجه اي
كس اين رسم و ترتيب و آيين نديد
از آن پيش حق پايگاهش قوي ست
چنان سايه گسترده بر عالمي
همه وقت مردم ز جور زمان
در ايام عدل تو اي شهريار
به عهد تو مي بينم آرام خلق
هم از بخت فرخنده فرجام تست
كه تا بر فلك ماه وخورشيد هست
ملوك ار نكونامي اندوختند
تودر سيرت پادشاهي خويش
سكندر به ديوار رويين و سنگ
ترا سد ياجوج كفر از زرست
زبان آوري  كاندرين امن و داد
زهي بحر بخشايش و كان جود
برون بيم اوصاف شاه از حساب
گر آنجمله را سعدي انشا كند
فروماندم از شكر چندين كرم
جهانت به كام و فلك يار باد
بلند اخترت عالم افروخته
غم از گردش روزگارت مباد
كه بر خاطر پادشاهان غمي
دل و كشورت جمع و معمور باد
تنت باد پيوسته چون دين درست
درونت به تاييد حق شاد باد
جهان آفرين بر تو رحمت كناد
همينت بس از كردگار مجيد
نرفت از جهان سعد زنگي بدرد
عجب نيست اين فرع از اصل پاك
خدايا بر آن تربت نامدار
گر از سعد زنگي مثل ماند ياد

سر مدحت پادشاهان نبود
مگر باز گويند صاحبدلان
در ايام بوبكربن سعد بود
كه سيد به دوران نوشين روان
نيامد چو بوبكر بعد از عمر
به دوران عدلش بناز اي جهان
ندارد جزين كشور آرامگاه
حواليه من كل فج عميق
كه وقف‌ست بر طفل و درويش‌و پير
كه ننهاد بر خاطرش مرهمي
خدايا اميدي كه دارد برآر
هنوز از تواضع سرش بر زمين
زگردن فرازان تواضح نكوست
زبر دست افتاده مرد خداست
كه صيت كرم در جهان مي رود
ندارد جهان تا جهان ست ياد
كه نالد ز بيداد سرپنجه اي
فريدون با آن شكوه اين نديد
كه‌دست ضعيفان‌به جاهش قوي‌ست
كه زالي نينديشد از رستمي
بنالند و از گردش آسمان
ندارد شكايت كس از روزگار
پس از تو ندانم سرانجام خلق
كه تاريخ سعدي در ايام تست
درين دفترت ذكر جاويد هست
ز پيشينگان سيرت آموختند
سبق بردي از پادشاهان پيش
بكرد از جخان راه ياجوج تنگ
نه رويين چون ديوار اسكندرست
سپاست نگويد زبانش مباد
كه مستظهرند از وجودت وجود
نگنجد درين تنگ ميدان كتاب
مگر دفتري ديگر املا كند
همان به كه دست دعا گسترم
جهان آفرينت نگهدار باد
زوال اختر دشمنت سوخته
وز انديشه بر دل غبارت مباد
پريشان كند خاطر عالمي
ز ملكت پراكندگي دور باد
بد انديش را دل چو تدبير سست
دل و دين و اقليمت آباد باد
دگر هر چه گويم فسانست و باد
كه توفيق خيرت بود بر مزيد
كه چون تو خلف نامبردار كرد
كه‌جانش براوج‌ست‌وجسمش به‌خاك
به فضلت كه باران رحمت ببار
فلك ياور سعد بوبكر باد

جوان جوانبخت روشن ضمير
به دانش بزرگ و به همت بلند
زهي دولت مادر روزگار
بدست كرم آب دريا ببرد
زهي چشم دولت به روي تو باز
صدف را كه بيني ز دردانه پر
تو آن در مكنون يك دانه اي
نگه دار يارب بچشم خودش
خدايا در آفاق نامي كنش
مقيمش در انصاف و تقوي بدار
غم از دشمن ناپسندش مباد
بهشتي درخت آورد چون تو يار
از آن خاندان خير بيگانه دان
زهي دين و دانش ، زهي عدل و داد
نگنجد كرمهاي حق در قياس
خدايا تو اين شاه درويش دوست
بسي بر سر خلق پاينده دار
برومند دارش درخت اميد
به راحت تكلف مرو سعديا
تو منزل شناسي و شه راهرو
چه حاجت كه نه كرسي آسمان
مگو پاي عزت بر افلاك نه
به طاعت بنه چهره بر آستان
اگر بنده اي سر برين در بنه
بدرگاه فرومانده ذوالجلال
چو طاعت كني لبس شاهي مپوش
كه پروردگارا توانگر تويي
نه كشور خدايم نه فرماندهم
تو برخيز و يكي دهم دسترس
دعا كن به شب چون گدايان بسوز
كمر بسته گردنكشان بر درت
زهي بندگان را خداوندگار
حكايت كنند از بزرگان دين
كه صاحب دلي بر پلنگي نشست
يكي گفتش اي مرد راه خداي
چه كردي كه درنده رام تو شد
بگفت ار پلنگم زبون ست و مار
تو هم گردن از حكم داور مپيچ
چو حاكم بفرمان داور بود
محال ست چون دوست دارد ترا
ره اين ست روي از طريقت متاب
نصيحت كسي سودمند آيدش

به دولت جوان و به تدبير پير
به بازو دلي و به دل هوشمند
كه رودي چنين پرورد در كنار
به رفعت محل ثريا ببرد
سر شهرياران گردن فراز
نه آن قدر دارد كه يك داه در
كه پيرايه سلطنت خانه اي
بپرهيز از آسيب چشم بدش
به توفيق طاعت گرامي كنش
مرادش بدنيا و عقبي برآر
وز انديشه بر دل گزندش مباد
پسر نامجوي و پدر نامدار
كه باشند بدخواه اين خاندان
زهي ملك و دولت كه پاينده باد
چه خدمت گزارد زبان سپاس؟
كه آسايش خلق در ظل اوست
به توفيق طاعت دلش زنده دار
سرش سبز و رويش به‌رحمت سفيد
اگر صد داري بيار و بيا
تو حفگوي و خسرو حقايق شنو
نهي زير پاي قزل ارسلان
بگو روي اخلاص بر خاك نه
كه اين ست سر جاده راستان
كلاه خداوندي از سر بنه
چو درويش پيش توانگر بنال
چو درويش مخلص برآور خروش
توانا و درويش پرور تويي
يكي از گدايان اين درگهم
وگر نه چه خير آمد از من بكس؟
اگر مي كني پادشاهي به روز
تو بر آستان عبادت سرت
خداوند را بنده حقگزار
حقيقت شناسان عين اليقين
همي راند رهوار و ماري بدست
بدين ره كه رفتي مرا ره نماي
نگين سعادت بنام تو شد
وگر پيل و كركس شگفتي مدار
كه گردن نپيچد ز حكم تو هيچ
خدايش نگهبان و ياور بود
كه در دست دشمن  گذارد ترا
بنه گام و كامي كه داري بياب
كه گفتار سعدي پسند آيدش

شنيدم كه در وقت نزع روان
كه خاطر نگهدار درويش باش
نياسايد اندر ديار توكس
نيايد به نزديك دانا پسند
برو پاس درويش محتاج دار
رعيت چو بيخند و سلطان درخت
مكن تا تواني دل خلق ريش
اگر جاده اي بايدت مستقيم
طبيعت شود مرد را بخردي
گرين هر دو در پادشه يافتي
كه بخشايش آرد بر اميدوار
گزند كسانش نيايد پسند وگر در سرشت وي اين خوي نيست
اگر پاي بندي رضا پيش گير
فراخي در آن مرز و كشور مخواه
ز مستكبران دلاور بترس
دگر كشور آباد بيند بخواب
خرابي و بدنامي آيد ز جود
رعيت نشايد ببيداد كشت
مراعات دهقان كن از بهر خويش
مروت نباشد بدي با كسي
شنيدم كه خسرو به شيروريه گفت
بر آن باشد كه تا هر چه نيت كني
الا تا نپيچي سر از عدل و راي
گريزد رعيت ز بيدادگر
بسي برنيايد كه بنياد خود
خرابي كند مرد شمشير زن
چراغي كه بيوه زني بر فروخت
از آن بهره ورتر در آفاق كيست؟
چو نوبت رسد زين جهان غربتش
بدو نيك مردم چو مي بگذرند

خدا ترس را بر رعيت گمار
بد انديش تست آن و خونخوار خلق
رياست بدست كساني خطاست
نكوكار پرور نبيند بدي
مكافات موذي به مالش مكن
مكن صبر بر عامل ظلم دوست
سر گرگ بايد هم اول بريد

چه خوش گفت بازارگاني اسير
چو مردانگي آيد از رهزنان
شهنشه كه بازرگان را بخست
كي آنجا دگر هوشمندان روند
نكو بايدت نام و نيكي قبول
بزرگان مسافر بجان پرورند
تبه گردد آن مملكت عن قريب
غريب آشنا باش و سياح دوست
نكو دار ضعيف و مسافر عزيز
ز بيگانه پرهيز كردن نكوست

غريبي كه پرفتنه باشد سرش
تو گر خشم بر وي نگيري رواست
وگر پارسي باشدش باد و بوم
هم آنجا امانش مده تا به چاشت
كه گويند برگشته باد آن زمين

قديمان خود را بيفزاي قدر
چو خدمتگزاريت گردد كهن
گر او را هرم دست خدمت ببست
شنيدم كه شاپور دم دركشيد
چو شد حالش از بينوايي تباه
چو بذل تو كردم جواني خويش

عمل گر دهي مرد منعم شناس
چو مفلس فرو برد گردن بدوش
چو مشرف دو دست از امانت بداشت
ورو نيز در ساخت با خاطرش
خدا ترس بايدامانت گزار
امين بايد از داور انديشناك
بيفشان و بشمار و فارغ نشين
دو همجنس ديرينه را هم قلم
چه داني كه همدست گردند و يار؟
چو دزدان ز هم باك دارند و بيم

يكي را كه معزول كردي ز جاه
بر آوردن كام اميدوار
نويسنده را گر ستون عمل
به فرمانبران بر ، شه دادگر
گهش مي زند تا شود دردناك
چو نرمي كني خصم گردد دلير
درشتي و نرمي بهم در ، به هست
جوانمرد وخوشخوي وبخشنده باش
نيامد كس اندر جهان كو بماند
نمرد آنكه ماند پس از وي بجاي
هر آن كو نماند از پسش يادگار
وگر رفت و آثار خيرش نماند

چو خواهي كه نامت بود جاودان
همين نقش برخوان پس ازعهد خويش
همين كام و ناز و طرب داشتند
يكي نام نيكو ببرد از جهان
به سمع رضا مشنو ايذاي كس
گهنكار عذر نيسان بنه
گر آيد گنهكاري اندر پناه
چو باري بگفتند و نشنيد پند
وگر پند و بندش يايد بكار
چو خشم آيدت بر گناه كسي
كه سهل ست لعل بدخشان شكست

***

***

***

***

به هرمز چنين گفت نوشيروان
نه در بند آسايش خويش باش
چو آسايش خويش جويي و بس
شبان خفته و گرگ در گوسفند
كه شاه از رعيت بود تاجدار
درخت اي پسر باشد از بيخ سخت
وگر مي كني مي كني بيخ خويش
ره پارسيان اميدست و بيم
به اميد نيكي و بيم بدي
در اقليم و ملكش بنه يافتي
به اميد بخشايش كردگار
كه ترسد كه در ملكش آيد گزند
در آن كشور آسودگي بوي نيست
وگر يك سواري سر خويش گير
كه دلتنگ بيني رعيت ز شاه
از آن كو نترسد ز داور بترس
كه دارد دل اهل كشور خراب
رسد پيشبين اين سخن را به غور
كه مر سلطنت را پناهند و پشت
كه مزدور خوشدل كند كار بيش
كزو نيكويي ديده باشي بسي
در آندم كه چشمش ز ديدن بخفت
نظر در صلاح رعيت كني
كه مردم ز دستت نپيچند پاي
كند نام زشتش به گيتي سمر
بكند آنكه بنهاد بنياد بد
نه چندانكه دود دل طفل و زن
بسي ديده باشي از شهري بسوخت
كه در ملكراني به انصاف زيست
ترحم فرستند بر تربتش
همان به كه نامت به نيكي برند

كه معمار ملكست پرهيزگار
كه نفع تو جويد در آزار خلق
كه از دستشان دستها بر خداست
چو بد پروري خصم خ ون خودي
كه بيخش برآورد بايد ز بن
كه از فربهي بايدش كند پوست
نه چون گوسفندان مردم دريد

چو گِردش گرفتند دزدان به تير
چه مردان لشكر چه خيل زنان
در خير بر شهر و لشكر ببست
چو آوازه رسم بد بشنوند
نكو دار بازرگان و رسول
كه نام نكويي به عالم برند
كزو خاطر آزرده آيد غريب
كه سياح جلاب نام نكوست
وز آسيبشان بر حذر باش نيز
كه دشمن توان بود در زي دوست

ميازار و بيرون كن از كشورش
كه خود خوي بد دشمنش در قفاست
به صنعاش مفرست و سقلاب و روم
نشايد بلا بر دگر كس گماشت
كزو مردم آيند بيرون چنين

كه هرگز نيايد ز پرورده غدر
حق ساليانش فرامش مكن
ترا بر كرم همچنان دست هست
چو خسرو به رسمش قلم در كشيد
نبشت اين حكايت به نزديك شاه
به هنگام پيري مرام ز پيش

كه مفلس ندارد ز سلطان هراس
ازو بر نيايد دگر جز خروش
ببايد برو ناظري برگماشت
ز مشرف عمل بركن و ناظرش
امين كز تو ترسد امينش مدار
نه از رفع ديوان و زجر و هلاك
كه از صد يكي را نبيني امين
نبايد فرستاد يكجا بهم
يكي دزد باشد يكي پرده دار
رود در ميان كارواني سليم

چو چندي برآيد ببخشش گناه
به از قيد بندي شكستن هزار
بيفتد نبرد طناب امل
پدر وار خشم آورد بر پسر
گهي مي كند آبش از ديده پاك
وگر خشم گيري شوند از تو سير
چو رگزن كه جراح و مرهم نه هست
چو حق بر تو پاشد تو بر خلق پاش
مگر آن كزو نام نيكو بماند
پل وم خاني و خان و مهمانسراي
درخت وجودش نياورد بار
نشايد پس مرگش الحمد بخواند

مكن نام نيك بزرگان نهان كه ديدي پس از عهد شاهان پيش
به آخر برفتندو بگذاشتند
يكي رسم بد ماند ازو جاودان
وگر گفته آيد به غورش برس
چو زنهار خواهند زنهار ده
نه شرط ست كشتن به اول گناه
بده گوشمالش به زندان و بند
درختي خبيث ست بيخش برآر
تامل كنش در عقوبت بسي
شكسته نشايد دگرباره بست

ز درياي عمان برآمد كسي
عرب ديده و ترك و تاجيك و روم
جهان گشته و دانش اندوخته
به هيكل قوي چون تناور درخت
دو صد رقعه بالاي هم دوخته
به شهري در آمد ز دريا كنار
مه طبعي نكو نامي انديش داشت
بشستند خدمتگزاران شاه
چو بر آستان ملك سر نهاد
درـآمد به ايوان شاهنشهي
نرفتم درين مملكت منزلي
نديدمكسي سر گران از شراب
ملك را همين مُلك پيرايه بس
سخن گفت و دامان گوهر فشاند
پسند آمدش حسن گفتار مرد
زرش داد و گوهر به شكر قدوم
بگفت آنچه پرسيدش از سرگذشت
ملك با دل خويش با گفت و گو
وليكن بتدريج تا انجمن
به عقلش ببايد نخست آزمود
برد بر دل از جور غم بارها
چو قاضي به فكرت نويسد سجل
نظر كن چو سوفار داري بشست
چو يوسف كسي در صلاح و تمي
به ايام تا برنيايد بسي
ز هر نوع اخلاق او كشف كرد
نكو سيرتش ديد و روشن قياس
به راي از بزرگان مهش ديد و بيش
چنان حكمت و معرفت كار بست
در آورد ملكي به زير قلم
زبان همه حرفگيران ببست
حسودي كه يك جو خيانت نديد
ز روشن دلش ملك پرتو گرفت
نديد آن خردمند را رخنه اي
امين و بدانديش طشتند و مور
ملك را دو خورشيد طلعت غلام
دو پاكيزه پيكر چو حور و پري
دوصورت كه گفتي يكي نيست بيش
سخن هاي داناي شيرين سخن
چوديدند كه اوصاف و خلقش نكوست
درو هم اثر كرد ميل بشر
از آسايش آنگه خبر داشتي
وزير اندرين شمه اي راه برد
كه اين را ندانم چه خوانند و كيست؟
سفر كردگان لاابالي زيند
شنيدم كه با بندگانش سرست
نشايد چنين خيره روي تباه
مگر نعمت شه فرامش كنم
بپندار نتوان سخن گفت زود
ز فرمانبرانم كسي گوشت داشت
من اين گفتم اكنون ملك راست راي
به ناخوبتر صورتي شرح داد
بدانديش بر خرده چو دست يافت
به خرده توان آتش افروختن
ملك را چنان گرم كرد اين خبر
غضب دست در خون درويش داشت
كه پرورده شتن نه مردي بود
ميازار پرورده خويشتن
به نعمت نبايست پروردنش
ازو تا هنرها يقينت نشد
كنون تا يقينت نگردد گناه
ملك در دل اين راز پوشيده داشت
دلست، اي خردمند ، زندان راز
نظر كرد پوشيده در كار مرد
كه ناگه نظر زي يكي بنده كرد
دو كس را كه با هم بودجان و هوش
چو ديده بديدار كردي دلير
ملك را گمان بدي راست شد
هم از حسن تدبير و راي تمام
ترا من خردمند پنداشتم
گمان بردمت زيرك و هوشمند
چنين مرتفع پايه جاي تو نيست
كه چون بدگهر پرورم لاجرم
برآورد سر مرد بسيار دان
مراچون بد دامن از جرم پاك
به خاطر درم هرگز اين ظن نرفت
شهنشاه گفت آنچه گفتم برت
چنين گفت با من وزير كهن
تبسم كنان دست بر لب گرفت
حسودي كه بيند بجاي خودم
من آن ساعت انگاشتم دشمنش
چو سلطان فضيلت نهد بر ويم
مرا تا قيامت نگيرد بدوست
برينت بگويم حديثي درست
ندانم كجا ديده ام در كتاب
به بالا صوبر به ديدن چو حور
فرا رفت و گفت اي عجب اين تويي؟
تو كاين روي داري به حسن قمر
چرا نقش بندت در ايوان شاه
شنيد اين سخن بخت برگشته ديو
كه اي نيك بخت اين نه شكل من ست
مرا همچنين نام نيك ست ليك
وزيري كه جاه من آبش بريخت
وليكن نينديشم از خشم شاه
اگر محتسب گردد آنرا غم ست
چو حرفم برآيد درست از قلم
ملك در سخن گفتنش خيره ماند
كه مجرم به زرق و زبان آوري
ز خصمت همانا كه نشنيده ام
كزين زمره ي خلق در بارگاه
بخنديد مرد سخنگوي و گفت
درين نكته اي هست اگر بشنوي
نبيني كه درويش بي دستگاه
مرا دستگاه جواني برفت
ز ديدار اينان ندارم شكيب
مرا همچنين چهره گلفام بود
درين غايتم رشت بايد كفن
مرا همچنين جعد شبرنگ بود
دو رسته درم در دهن داشت جاي
كنونم نگه كن به وقت سخن
در اينان به حسرت چرا ننگرم؟
برفت از من آن روزهاي عزيز
چو دانشور اين در معني بسفت
در اركان دولت نگه كرد شاه
كسي را نظر سوي شاهد رواست
به عقل ار نه آهستگي كردمي
به تندي سبك دست بردن به تيغ
ز صاحب غرض تا سخن نشنوي
نكونام را جاه و تشريف و مال
به تدبير دستور دانشورش
به عدل و كرم سالها ملك راند
ژنين پادشاهان كه دين پرورند
از آنان نبينم درين عهد كس بهشتي درختي تو اي پادشاه
طمع بود از بخت نيك اخترم
خرد گفت دولت نبخشد هماي
خدايا به رحمت نظر كرده اي
دعاگوي اين دولتم بنده وار

صواب ست پيش از كشش بند كرد
خداوند فرمان و راي و شكوه
سر پر غرور از تحمل تهي
نگويم چو جنگ آوري پاي دار
تحمل كند هر كه را عقل هست
چو لشكر برون تاخت خشم از كمين
نديدم چنين ديو زير فلك

نه بر حكم شرع آب خوردن خطاست
كه را شرع فتوي دهد بر هلاك
وگر داني اندر تبارش كسان
گنه بود مرد ستمكار را

تت زورمندست و لشكر گران
كه وي به حصاري گريزد بلند

نظر كن در احوال زندانيان

چو بازرگان در ديارت بمرد
كز آن پس كه بر وي بگريند زار
كه مسكين در اقليم غربت بمرد
بينديش از آن طفلك بي پدر
بسا نام نيكوي پنجاه سال
پسنديده كاران جاويد نام
بر آفاق اگر سر بسر پادشاست
بمرد از تهيدستي آزاد مرد

شنيدم كه فرماندهي دادگر
يكي گفتش اي خسرو نيك روز
بگفت اين قدر ستر و آسايش ست
نه از بهر آن مي ستانم خراج
چو همچون زنان حله در تن كنم
مرا هم ز صد گونه آز و هواست
خزاين پر از بهر لشكر بود

سپاهي كه خوشدل نباشد ز شاه
چو دشمن خر روستايي برد
مخالف خرش برد و سلطان خراج
رعيت درخت ست ،‌اگر پروري
به بي رحمي از بيخ و بارش مكن
مروت نباشد بر افتاده زور
كسان برخورند از جواني وبخت
اگر زيردستي در آيد ز پاي

چو شايد گرفتن به نرمي ديار
به مردي كه ملك سراسر زمين
شيدم كه جمشيد فرخ سرشت
برين چشمه چون ما بسي دم زدند
گرفتيم عالم به مردي و زور

چو. بر دشمني باشدت دسترس
عدو زنده سرگشته پيرامنت

سفر كرده هامون و دريا بسي
ز هر جنس در نفس پاكش علوم
سفر كرده و صحبت آموخته
وليكن فرومانده بي برگ سخت
ز حراق و او در ميان سوخته
بزرگي در آن ناحيت شهريار
سر عجز در پاي درويش داشت
سر و تن به حمامش از گرد راه
نيايش كنان دست بر برنهاد
كه بختت جوان باد و دولت رهي
كز آسيب آزرده ديدم دلي
مگر هم خرابات ديدم  خراب
كه راضي نگردد به آزار كس
به نطقي كه شه آستين برفشاند
به نزد خويش خواند و اكرام كرد
بپرسيدش از گوهر و زاد و بوم
به قربت ز ديگر كسان برگذشت
كه دست وزارت سپارد بدو
به سستي نخندند بر راي من
بقدر هنر پايگاهش فزود
كه ناآزموده كند كارها
نگردد ز دستاربندان خجل
نه آنگه كه پرتاب كردي ز دست
به يك سال بايد كه  گردد عزيز
نشايد رسيد نبه غور كسي
خردمند و پاكيزه دين بود مرد
سخن سنج و مقدار مردم شناس
نشاندش زبردست دستور خويش
كه از امر و نهيش دروني نخست
كزو بر وجودي نيامد الم
كه حرفي بدش برنيامد ز دست
به كارش نيامد چو گندم طپيد
وزير كهن را غم نو گرفت
كه در وي تواند زدن طعنه اي
نشايد درو رخنه كردن به زور
بسر بر كمر بسته بودي مدام
چو خورشيد و ماه از سديگر بري
نموده در آيينه همتاي خويش
گرفت اندر آن هر دو شمشاد بن
به طبعش هواخواه گشتند و دوست
نه ميلي چو كوتاه بينان به شر
كه در روي ايشان نظر داشتي
به خبث اين حكايت بر شاه برد
نخواهد به سامان درين ملك زيست
كه پرورده ملك و دولت نيند
خيانت پسندست و شوت پرست
كه بدنامي آرد در ايوان شاه
كه بينم تباهي و خامش كنم
نگفتم ترا تا يقينم نبود
كه آغوش را اندر آغوش داشت
چو من آزمودم تو نيز آزماي
كه بد مرد را نيك روزي مباد
درون بزرگان به آتش بتافت
پس آنگه درخت كهن سوختن
كه جوشش برآمد چو مرجل به سر
وليكن سكون دست در پيش داشت
ستم در پي داد سردي بود
چو تير تو دارد به تيرش مزن
چه خواهي به بيداد خون خوردنش
در ايوان شاهي قرينت نشد
به گفتار دشمن گزندش مخواه
كه قول حكيمان نيوشيده داشت
چو گفتي نيايد به زنجير باز
خلل ديد در راي هشيار مرد
پريچهره در زير لب خنده كرد
حكايت كنانند و ايشان خموش
نگردي چو مستسقي از دجله سير
ز سودا برو خشمگين خواست شد
به آهستگي گفتش اي نيكنام
بر اسرار ملكت امين داشتم
ندانستمت خيره و ناپسند
گناه از من آمد خطاي تو نيست
خيانت روا داردم در حرم
چنين گفت با خسرو كاردان
نباشد ز خبث بدانديش باك
ندانم كه گفت آنچه بر من نرفت؟
بگويند خصمان به روي اندريت تو نيز آنچه داني بگوي و بكن
كزو هر چه آيد نيايد شگفت
كجا بر زبان آورد جز بدم
كه بنشاند شه زيردست منش
نداني كه دشمن بود در پيم؟
چو بيند كه در عز من ذل اوست
اگر گوش با بنده داري نخست
كه ابليس را ديد شخصي به خواب
چو خورشيدش ازچهره مي‌تافت نور
فرشته نباشد بدين نيكويي
چرا در جهاني به زشتي سمر؟
دژم روي كردست و زشت و تباه؟
به زاري برآورد بانگ و غريو
وليكن قلم در كف دشمن ست
ز علت نگويد بدانديش نيك
به فرسنگ بايد ز مكرش گريخت
دلاور بود در سخن بيگناه
كه سنگ ترازوي بارش كم ست
مرا از همه حرفگيران چه غم؟
سر دست فرماندهي برفشاند
ز جرمي كه دارد نگردد بري
نه آخر به چشم خودت ديده ام؟
نمي باشدت جز در اينان نگاه
حق ست اين سخن، حق نشايد نهفت
كه حكمت روان باد و دولت قوي
به حسرت كند در توانگر نگاه
به لهو و لعب زندگاني برفت
كه سرمايه داران حسنند و زيب
بلورينم از خوبي اندام بود
كه مويم چو پنبه ست و دوكم بدن
قبا در بر از نازكي تنگ بود
چو د يواري از خشت سيمين به پاي
بيفتاده يك يك چو سور كهن
كه عمر تلف كرده ياد آورم
به پايان رسد ناگه اين روز نيز
بگفت اين كزين به محال ست گفت
كزين خوب تر لفظ و معني مخواه
كه داند بدين شاهدي عذر خواست
به گفتار خصمش بيازردمي
به دندان برد پشت دست ريغ
كه گر كار بندي پشيمان شوي
بيفروزد و ،‌بدگوي را گوشمال
به نيكي بشد نام در كشورش
برفت و نكونامي از وي بماند
به بازوي دين گوي دولت برند
وگر هست بوبكر سعدست و بس
كه افكنده اي سايه يكساله راه
كه بال هماي افكند بر سرم
گر اقبال خواهي درين سايه آي
كه اين سايه بر خلق گسترده اي
خدايا تو اين سايه پاينده دار

كه نتوان سركشته پيوند كرد
ز غوغاي مردم نگردد ستوده
حرامش بود تاج شاهنشهي
چو خشم آيدت عقل بر جاي دار
نه عقلي كه خشمش كند زبردست
نه انصاف ماند نه تقوي نه دين
كه از وي گريزند چندين ملك

وگر خون به فتوي بريزي رواست
الا تا نداري ز كشتنش باك
بريشان ببخشاي و راحت سان
چه تاوان زن و طفل بيچاره را؟

وليكن در اقليم دشمن مران
رسد كشوري بي گنه را گزند

كه ممكن بود بي گنه در ميان

به مالش خساست بود دستبرد
به هم باز گويند خويش و تبار
متاعي كزو ماند ظالم ببرد
وز آه دل دردمندش حذر
كه يك نام زشتش كند پايمال
تطاول نكردند بر مال عام
چو مال از توانگر ستاند گداست
ز پهلوي مسكين شكم پر نكرد

قبا داشتي هر دو روي آستر ز ديباي چيني قبايي بدوز
وزين بگذري زيب و آرايش ست
كه زينت كنم بر خود و تخت و تاج
بمردي كجا دفع دشمن كنم؟
وليكن خزينه نه تنها مراست
نه از بهر آذين و زيور بود

ندارد حدود ولايت نگاه
ملك باج و ده يك چرا مي خورد؟
چه اقبال ماند در آن تخت و تاج؟
به كام دل و دوستان برخوري
كه نادان كند حيف بر خويشتن
برد مرغ دونه دانه از پيش مور
كه بر زيردستان نگيرند سخت
حذر كن ز ناليدنش بر خداي

به پيكار خون از مشامي ميار
نيرزد كه خوني چكد بر زمين
به سرچشمه اي بر به سنگي نوشت
برفتند چون چشم بر هم زدند
وليكن نبرديم با خود به گور

مرنجانش كو را همين غصه بس
به از خون او كشته در گردنت

شنيدم كه داراي فرخ تبار
دوان آمدش گله باني به پيش
مگر دشمنست اينكه آمد به جنگ
كمان كياني به زه راست كرد
بگفت اي خداوند ايران و تور
من آنم كه اسبان شه پرورم
ملك را دل رفته آمد به جاي
ترا ياوري كرد فرخ سروش
نگهبان مرعي بخنديد و گفت
نه تدبير محمود راي نكوست
چنان ست در مهتري شرط زيست
مرا بارها در حضر ديده اي
كنونت به مهر آمدم پيشباز
توانم من اي نامور شهريار
مرا گله باني به عقل ست و راي
در آن تخت و ملك از خلل غم بود

تو كي بشنوي ناله ي دادخواه
چنان خسب كايد فغانت به گوش
كه نالد ز ظالم كه در دور تست
نه سگ دامن كارواني دريد
دلير آمدي سعديا در سخن
بگو آنچه داني كه حق گفته به
طمع بند ودفتر ز حكمت بشوي

خبر يافت گردنكشي در عراق
تو هم بر دري هستي اميدوار

نخواهي كه باشد دلت دردمند
پريشاني خاطر دادخواه
تو خفته خنك در حرم نيمروز
ستاننده ي داد آن كس خداست

ز لشكر جدا ماند روز شكار
به دل گفت داراي فرخنده كيش
ز دورش بدوزم به تير خدنگ
به يك دم وجودش عدم خواست كرد
كه چشم بد از روزگار تو دور
به خدمت بدين مرغزار اندرم
بخنديد و گفت اي نكوهيده راي
و گرنه زه آورده بوديم به گوش
نصيحت ز منعم نبايد نهفت
كه دشمن نداند شهنشه ز دوست
كه هر كهتري را بداني كه كيست
ز خيل و چراگاه پرسيده اي
نمي دانيم از بد انديش باز؟
كه اسبي برون آرم از صد هزار
تو هم گله ي خويش باري بپاي
كه تدبير شاه از شبان كم بود

به كيوان برت كله ي خوابگاه؟
اگر دادخواهي برآرد خروش
كه هر جور كو مي كند جور تست
كه دهقان نادان كه سگ پروريد
چو تيغت به دست ست فتحي بكن
نه رشوت ستاني و نه عشوه ده
طمع بگسل و هر چه داي بگوي

كه مي گفت مسكيني از زير طاق
پس اميد بر درنشينان برآر

دل دردمندان برآور ز بند
بر اندازه از مملكت پادشاه
غريب از برون گو به گرما بسوز
كه نتواند از پادشه داد خواست

يكي بزرگان اهل تميز
كه بودش نگيني در انگشتري
به شب گفتي از جرم گيتي فروز
قضا را درآمد يكي خشك سال
چو در مردم آرام و قوت نديد
چو بيند كسي زهر در كام خلق
بفرمود و ، بفروختندش به سيم
به يك هفته نقدش به تاراج داد
فتادند در وي ملامت كنان
شنيدم كه مي گفت و باران دمع
كه زشت ست پيرايه بر شهريار
مرا شايد انگشتري بي نگين
خنك آنكه آسايش مرد و زن
نكردند رغبت هنر پروران

اگر خوش بخسبد ملك بر سرير
وگر زنده دارد شب ديرباز
بحمدالله اين سيرت و راه راست
كس از فتنه در پارس ديگر نشان
يكي پنج بيتم خوش آمد به گوش
مرا راحت از زندگي دوش بود
مرو را چو ديدم سر از خواب مست
دمي نرگس از خواب نوشين بشوي
چه مي خسبي اي فتنه ي روزگار؟
نگه كرد شوريده از خواب و گفت
در ايام سلطان روشن نفس

***

حكايت كند ز ابن عبدالعزيز
فرومانده در قيمتش جوهري
دري بود از روشنايي چو روز
كه شد بدر سيماي مردم هلال
خود آسوده بودن مروت نديد
كيش بگذرد آب نوشين به حلق؟
كه رحم آمدش بر غريب و يتيم
به درويش و مسكين و محتاج داد
كه ديگر به دستت نيايد چنان
فرو مي دويدش به عارض چو شمع
دل شهري از ناتواني فكار
نشايد دل خلقي اندوهگين
گزيند بر آرايش خويشتن
به شادي خويش از غم ديگران

نپندارم آسوده خ سبد فقير
بخسبند مردم به آرام و ناز
اتابك ابوبكربن سعد راست
نبيند مگر قامت مهوشان
كه در مجلسي مي سرودند دوش
كه آن ماهرويم در آغوش بود
بدو گفتم اي سرو پيش تو پست
چو گلبن بخند و چو بلبل بگوي
بيا و مي لعل نوشين بيار
مرا فتنه خواني و گويي مخفت
نبيند دگر فتنه بيدار كس

در اخبار شاهلان پيشينه هست
به دورانش از كس نيازرد كس
چنين گفت يكره به صاحبدلي
بخواهم به كنج عبادت نشست
چو مي بگذرد جاه و ملك و سرير
چو بشنيد داناي روشن نفس
طريقت به جز خدمت خلق نيست
تو بر تخت سلطاني خويش باش
به صدق و ارادت ميان بسته دار
قدم بايد اندر طريقت نه دم
بزرگان كه نقد صفا داشتند

كه چون تكله بر تخت رنگي نشست
سبق برد اگر خود ، همين بود و بس
كه عمرم به سر رفت بي حاصلي
كه دريابم اين پنج روزي كه هست
نبرد از جهان دولت الا فقير
به تندي بر آشفت كاي تكله بس
به تسبيح و سجاده و دلق نيست
به اخلاق پاكيزه درويش باش
ز طامات و دعوي زبان بسته دار
كه اصلي ندارد دم بي قدم
چنين خرقه زير قبا داشتند

شنيدم كه بگريست سلطان روم
كه پايانم از دست دشمن نماند
بسي جهد كردم از فرزند من
كنون دشمن بد گهر دست يافت
چه تدبير سازم چه درمان كنم؟
بگفت اي برادر غم خويش خور
ترا اين قدر تا بماني بس ست
اگر هوشمندست و گر بي خرد
مشتق نيرزد جهان داشتن
بدين پنج روزه اقامت مناز
كرا داني از خسروان عجم
كه بر تخت و ملكش نيامد زوال؟
كه را جاودان مانده اميد ماند
كه را سيم و زر ماند و گنج و مال
وز آنكس كه خيري بماند روان
بزرگي كزو نام نيكو نماند
الا تا درخت كرم پروري
كرم كن كه فردا كه ديوان نهند
يكي را كه سعي قدم پيشرو
يكي باز پس خائن و شرمسار
بهل تا به دندان گزد پشت دست
بداني گه غله برداشت

بر نيك مردي ز اهل علوم
جز اين قلعه و شهر با من نماند
پس از من بود سرور انجمن
سر دست مردي و جهدم بتافت
كه از غم بفرسود جان در تنم
كه از عمر بهتر شد و بيشتر
چو رفتي جهان جاي ديگر كس ست
غم او مخور كو غم خود خورد
گرفتن به شمشير و بگذاشتن
به انديشه تدبير رفتن بساز
ز عهد فريدون و ضحاك و جم
نماند به جز ملك ايزد تعال
چو كس را نبيني كه جاويد ماند
پس از وي به چندي شود پايمال
دمادم رسد رحمتش بر روان
توان گفت با اهل دل كو نماند
گر اميدواري كزو برخموري
منازل به مقدار احسان دهند
به درگاه حق منزلت بيشتر
بترسد همي مرد ناكرده كار
تنوري چنين گرم و ناني نبست
كه سستي بود تخم ناكاشتن

خردمند مردي در اقصاي شام
به صبرش در آن كنج تاريك جاي
شنيدم كه نامش خدا دوست بود
بزرگان نهادند سر بر درش
تمنا كند عارف پاكباز
چو هر ساعتش نفس گويد بده
در آن مرز كاين پير هشيار بود
كه هر ناتوان را كه دريافتي
جهانسوز و بي رحمت و خيره كش
گروهي برفتند از آن ظلم و عار
گروهي بماندند مسكين و ريش
يد ظطلم جايي كه گردد دراز
به ديدار شيخ آمدي گاهگاه
ملك نوبتي گفتش اي نيك بخت
مكرا با تو داني سر دوستي ست
گرفتم كه سالار كشور نيم
نگويم فضيلت نهم بر كسي
شنيد اين سخن عابد هوشيار
وجودت پريشاني خلق ازوست
تو با آنكه من دوستم دشمني
چرا دوست دارم به باطل منت
مده بوسه بر دست من دوستوار
خدا دوست را گر بدرند پوست
عجب دارم از خواب آن سنگدل

مها زورمندي مكن با  كهان
سر پنجه ي ناتوان بر مپيچ
عدو را به كوچك نبايد شمرد
نبيني كه چون با هم آيند مور
نه موري كه مويي كز آن كمترست
مبر گفتمت پاي مردم ز جاي
دل دوستان جمع بهتر كه گنج
مينداز در پاي كار كسي

تحمل كن اي ناتوان از قوي
به همت برآر از ستيهنده شور
لب خشك مظلوم را گو بخند
به بانگ دهل خواجه بيدار گشت
خورد كارواني غم بار خويش
گرفتم كز افتادگان نيستي
برينت بگويم يكي سرگذشت

***

گرفت از جهان كنج غاري مقام
به گنج قناعت فرو رفته پاي
ملك سيرتي آدمي پوست بود
كه در مي نيامدد به درها سرش
به دريوزه از خويشتن ترك آز
به خواري بگرداندش ده بده
يكي مرزبان ستمكار بود
به سر پنجگي پنجه بر تافتي
ز تلخيش روي جهاني ترش
ببردند نام بدش در ديار
پس چرخه نفرين گرفتند پيش
نبيني لب مردم از خنده باز
خدا دوست در وي نكردي نگاه
به نفرت ز من درمكش روي سخت
ترا دشمني با من از بهر چيست؟
به عزت ز درويش كمتر نيم
چنان باش با من كه با هر كسي
بر آشفت و گفت اي ملك هوش دار
ندارم پريشاني خلق دوست
نپندارمت دوستدار مني
چو دانم كه دارد خدا دشمنت
برو دوستداران من دوست دار
نخواهد شدن دشمن دوست دوست
كه خلقي بخسبند ازو تنگدل

كه بر يك نمط مي نماند جهان
كه گر دست يابد بر آيي به هيچ
كه كوه كلان ديدم از سنگ خرد
ز شيران جنگي بر آرند شور
چو پر شد ز زنجير محكمترست
كه عاجز شوي گر در آيي ز پاي
خزينه تهي به كه مردم به رنج
كه افتد كه در پايش افتي بسي

كه روزي تواناتر از وي شوي
كه بازوي همت به از دست زور
كه دندان ظالم بخواهند كند
چه داند شب پاسبان چون گذشت
نسوزد دلش بر خر پشت ريش
چو افتاده بيني چرا نيستي
كه سستي بود زين سخن درگذشت

چنان قحط سالي شد اندر دمشق
چنان آسمان بر زمين شد بخيل
بخوشيد سرچشمه هاي قديم
نبودي به جز آه بيوه زني
چو درويش بي رنگ ديدم درخت
نه  در كوه سبزي نه در باغ شيخ
در آن حال پيش آمدم دوستي
وگر چه به مكنت قوي حال بود
بدو گفتم اي يار پاكيزه خوي
بغريد بر من كه عقلت كجاست؟
نبيني كه سختي به غايت رسيد
نه باران همي آيد از آسمان
بدو گفتم آخر ترا باك نيست
گر از نيستي ديگري شد هلاك
نگه كرد رنجيده در من فقير
كه مرد ارچه بر ساحل ست اي رفيق
من از بينوايي نيم روي زرد
نخواهد كه بيند خردمند ريش
يكي اول از تندرستان منم
منغص بود عيش آن تندرست
چو بينم كه درويش مسكين نخورد
يكي را به زندان درش دوستان

كه ياران فراموش كردند عشق
كه لب تر نكردند زرع و نخيل
نماند آب جز آب چشم يتيم
اگر بر شدي دودي از روزني
قوي بازوان سست و درمانده سخت
ملخ بوستان خورده مردم ملخ
ازو مانده بر استخوان پوستي
خداوند جاه و زر و مال بود
چه درماندگي پيشت آمد بگوي
چو داني و پرسي سوالت خطاست
مشتق به حد نهايت رسيد
نه بر مي رود دود فرياد خوان
كشد زهر جايي كه ترياك نيست
ترا هست، بط را ز طوفان چه باك
نگه كردن عالم اندر سفيه
نياسايد و دوستانش غريق
غم بي نوايان رخم زرد كرد
نه بر عضو مردم نه برعضو خويش
كه ريشي ببيم بلرزد تنم
كه باشد به پهلوي بيمار سست
به كام اندرم لقمه زهرست و درد
كجا ماندش عيش در بوستان

شبي دود خلق آتشي بر فروخت
يكي شكر گفت اندر آن خاك و دود
جهانديده اي گفتش اي بوالهوس
پسندي كه شهري بسوزد به نار
به جز سنگدل ناكند معده تنگ
توانگر خود آن لقمه چون مي خورد
مگو تندرست ست رنجور دار
تنكدل چو ياران به منزل رسند
دل پادشاهان شود باركش
اگر در سراي سعادت كس ست
همينت بسندست اگربشنوي
خبر داري از خسروان عجم
نه آن شوكت و پادشايي بماند
خطا بين كه بر دست ظالم برفت
خنك روز محشر تن دادگر
به قومي كه نيكي پسندد خداي
چو خواهد كه ويران شود عالمي
سگالند ازو نيك مردان حذر
بزرگي ازو دان و منت شناس
اگر شكر كردي برين ملك و مال
وگر جوئر در پادشايي كني
حرام ست بر پادشه خواب خوش
ميازار عامي به يك خرد له
چو پرخاش بينند و بيداد ازو
بدانجام رفت و بد انديشه كرد
به سختي و سستي بر اين بگذرد
نخواهي كه نفرين كنند از پست

شنيدم كه بغداد نيمي بسوخت
كه دكان ما را گزندي نبود
ترا خود غم خويشتن بودو بس
اگر چه سرايت بود بر كنار
چو بيند كسان بر شكم بسته سنگ
چو بيند كه درويش خون مي خورد
كه مي پيچد از غصه و رنجور وار
نخسبد كه واماندگان از پسند
چو بينند در گل خر خاركش
ز گفتار سعديش حرفي بس ست
كه گر خار كاري سمن ندروي
كه كردند بر زيردستان ستم
نه آن  ظلم بر روستايي بماند
جهان ماند و او با مظالم برفت
كه در سايه ي عرش دارد مقر
دهد خسروي عادل و نيك راي
كند ملك در پنجه ي ظالمي
كه خشم خداي ست بيدادگر
كه زايل شود نعمت ناسپاس
به مالي و ملكي رسي بي زوال
پس از پادشايي گدايي كني
چو باشد ضعيف از قوي باركش
كه سلطان شبان ست و عامي گله
شبان نيست گرگ ست فرياد ازو
كه با زيردستان جفا پيشه كرد
بماند برو سالها نام بد
نكو باش تا بد نگويد كست

شنيدم كه در مرزي از باختر
سپهدار و گردنكش و پيلتن
پدر هر دو را سهمگين مرد يافت
برفت آن زمين را دو قسمت نهاد
مبادا كه بر يكدگر سركشند
پدر بعد از آن روزگاري شمرد
اجل بگسلاندش طناب امل
مقرر شد آن مملكت بر دو شاه
به حكم نظر در به افتاد خويش
يكي عدل تا نام نيكو برد
يكي عاطفت سيرت خويش كرد
بنا كرد و نان دادو لشكر نواخت
خزاين تهي كرد و پر كرد جيش
بر آمد همي بانگ شادي چو رعد
خديو خردمند فرخ نهاد
حكايت شنو كان گو نامجوي
ملازم به دلد اري خاص و عام
در آن ملك قارون برفتي دلير
نيامد در ايام او بر دلي
سرآمد به تاييد ملك از سران
دگر خواست كافزون كند تخت و تاج
طمع كرد در مال بازارگان
به اميد بيشي نداد و نخورد
كه تا جمع كرد آن زر از گربزي
شنيدند بازارگانان خبر
بريدند از آنجا خريد و فروخت
چو اقبالش از دوستي سر بتافت
ستيز فكل بيخ و بارش بكند
وفا در كه جويد چو پيمان گسيخت
چه نيكي طمع دارد آن بي صفا
چو بختش نگون بود در كاف كن
چه گفتند نيكان بدان نيك مرد
گمانش خطا بود و تدبير سست
يكي بر سر شاخ بن مي بريد
بگفتا گر اين مرد بد مي كند
نصحيت به جاي ست اگر بشنوي
كه فردا به داور بود خسروي
چو خواهي كه فردا بوي مهتري
كه چون بگذرد بر تو اين سلطنت
مكن ،‌پنجه از ناتوانان بدار
كه زشت ست در چشم آزادگان
بزرگان روشندل نيك بخت
به دنباله ي راستان كج مرو

مگو جاهي از سلطنت بيش نيست
سبكبار مردم سبكتر روند
تهيدست تشويق ناني خورد
گدا را چو حاصل شود نان شام
غم و شادماني به سر مي رود
چه آن را كه بر سر نهادند تاج
اگر سر فرازي به كيوان برست
چو خيل اجل بر سر هر دو تاخت

شنيدم كه يكبار در حله اي
كه من فر فرماندهي داشتم
سپهرم مدد كرد و نصرت وفاق
طمع كرده بودم كه كرمان خورم
بكن پنجه ي غفلت از گوش هوش

نكوكار مردم نباشد بدش
شرانگيز هم بر سر شر شود
اگر نفع كس در نهاد تو نيست
غلط گفتم اي يار شايسته خوي
چنين آدمي مرده به ننگ را
نه هر آدميزاده از دد به ست
به ست از دد انسان صاحب خرد
چو انسان نداند به جز خورد وخواب
سوار نگون بخت بي راهرو
كسي دانه ي نيك مردي نكاشت
نه هرگز شنيديم در عمر خويش

برادر دو بودند از يك پدر
نكوروي و دانا و شمشير زن
طلبكار جولان و ناورد يافت
به هر يك پسر ز آن نصيبي بدد
به پيكار شمشير كين بركشند
به جان آفرين جان شيرين سپرد
وفاتش فروبست دست عمل
كه بي حد و مر بود گنج و سپاه
گرفتند هر يك يكي راه پيش
يكي ظلم تا مال گرد آورد
درم داد و تيمار درويش خورد
شب از بهر درويش شب‌خانه ساخت
چنان كز خلايق به هنگام عيش
چو شيراز در عهد بوبكر سعد
كه شاخ اميدش برومند باد
پسنديده پي بود و فرخنده خوي
ثناگوي حق بامدادان و شام
كه شه دادگر بود و درويش سير
نگويم كه خاري كه برگ گلي
نهادند سر بر خطش سروران
بيفزود بر مرد دهقان خراج
بلا ريخت بر جان بيچارگان
خردمند داند كه ناخوب كرد
پراكنده شد لشكر از عاجزي
كه ظلم ست در بوم آن بي هنر
زراعت نيامد رعيت بسوخت
به ناكام دشمن برو دست يافت
سم اسب دشمن ديارش بكند
خراج از كه خواهد چو دهقان گريخت
كه باشد دعاي بدش در قفا
نكرد آنچه نيكانش گفتند كن
تو بر خور كه بيدادگر بر نخورد
كه در عدل بود آنچه در ظلم جست
خداوند بستان نگه كرد و ديد
نه با من كه با نفس خود مي كند
ضعيفان ميفكن به كتف قوي
گدايي كه پيشت نيرزد جوي
مكن دشمن خويشتن كهتري
بگيرد به قهر آن گدا دامنت
كه گر بفكنندت شوي شرمسار
بيفتادن از دست افتادگان
به فرزانگي تاج بردند و تخت
وگر راست خواهي ز سعدي شنو

كه ايمن تر از ملك درويش نيست
حق اين ست و صاحب دلان بشنوند
جانبان به قدر جهاني خورد
چنان خوش بخسبد كه سلطان شام
به مرگ اين دو از سر به در مي رود
چه آن را كه بر گردن آمد خراج
وگر تنگدستي به زندان درست
نمي شايد از يكدگر شان شناخت

سخن گفت با عابدي كله اي
به سر بر كلاه مهي داشتم
گرفتم به بازوي دولت عراق
كه ناگه بخوردند كرمان سرم
كه از مردگان پندت آيد به گوش

نورزد كسي بد كه نيك افتدش
چو كژدم كه با خانه كمتر شود
چنين گوهر و سنگ خارا يكي ست
كه نفع ست در آهن و سنگ و روي
كه بروي فضيلت بود سنگ را
كه دد ز آدميزاده ي بد به ست
نه انسان كه در مردم افتد چو دد
كدامش فضيلت بود بر دواب
پياده برد زو برفت گرو
كزو خرمن كام دل برنداشت
كه بد مرد را نيكي آمد به پيش

گزيري به چاهي در افتاده بود
بدانديش مردم به جز بد نديد
همه شب ز فرياد و زاري خفت
تو هرگز رسيدي به فرياد كس
همه تخم نامردي كاشتي
كه بر جان ريشت نهد مرهمي؟
تو ما را همي چاه كندي به راه
دو كس چه كنند از پي خاص و عام
يكي تشنه را تا كند تازه حلق
اگر بد كني چشم نيكي مدار
نپندارم اي در خزان كشته جو
درخت زَقوم از به جان پروري
رطب ناورد چوب خرزهره بار

كه از هول او شير نر ماده بود
بيفتاد و عاجز تر از خود نديد
يكي بر سرش كوفت سنگي و گفت
كه مي خواهي امروز فرياد رس
ببين لاچرم بر كه برداشتي
كه دلها ز ريشت بنالد همي
به سر لاجرم در فتادي به چاه
يكي نيك محضر دگر زشت نام
دگر تا بگردن در افتند خلق
كه هرگز نيارد گز انگور بار
كه گندم ستاني به وقت درو
مپندار هرگز كزو برخوري
چو تخم افكني بر همان چشم دار

حكايت كنند از يكي نيك مرد
به سرهنگ ديوان نگه كرد تيز
چو حجت نمامند جفا جوي را
بخنديد و بگريست مرد خداي
چو ديدش كه خنديد و ديگر گريست
بگفتا همي گريم از روزگار
همي خندم از لطف يزدان پاك
پسر گفتش اي نامور شهريار
كه خلقي برو روي دارند و پشت
بزرگي و عفو و كرم پيشه كن
شيدم كه نشنيد و خونش بريخت
بزرگي در آن فكرت آن شب بخفت
دمي بيش برم سياست نراند
نخفت ست مظلوم از آهش بترس
نترسي كه پاك اندروني شبي
نه ابليس بد كرد و نيكي نديد؟

مدر پرده ي كس به هنگام جنگ
مزن بانگ بر شير مردان درشت
يكي پند مي داد فرزند را
مكن جور بر خردكان اي پسر
نمي ترسم اي گرگك كم خرد
به خردي درم زور سرپنجه بود
بخوردم يكي مشت زور آوران

الا تا به غفلت نخفتي كه نوم
غم زير دستان بخور زينهار
نصيحت كه خالي بود از غرض

***

كه اكرام حجاج يوسف نكرد
كه نطعش بينداز و خونش بريز
به پرخاش درهم كشد روي را
عجب داشت سنگين دل تيره راي
بپرسيد كاين خنده و گريه چيست
كه طفلان بيچاره دارم چهار
كه مظلوم رفتم نه ظالم به خاك
يكي دست ازين مرد صوفي بدار
نه راي ست خلقي به يكبار كشت
ز خردان اطفالش انديشه كن
ز رمان داور كه داند گريخت
به خواب اندرش ديد و پرسيدو گفت
عقوبت برو تا قيامت بماند
ز دود دل صبحگاهش بترس
برآرد ز سوز جگر ياربي؟
بر پاك نمايد ز تخم پليد

كه باشد ترا نيز در پرده ننگ
چو با كودكان بر نيايي به مشت
نگه دار پند خردمند را
كه يك روزت افتد بزرگي به سر
كه روزي پلنگيت بر هم درد
دل زير دستان ز من رنجه بود
نكردم دگر زور بر لاغران

حرام است بر چشم سالار قوم
بترس از زبردستي روزگار
چو داروي تلخ ست دفع مرض

يكي را حكايت كنند از ملوك
چنانش در انداخت ضعف جسد
كه شاه ارچه بر عرصه نام آورست
نديمي زمين ملك بوسه داد
درين شهر مردي مبارك دم ست
نرفت ست هرگز ره ناصواب
نبردند پيشش مهمات كس
بخوان تا بخواند دعايي برين
بفرمود تا مهتران خدم
برفتند و گفتند و آمد فقير
بگفتا دعايي كن اي هوشمند
شنيد اين سخن پير خم بوده پشت
كه حق مهربان ست بر دادگر
دعاي منت كي شود سودمند
تو ناكرده بر خلق بخشايشي
ببايدت عذر خطا خواستن
كجا دست گيرد دعاي ويت
شنيد اين سخن شهريار عجم
برنجيد و پس با دل خويش گفت
بفرمود تا هر كه دربند بود
جهانديده بعد از دو ركعت نماز
كه اي بر فرازنده ي آسمان
ولي همچنان بر دعا داشت دست
تو گفتي ز شادي بخواهد پريد
بفرمود گنجينه ي گوهرش
حق از بهر باطل نشايد نهفت
مرو با سر رشته بار دگر
چو باري فتادن نگهدار پاي
ز سعدي شنو كاين سخن راست‌ست

جهان اي پسر ملك جاويد نيست
نه بر باد رفتي سحرگاه و شام؟
به آخر نديدي كه بر باد رفت
كسي زين ميان گوي دولت ربود
به كارآمد آنها كه برداشتند

شنيدم كه در مصر ميري اجل
جمالش برفت از رخ دلفروز
گزيدند فرزانگان دست فوت
همه تخت و ملكي پذيرد زوال
چو نزديك شد روز عمرش به شب
كه در مصر چون من عزيزي نبود
جهان گرد كردم نخورد برش
پنسديده رايي كه بخشيد و  خورد
درين كوش تا با تو ماند مقيم
كند خواجه بر بستر جانگداز
در آن دم ترا مي نمايد به دست
كه دستي به جود و كرم كن دراز
كنونت كه دست ست خاري بكن
بتابد بسي ماه و پروين و هور

***

كه بيماري رشته كردش چو دوك
كه مي برد بر زيردستان حسد
چو ضعف آمد از بيدقي كمترست
كه ملك خداوند جاويد باد
كه در پارسايي چنويي كم ست
دلي روشن و دعوتي مستجاب
كه مقصود حاصل نشد در نفس
كه رحمت رسد ز آسمان برين
بخواندند پير مبارك قدم
تني محتشم در لباسي حقير
كه در رشته چون سوزنم پاي بند
به تندي برآورد بانگي درشت
ببخشاي و بخشايش حق نگر
اسيران محتاج در چاه و بند؟
كجا بيني از دولت آسايشي
پس از شيخ صالح دعا خواستن
دعاي ستمديدگان در پيت؟
ز خشم و خجالت برآمد به هم
چه رنجم حق‌ست اينكه درويش‌گفت
به فرمانش آزاد كردند زود
به داور برآورد دست نياز
به جنگش گرفتي به صلحش بمان
كه شه سر برآورد و بر پاي جست
چو طاوس چون رشته در پا نديد
فشاندند در پاي و زر بر سرش
از آن جمله دامن بيفشاند و گفت
مبادا كه ديگر كند رشته سر
كه يكبار ديگر بلغزد ز جاي
نه هر باري افتاده برخاست ست

ز دنيا وفاداري اميد نيست
سرير سليمان عليه السلام
خنك آنكه با دانش و داد رفت
كه در بند آسايش خلق بود
نه گرد آوريدند و بگذاشتند

سپه تاخت بر روزگارش اجل
چو خور زرد شد بس نماند ز روز
كه در طب نديدند داروي موت
به جز ملك فرمانده لايزال
شنيدند مي گفت در زير لب
چو حاصل همين بود چيزي نبود
برفتم چو بيچارگان از سرش
جهان از پي خويشتن گرد كرد
كه هر چه از تو ماند دريغ‌ست و بيم
يكي دست كوتاه و ديگر دراز
كه دهشت زبانش ز گفتن ببست
دگر دست كوته كن از ظلم و آز
دگر كي برآري تو دست از كفن؟
كه سر برنداري زبالين گور

قزل ارسلان قلعه اي سخت داشت
نه انديشه از كس نه حاجت به هيچ
چنان نادر افتاده در روضه اي
شنيدم كه مردي مبارك حضور
حقايق شناسي جهان ديده اي
بزرگي زبان آوري كاردان
قزل گفت چندين كه گرديده اي
بخنديد كاين قلعه اي خرم ست
نه پيش از تو گردنكشان داشتند
نه بعد از تو شاهان ديگر برند
ز دورا ملك پدر ياد كن
چنان روزگارش به كنجي نشاند
چو نوميد ماند از همه چيز و كس
بر مرد هشيار دنيا خس ست
چنين گفت شوريده اي در عجم
اگر ملك بر جم بماندي و بخت
اگر گنج قارون به دست آوري

چو الب‌ارسلان جان به‌جان بخش داد
به تربت سپردندش از تاجگاه
چنين گفت ديوانه ي هوشيار
زهري ملك و دران سر در نشيب
چنين ست گرديدن روزگار
چو ديرينه روزي سرآورد عهد
منه بر جهان دل كه بيگانه اي ست
نه لايق بود عيش با دلبري
نكويي كن امسال چون ده تراست

***

كه گردن به الوند بر مي فراشت
چو زلف عروسان رهش پيچ پيچ
كه بر لاجوردي طبق بيضه اي
به نزديك شاه آمد از راه دور
هنرمندي آفاق گرديده اي
حكيمي سخنگوي بسيار دان
چنين جاي محكم دگر ديده اي؟
وليكن نپندارمش محكم ست
دمي چند بودند و بگذاشتند
درخت اميد ترا برخورند
دل از بند انديشه آزاد كن
كه بر يك پشيزش تصرف نماند
اميدش به فضل خدا ماند و بس
كه هر مدتي جاي ديگر كس ست
به كسري كه اي وارث ملك جم
ترا كي ميسر شدي تاج و تخت؟
نماند مگر آنچه بخشي بري

پسر تاج شاهي به سر برنهاد
نه جاي نشستن بد آماجگاه
چو ديدش پسر روز ديگر سوار
پدر رفت و پاي پسر در ركيب
سبك سير و بدعهد و ناپايدار
جوان دولتي سر برآرد ز مهد
چو مطرب كه هر روز درخانه‌اي‌ست
كه هر بامدادش بود شوهري
كه سال دگر ديگري دهخداست

شنيدم كه از پادشاهان غور
خران زير بار گران بي علف
جو منعم كند سفله را روزگار
چو بام بلندش بود خود پرست
شنيدم كه باري به عزم شكار
تكاور به دنبال صيدي براند
به تنها نداست روي و رهي
يكي پيرمرد اندر آن ده مقيم
پسر را همي گفت كاي شادبهر
كه اين ناجوانمرد برگشته بخت
كمر بسته دارد به فرمان ديو
درين كشور آسايش و خرمي
مگر كاين سيه امه ي بي صفا
پسر گفت راه درازست و سخت
طريقي بينديش و رايي بزن
پدر گفت اگر پند من بشنوي
زدن بر خر نامور چند بار
مگر كان فرومايه ي زشت كيش
چو خضر پيمبر كه كشتي شكست
به سالي كه در بحر كشتي گرفت
تفو بر چنان ملك و دولت كه راند
پسر چون شنيد اين حديث از پدر
فرو كوفت بيچاره خر را به سنگ
پدر گفتش اكنون سر خويش گير
پسر در پي كاروان اوفتاد
وز آن سو پدر روي در آستان
كه چندان امانم ده از روزگار
اگر من نبينم مر او را هلاك
گر مار زايد زن باردار
زن از مرد موذي به بسيار برد
مخنث كه بيداد بر خود كند
شه اين جمله بشنيد و چيزي نگفت
همه شب به بيداري اختر شمرد
چو آواز مرغ سخر گوش كرد
سواران همه شب همي تاختند
بر آن عرصه بر اسب ديدند شاه
به خدمت نهادند سر بر زمين
يكي گفتش از دوستان قديم
رعيت چه نزلت نهادند دوش
شهنشه نيارست كردن حديث
هم آهسته سر برد پيش سرش
كسم پاي مرغي نياورد پيش
بزرگان نشستند و خوان خواستند
چو شور و طرب در نهاد آمدش
بفرمود و جستند و بستند سخت
سيه دل بر آهخت شمشير تيز
سر نا اميدي بر آورد و گفت
نه تنها منت گفتم اي شهريار
چرا خشم بر من گرفتي و بس
چو بيداد كردي توقع مدار
ور ايدون كه دشوارت آمد سخ
ترا چاره از ظلم برگشتن ست
مرا پنج روز دگر مانده گير
نماند ستمكار بدروزگار
ترا نيك پندست اگر بشنوي
بدان كي ستوده شود پادشاه
چه سود آفرين بر سر  انجمن
همي گفت و شمشير بالاي سر
نبيني كه چون كارد بر سر بود
شه از مستي غفلت آمد به هوش
كزين پير دست عقوبت بدار
زماني سر اندر گريبان بماند
به دستان خود بند ازو برگرفت
بزرگيش بخشيد و فرماندهي
به گيتي حكايت شد اين داستان
بياموزي از عاقلان حسن خوي
ز دشمن شنو سيرت خود،كه دوست
وبال ست دادن به رنجور قند
ترشروي بهتر كند سرزنش
ازين به نصحيت نگويد كست

يكي پادشه خر گرفتي به زور
به روزي دو مسكين شدندي تلف
نهد بر دل تگ درويش بار
كند بول و خاشاك بر بام پست
برون رفت بيدادگر شهريار
شبش درگرفت از حشم بازماند
بينداخت ناكام شب در دهي
ز پيران مردم شناس قديم
خرت را مبر بامدادان به شهر
كه تابوت بينمش بر جاي تخت
به گردون بر از دست جورش عريو
نديد و نبيند به چشم آدمي
به دوزخ برد لعنت اندر قفا
پياده نيارم شد اي نيك بخت
كه راي تو روشن تر از راي من
يكي سنگ برداشت بايد قوي
سر و دست و پهلوش كردن فكار
به كارش نيايد خر پشت ريش
وزو دست جبار ظالم ببست
بسي سالها نام زشتي گرفت
كه شنعت برو تا قيامت بماند
سر از خط فرمان نبردش به در
خر از دست عاجز شد از پاي لنگ
هر آن ره كه مي بايدت پيش گير
ز دشنام چندانكه دانست داد
كه يارب به سجاده ي راستان
كزين نحس ظالم برآيد دمار
شب گور چشمم نخسبد به خاك
به از آدميزاده ي ديوسار
سگ از مردم مردم آزار به
از آ» به كه با ديگري بد كند
ببست اسب و سر بر نمد زين بخفت
ز سودا و انديشه خوابش نبرد
پريشاني شب فراموش كرد
سحرگه پي اسب بشناختند
پياده دويدند يك سر سپاه
چو دريا شد از موج لشكر زمين
كه شب حاجبش بود و روزش نديم
كه ما را نه چشم آرميد و نه گوش
كه بر وي چه آمد ز خبث خبيث
فرو گفت پنهان به گوش اندرش
ولي دست خر رفت از اندازه بيش
بخوردند و مجلس بياراستند
ز دهقان دو شينه ياد آمدش
به خواري فكندند رد پاي تخت
ندانست بيچاره راه گريز
نشايد شب گور در خانه خفت
كه برگشته بختي و بد روزگار
منت پيش گفتم همه خلق پس
كه نامت به نيكي رود در ديار
دگر هر چه دشوارت آيد مكن
نه بيچاره ي بي گنه كشتن ست
دو روز دگر عيش خوش رانده گير
بماند بر او لعنت پايدار
وگر نشنوي خود پشيمان شوي
كه خلقش ستايند در بارگاه؟
پس چرخه نفرين كنان پير زن؟
سپر كرده جان پيش تير قدر
قلم را زبانش روانتر بود
به گوشش فروگفت فرخ سروش
يكي كشته گير از هزاران هزار
پس آنگه به عفو آستين برفشاند
سرش را ببوسيد و در بر گرفت
ز شاخ اميدش برآمد بهي
رود نيك بخت از پي راستان
نه چندانكه از غافل عيب جوي
هرآنچ از تو آيد به چشمش نكوست
كه داروي تلخش بود سودمند
كه ياران خوش طبع شيرين منش
اگر عاقلي يك اشارت بست

چو دور خلافت به مامون رسيد
بر چهر آفتابي ، به تن گلبني
به خون عزيزان فروبرده چنگ
بر ابروي عابد فريبش خضاب
شب خلوت آن لعبت حورزاد
گرفت آتش خشم در وي عظيم
بگفتا سر اينك به شمشير تيز
بگفت از چه بر دل گزند آمدت
بگفت ار كشي ور شكافي سرم
كشد تير پيكار و تيغ ستم
شنيد اين سخن سرور نيك بخت
همه شب درين فكر بود و نخفت
طبيعت شناسان هر كشوري
دلش گرچه در حال ازو رنجه شد
پريچهره را هعمنشين كرد و دوست
به نزد من آن كس نكوخواه توست
به گمراه گفتن نكو مي روي
هر آنگه كه عيبت نگويند پيش
مگو شهد شيرين شكر فايق ست
چه خوش گفت يك روز دارو فروش
اگر شربتي بايدت سودمند
به پرويزن معرفت بيخته

يكي ماه پيكر كنيزك خريد
به عقل خردمند بازي كني
سرانگشتها كرده عناب رنگ
چو قوس قزح بود بر آفتاب
مگر تن در آغوش مامون نداد
سرش خواست كردن چوجوزا دونيم
بينداز وبا من مكن خفت و خيز
چه خصلت ز من ناپسند آمدت؟
ز بوي دهانت به رنج اندرم
به يكبار و ، بوي دهن دم به دم
برآشفت تند و برنجيد سخت
دگر روز با هوشمندان بگفت
سخن گفت با هر يك از هر دري
دوا كرد و خوشبوي چون غنچه شد
كه اين عيب من گفت ، يار من اوست
كه گويد فلا خار در راه توست
جفايي تمام ست و جوري قوي
هنر داني از جاهلي عيب خويش
كسي را كه سمقونيا لايق ست
شفا بايد داروي تلخ نوش
ز سعدي ستان تلخ داروي پند
به شهد ظرافت برآميخته

شنيدم كه از نيك مردي فقير
مگر بر زبانش حقي رفته بود
به زندان فرستادش از بارگاه
ز ياران كسي گفتش اندر نهفت
رسانيدن امر حق طاعت ست
همان دم كه در خفيه اين راز رفت
بخنديد كو ظن بيهوده برد
غلامي به درويش برد اين پيام
مرا بار غم بر دل ريش نيست
نه گر دستگيري كني خرمم
تو گر كامراني به فرمان و گنج
به دروازه ي مرگ چون در شويم
منه دل برين دولت پنج روز
نه پيش از تو بيش از تو اندوختند؟
چنان زي كه ذكرت به تحسين كنند
نبايد به رسم بد آيين نهاد
وگر بر سر‌ آيد خداوند زور
بفرمود دلتنگ روي از جفا
چنين گفت مرد حقايق شناس
من از بي زباني ندارم غمي
اگر بينوايي برم ور ستم
عروسي بود نوبت ماتمت

دل آزرده شد پادشاهي كبير
ز گردنكشي بر وي آشفته بود
كه زور آزمايي ست بازوي جاه
مصالح نبود اين سخن گفت ، گفت
ز زندان نترسم كه يك ساعت ست
حكايت به گوش ملك باز رفت
نداند كه خواهد درين حبس مرد
بگفتا به خسرو بگو اي غلام
كه دنيا همين ساعتي بيش نيست
نه گر سر بري بر دل آيد غمم
دگر كس فرومانده در ضعف و رنج
به يك هفته با هم برابر شويم
به دود دل خلق خود را مسوز
به بيداد كردن جهان سوختند
چو مُردي ،‌نه بر گور نفرين كنند
كه گويند لعنت بر آن كاين نهاد
نه زيرش كند عاقبت خاك گور
كه بيرون كنندش زبان از قفا
كزين هم كه گفتي ندارم هراس
كه دانم كه ناگفته داند همي
گرم عاقبت خير باشد چه غم
گرت نيك روزي بود خاتمت

يكي مشت زن بخت و روزي نداشت
ز جور شكم گل كشيدي به پشت
مدام از پريشاني روزگار
گهش جنگ با عالم خيره كش
گه از ديدن عيش شيرين خلق
گه از كار آشفته بگريستي
كسان شهد نوشند و مرغ و بره
گر انصاف پرسي نه نيكوست اين
چه بودي كه پايم درين كار گل
مگر روزگاري هوس راندمي
شنيدم كه روزي زمين مي شكافت
به خاك اندرش عقد بگسيخته
دهان بي زبان پند مي گفت و راز
نه اين ست حال ذهن زير گل
غم از گردش روزگاران مدار
همان لحظه كاين خاطرش روي داد
كه اي نفس بي راي و تدبير و هش
اگر بنده اي بار بر سر برد
در آن دم كه حالش دگرگون شود
غم و شادماني نماند وليك
كرم پاي دارد ،‌نه ديهيم و تخت
مكن تكيه بر ملك و جاه و حشم
خداوند دولت غم دين خورد
نخواهي كه ملكت برآيد به هم
زر افشان ، چو دنيا بخواهي گذاشت

نه اسباب شامش مهيا نه چاشت
كه روزي محال ست خوردن به‌مشت
دلش حسرت آورد و تن سوكوار
گه از بخت شوريده رويش ترش
فرو مي شدي آب تلخش به حلق
كه كس ديد ازي تلخ تر زيستي؟
مرا روي نان مي نبيند تره
برهنه من و گربه را پوستين
به گنجي فرورفتي از كام دل
ز خود گرد محنت بيفشاندمي
عظام زنخدان پوسيده يافت
گهرهاي دندان فروريخته
كه اي خواجه با بينوايي بساز
شكر خورده انگار يا خون دل
كه بي ما بگردد بسي روزگار
غم از خاطرش رخت يكسو نهاد
بكش بار تيمار و خود را مكش
وگر سر به اوج فلك بر برد
به مرگ از سرش هر دو بيرون شود
جزاي عمل ماند و نام نيك
بده كز تو اين ماند اي نيك بخت
كه پيش از تو بودست وبعد ازتو هم
كه دنيا به هر حال مي بگذرد
غم ملك و دين هر دو بايد به هم
كه سعدي در افشاند اگر زر نداشت

حكايت كننداز جفاگستري
در ايام او روز مردم چو شام
همه روز نيكان ازو در بلا
گروهي بر شيخ آن روزگار
كه اي پير داناي فرخنده راي
بگفتا دريغ آيدم نام دوست
كسي را كه بيني ز حق بر كران
دريغ است با سفله گفت از علوم
چو در وي نگريد عدو داندت
ترا عادت – اي پادشه-حق روي ست
نگين خصلتي دارد اي نيك بخت
عجب نيست گر ظالم از من به جان
تو هم پاسباني به انصاف و داد
ترا نيست منت ز روي قياس
كه در كار خيرت به خدمت بداشت
همه كس به ميدان كوشش درند
تو حاصل نكردي به كوشش بهشت
دلت روشن و وقت مجموع باد
حياتت خوش و رفتنت به صواب

همي تا بر آيد به تدبير كار
چو نتوان عدو را به قوت شكست
گر انديشه باشد ز خصمت گزند
عدو را به جاي خسك زر بريز
چو دستي نشايد گزيدن ببوس
به تدبير رستم در آيد ببند
عدو را به فرصت توان كمند پوست
حذر كن ز پيكار كمتر كسي
مزن تا تواني بر ابرو گره
بود دشمنش تازه و دوست ريش
مزن با سپاهي ز خود بيشتر
وگر زو تواناتري در نبرد
اگر پيل زوري و گر شير چنگ
چو دست از همه حيلتي در گسست
اگر صلح خواهد عدو سر مپيچ
كه گر وي ببندد در كارزار
ورو پاي جنگ آورد در ركاب
تو هم جنگ راباش چون‌كينه‌خواست
چو با سفله گويي به لطف و خوشي
به اسبان تازي و مردان مرد
وگر مي بر آيد به نرمي و هوش
چو دشمن به عجز اندر آمد ز در
چو زنهار خواهد كرم پيشه كن
ز تدبير پير مكهن بر مگرد
در آرند بنياد رويين ز پاي

بينديش در قلب هيجا مفر
چو بيني كه لشر ز هم دست داد
اگر بر كناري به رفتن بكوش
وگر خود هزاري و دشمن دويست
شب تيره پنچه سوار از كمين
چو خواهي بريدن به شب راهها
ميان دو لشكر چو يك روز راه
گر او پيش دستي كند غم مدار
نداني كه لشكر چو يك روزه راند
تو آسوده بر لشكر مانده زن
چو دشمن شكستي بيفكن علم
بسي در قفاي هزيمت مران
هوا بيني از گرد هيجا چو ميغ
به دنبال غارت نراند سپاه
سپه را نگهباني شهريار

دلاور كه باري تهور نمود
كه بار دگر دل نهد بر هلاك
سپاهي در آسودگي خوش بدار
سپاهي كه مكارش نباشد به برگ
كنون دست مردان جنگي ببوس
نواحي ملك از كف بدسگال
ملك را بود بر عدو دست چير
بهاي سر خويشتن مي خورد
چو دارند گنج از سپاهي دريغ
چه مردي كند در صف كارزار
به پيكار دشمن دليران فرست
براي جهانديدگان كار كن
مترس از جوانان شمشير زن
جوانان پيل افكن شير گير
خردمند باشد جهانديده مرد
جوانان شايسته ي بخت ور
گرت مملكت بايد آراسته
سپه را مكن پيشرو جز كسي
به خردان مفرماي كار درشت
رعيت نوازي و سرلشكري
نخواهي كه ضايع شود روزگار
نتابد سگ صيد روي از پلنگ
چو پرورده باشد پسر در شكار
به شكتي و زنخجير و آماج و گوي
به گرمابه پرورده و عيش و ناز
دو مردش نشانند بر پشت زين

يكي را كه ديدي تو در جنگ پشت
مخنث به از مرد شمشير زن
چه‌خوش‌گفت گرگين به‌فرزندخويش
اگر چون زنان جست خواهي گريز
سواري كه در جنگ بنمود پشت
شجاعت نيايد مگر ز آن دو يار
دو هم جنس هم سفره هم زبان
كه ننگ آيدش رفتن از پيش تير
چو بيني كه ياران نباشند يار

دو تن پرور اي شاه كشور گشاي
ز نام آوران گوي دولت برند
هر آنكو قلم را نورزيد و تيغ
قلم زن نكو دار و شمشير زن
نه مردي ست دشمن در اسباب جنگ
بسا اهل دولت به بازي نشست

نگويم ز جنگ بد انديش ترس
بسا كس به روز آيت صلح خواند
زره پوش خسبند مرد اوژنان
به خيمه درون مرد شمشير زن
ببايد نهان جنگ را ساختن
حذر ، كار مردان كار آگه ست

ميان دو بدخواه كوتاه دست
كه گر هر دو با هم سگالند راز
يكي را به نيرنگ مشغول دار
اگر دشمني پيش گيرد ستيز
برو دوستي گير با دشمنش
چو در لشكر دشمن افتد خلاف
چو گرگان پسندند بر هم گزند
چو دشمن به دشمن بود مشتغل

چو شمشير پيكار برداشتي
كه لشكر شكوفان مغفر شكاف
دل مرد ميدان نهاني بجوي
چو سالاري از دشمن افتد به چنگ
كه افتد كزين نيمه هم سروري
اگر كشتي اين بندي ريش را
نترسد كه دورانش بندي كند
كسي بنديان را بود دستگير
اگر سر نهد بر خطت سروري
اگر خفيه ده دل به دست آوري

گرت خويش دشمن شود دوستدار
كه گردد درونش به كين تو ريش
بد انديش را لفظ شيرين مبين
كسي جان از آسيب دشمن ببرد
نگه دارد آن شوخ در كيس در

سپاهي كه عاصي شود در امير
نداست سالار خود را سپاس
به سوگند و عهد استوارش مدار
نوآموز را ريسمان كن دراز

چو اقليم دشمن به جنگ و حصار
كه بندي چو دندان به خون در برد

چو بركندي از دست دشمن ديار
كه گر باز كوبد در كارزار
وگر شهريان را رساني گزند
مگو دشمن تيغ زن بر درست
به تدبير جنگ بد انديش كوش
منه در ميان راز با هر كسي
سكندر كه با شرقيان حرب داشت
چو بهمن به زاولستان خواست شد
اگر جز تو داند كه عزم تو چيست
كرم كن نه پرخاش و كين آوري
چو كاري بر آيد به لطف و خوشي
نخواهي كه باشد دلت دردمند
به بازو توانا نباشد سپاه
دعاي ضعيفان اميدوار
هر آنك استعانت به درويش برد

***

كه فرماندهي داشت بر كشوري
شب از بيم او خواب مردم حرام
به شب دست پاكان ازو بر دعا
ز دست ستمگر گرستنئد زار
بگو اين جوان را بترس از خداي
كه هر كس نه در خورد پيغام اوست
منه با وي اي خواجه حق در ميان
كه ضايع شود تخم در شوره بوم
برنجد به جان و برنجاندت
دل مر حقگوي ازينجا قوي ست
كه در موم گيرد نه در سنگ سخت
برنجد كه دزدست و من پاسبان
كه حفظ خدا پاسبان تو باد
خداوند را من و فضل و سپاس
نه چون ديگرانت معطل گذاشت
ولي گوي بخشش نه هر كس برند
خدا در تو خوي بهشتي بهشت
قدم ثابت و پايه مرفوع باد
عبادت قبول و دعا مستجاب

مداراي دشمن به از كارزار
به نعمت ببايد در فتنه بست
بتعويذ احسان زبانش ببند
كه احسان كند كند دندان تيز
كه با غالبان چاره زرق ست و لوس
كه اسفنديارش نجست از كمند
پس او را مدارا چنان كن كه دوست
كه از قطره سيلاب ديدم بسي
كه دشمن اگر چه زبون دوست به
كسي كش بود دشمن از دوست بيش
كه نتوان زد انگشت بر نيشتر
نه مردي ست بر ناتوان زور كرد
به نزديك من صلح بهتر كه جنگ
حلال ست بردن به شمشير دست
وگر جنگ جويد عنان بر مپيچ
ترا قدر و هيبت شود يك هزار
نخواهد به حشر از تو داور حساب
كه با كينه ور مهرباني خطاست
فزون گرددش كبر و گردنكشي
بر آر از نهاد بد انديش گرد
به تندي و خشم و درشتي مكوش
نبايد كه پرخاش جويي دگر
ببخشاي و از مكرش انديشه كن
كه كار آزموده بود سالخورد
جوانان به نيروي و پيران به راي

چه داني كه زان كه باشد ظفر
به تنها مده جان شيرين به باد
وگر در ميان لبس دشمن بپوش
چو شب شد در اقليم دشمن مايست
چو پانصد به هيبت بدرد زمين
حذر كن نخست از كمين گاهها
بماند،بزن خيمه بر جايگاه
ور افراسياب ست مغزش برآر
سرپنجه ي زورمندش نماند
كه نادان ستم كرد بر خويشتم
كه بازش يايد جراحت به  هم
نبايد كه دور افتي از ياوران
بگيرند گردت به زوبين و تيغ
كه خالي بماند پس پشت شاه
به از جنگ در حلقه ي كارزار

ببايد به مقدارش اندر فزود
ندارد ز پيكار ياجوج باك
كه در حالت سختي آيد به كار
چرا دل نهد روز هيجا به مرگ
نه آنگه كه دشمن فرو كوفت كوس
به لشكر نگهدار و لشكر به مال
چو لشكر دل آسوده باشند و سير
نه انصاف باشد كه سختي برد
دريغ آيدش دست بردن به تيغ
كه دستش تهي باشد و كار ، زار
هژبران بناورد شيران فرست
كه صيد آزمودست گرگ كهن
حذر كن ز پيران بسيار فن
ندانند دستان روباه پير
كه بسيار گرم آزمودست و سرد
زگفتار پيران نپيچند سر
مده كار معظم به نوخاسته
كه در جنگها بوده باشد بسي
كه نسدان نشايد شكستن به مشت
نه كاريست بازيچه و سرسري
به ناكار ديده مفرماي كار
ز روبه رمد شير ناديده جنگ
نترسد چو پيش آيدش كارزار
دلاور شود مرد پرخاشجوي
برنجد چو بيند در جنگ باز
بود كش زند كودكي بر زمين

بكش گر عدو در مصافش نكشت
كه روز وغا سربتابد چو زن
چه قربان پيكار بربست و كيش
مرو آب مردان جنگي مريز
نه خود را كه نام آوران را بكشت
كه افتند در حلقه ي كارزار
بكوشند در قلب هيجا به جان
برادر به چنگال دشمن اسير
هزيمت ز ميدان غنيمت شمار

يكي اهل رزم و دگر اهل راي
كه دانا و شمشير زن پرورند
برو گر بميرد مگو اي دريغ
نه مطرب كه مردي نبايد ز زن
تو مدهوش ساقي و آواز چنگ
كه دولت برفتش به بازي ز دست

در آوازه ي صلح ازو بيش ترس
چو شب شد سپه بر سر خفته راند
كه بستر بود خوابگاه زانن
برهنه نخسبد چو در خانه زن
كه دشمن نهان آورد تاختن
يزك ،‌سد رويين لشكر گه ست

نه فرزانگي باشد ايمن نشست
شود دست كوتاه ايشان دراز
دگر بر آور ز هستي دمار
به شمشير تدبير خونش بريز
كه زندان شود پيرهن بر تنش
تو بگذار شمشير خود در غلاف
بر آسايد اندر ميان گوسفند
تو با دوست بنشين به آرام دل

نگه دار پنهان ره آشتي
نهان صلح جستند و پيدا مصاف
كه باشد كه در پايت افتد چو گوي
به كشتن درش كرد بايد درنگ
بماند گرفتار در چنبري
نبيني دگر بندي خويش را
كه بر بنديان زورمندي كند
كه خود بوده باشد به بندي اسير
چو نيكش بداري ،‌نهد ديگري
از آن به كه صد ره شبيخون بري

ز تلبيسش ايمن مشو زينهار
چو ياد آيدش مهر پيوند خويش
كه ممكن بود زهر در انگبين
كه مر دوستان را به دشمن شمرد
كه بيند همه خلق را كيسه بر

ورا تا تواني به خدمت مگير
ترا هم ندارد ، ز عذرش هراس
نگهبان پنهان برو بر گمار
نه بگسل كه ديگر نبينيش باز

گرفتي به زندانيانش سپار
ز حلقوم بيدادگر خون خورد

رعيت به سامانتر از وي بدار
بر آرند عام از دماغش دمار
در شهر بر روي دشمن مبند
كه انبار دشمن به شهر اندرست
مصالح بينديش و نيت بپوش
كه جاسوس هم كاسه ديدم بسي
در خيمه گويند در غرب داشت
چپ آوازه فاكند و از راست شد
بر آن راي و دانش ببايد گريست
كه عالم به زير نگين آوري
چه حاجت به تندي و گردنكشي
دل دردمندان بر آور ز بند
برو همت از ناتوان بخواه
ز بازوي مردي به آيد به كار
اگر بر فريدون زد از پيش برد

اگر هوشمندي به معني گراي
كه را دانش وجود و تقوي نبود
كسي خسبد آسوده در زير گل
غم‌خويش در زندگي خور كه خويش
نخواهي كه باشي پراكنده دل
پريشان كن امروز گنجينه ، چيست
تو با خود ببر توشه ي خويشتن
كسي گوي دولت ز دنيا برد
به غمخوارگي چون سرانگشت من
مكن ، بر كف دست نه هر چه هست
به پوشيدن ستر درويش كوش
مگردان غريب از درت بي نصيب
بزرگي رساند به محتاج خير
به حال دل خستگان در نگر
درون فروماندگان شاد كن
نه خواهنده ي بر در ديگران ؟

پدر مرده را سايه بر سر فكن
نداني چه بودش فرومانده سخت
چو بيني يتيمي سرافكنده پيش
يتيم ار بگيرد كه نازش خرد؟
الا تا نگيرد ، كه عرش عظيم
به رحمت بكن آبش از ديده پاك
اگر سايه اي خود برفت از سرش
من آنگه سر تا جور داشتم
اگر بر وجودم نشستي مگس
كنون دشمنان گر برندم اسير
مرا باشد از درد طفلان خبر
يكي خار پاي يتيمي بكند
همي گفت و در روضه ها مي چميد

مشو تا تواني ز رحمت بري
چو انعام كردي مشو خود پرست
اگر تيغ دورانش انداخت ست
چو بيني دعاگوي دولت هزار
كه چشم از تو دارند مردم بسي
كرم خوانده ام سيرت سروران

***

 **

كه معني بماند از صورت به جاي
به صورت درش هيچ معني نبود
كه خسبند ازو مردم آسوده دل
به مرده نپردازد از حرص خويش
پراكندگان را از خاطر مهل
كه فرداكليدش نه در دست توست
كه شفقت نيايد ز فرزند و زن
كه با خود نصيبي به عقبي برد
نخارد كس اندر جهان پشت من
كه فردا به ددان بري پشت دست
كه ستر خدايت بود پرده پوش
مبادا كه گردي به درها غريب
كه ترسد كه محتاج گردد به غير
كه روزي تو دل خسته باشي مگر
ز روز فروماندگي ياد كن
به شكرانه خواهنده از در مران

غبارش بيفشان وخارش بكن
بود تازه بي بيخ هرگز درخت؟
مده بوسه بر روي فرزند خويش
وگر خشم گيرد كه بارش برد؟
بلرزد همي چون بگريد يتيم
به شفقت بيفشانش از چهره خاك
تو در سايه ي خويشتن پرورش
كه سر بر كنار پدر داشتم
پريشان شدي خاطر چند كس
نباشد كس از دوستانم نصير
كه در طفلي از سر برفتم پدر
به خواب اندرش ديد صدر خجند
كز آن خار بر من چه گلها دميد

كه رحمت برندت چو رحمت بري
كه من سرورم ديگران زير دست
نه شمشير دوران هنوز آخته ست؟
خداوند را شكر نعمت گزار
نه تو چشم داري به دست كسي
غلط گفتم ، اخلاق پيغمبران

شنيدم كه يك هفته ابن السبيل
ز فرخنده خوبي نخوردي به گاه
برون رفت و هر جايي بنگريد
به تنها يكي در بيابان چو بيد
به دلداريش مرحبايي بگفت
كه اي چشمهاي مرا مردمك
نعم گفت و بر جست و برداشت گام
رقيبان مهمانسراي خليل
بفرمود و ، ترتيب كردند خوان
چو بسم الله آغاز كردند جمع
چنين گفتش اي پير ديرينه روز
نه شرط است وقتي كه روزي‌خوري
بگفتا نگيرم طريقي به دست
بداست پيغمبر نيك فال
به خواري براندش چو بيگانه ديد
سروش آمد از كردگار جليل
منش داده صد سال روزي و جان
گر او مي برد پيش آتش سجود

گره بر سر بند احسان مزن
زيان مي كند مرد تفسير دان
كجا عقل ، يا شرع ،‌ فتوي دهد
وليكن تو بستان كه صاحب خرد

***

نيامد به مهمانسراي خليل
مگر بينوايي در آيد ز راه
بر اطراف وادي نگه كرد و ديد
سر و مويش از گرد پيري سپيد
به رسم كريمان صلايي بگفت
يكي مردي كن به نان و نمك
كه دانست خلقش ، عليه السلام
به عزت نشاندند پير ذليل
نشستند بر هر طرف همگنان
نيامد پيرش حديثي به سمع
چو پيران نمي بينمت صدق و سوز
كه نام خداوند روزي بري
كه نشنيدم از پير آذر پرست
كه گبرست پير تبه بوده حال
كه منكر بود پيش پاكان پليد
به هيبت ملامت كنان كاي خليل
تو را نفرت آمد ازو يك زمان
تو واپس چرا مي بري دست جود؟

كه اين زرق و شيدست وآن مكر وفن
كه علم و ادب مي فروشد به نان
كه اهل خرد دين به دنيا دهد
ز ارزان فروشان به رغبت خرد

زبان داني آمد به صاحب دلي
يكي سفله ر ا ده درم بر من ست
همه شب پريشان ازو حال من
بكرد از سخن هاي خاطر پريش
خدايش مگر تا ز مادر بزاد
ندانسته از دفتر دين الف
خور از كوه يك روز سر بر نزد
در انديشه ام تا كدامم كريم
شنيد اين سخن پير فرخ نهاد
زر افتاد در دست افسانه گوي
يكي گفت شيخ اين نداني كه كيست
گدايي كه بر شير نر زين نهد
بر آشفت عابد كه خاموش باش
اگر راست بود آنچه پنداشتم
وگر شوخ چشمي و سالوس كرد
كه خود را نگه داشتم آبروي
بد و نيك را بذل كن سيم و زر
خنك آنكه در صحبت عاقلان
گرت عقل و راي‌ست و تدبير وهوش
كه اغلب درين شيوه دارد مقال

كه محكم فرومانده ام در گلي
كمه دانگي ازو بر دلم ده من ست
همه روز چون سايه دنبال من
درون دلذم چون در خانه ريش
جز اين ده درم چيز ديگر نداد
نخوانده به جز باب لاينصرف
كه آن قلتبان حلقه بر در نزد
از آن سنگدل دست گيرد بسيم
درستي ، دو در آستينش نهاد
برون رفت از آنجا چو زر تازه روي
بر او گر بميرد نبايد گريست
ابوزيد را اسب و فرزين نهد
تو مرد زبان نيست ،‌گوش باش
ز خلق آبرويش نگه داشتم
الا تا نپنداري افسوس كرد
ز دست چنان گر بزي ياوه گوي
كه اين كسب خيرست ، و آن دفع شر
بياموزد اخلاق صاحب دلان
به عزت كني پند سعدي به گوش
نه در چشم و زلف و بناگوش و خال

يكي رفقت و دينار ازو صد هزار
نه چون ممسكان دست بر زر گرفت
ز درويش خالي نبودي درش
دل خويش و بيگانه خرسند كرد
ملامت كني گفتش اي باد دست
به سالي توان خرمن اندوختن
چو در تنگدستي نداري شكيب
به دختر چه خوش گفت بانوي ده
همه وقت بردار مشك و سبوي
به دنيا توان آخرت يافتن
به يكبار بر دوستان زر مپاش
اگر تنگدستي مرو پيش يار
اگر روي بر خاك پايش نهي
خداوند زر بركند چشم ديو
تهي دست ، در خوبرويان مپيچ
به دست تهي بر نيايد اميد
وگر هر چه يابي به كف بر نهي
گدايان به سعي تو هرگز قوي
چو مناع خير اين حكايت بگفت
پراكنده دل گشت از آن عيب جوي
مرا دستگاهي كه پيرامن ست
نه ايشان به خست نگه داشتند
به دستم نيفتاد مال پدر
همان به كه امروز مردم خورند
خور وپوش و بخشاي وراحت رسان
برند از جهان با خود اصحاب راي
زر و نعمت اكنون بده كان توست
به دنيا تواني كه عقبي خري

خلف برد صاحب دلي هوشيار
چو آزادگان دست ازو برگرفت
مسافر به مهمانسراي اندرش
نه همچون پدر سيم و زر بند كرد
به يك ره پريشان مكن هر چه هست
به يك دم نه مردي بود سوختن
نگه دار وقت فراخي حساب
كه روز نوا برگ سختي بنه
كه پوسته در ده روان نيست جوي
به زر ، پنجه ي شير برتافتن
وز آسيب دشمن به انديشه باش
وگر سيم داري بيا و بيار
جوابت نگويد به دست تهي
به دام آورد صخر جني به ريو
كه بي سيم مردم نيرزند هيچ
به زر بركني چشم ديو سفيد
كفت وقت حاجت بماند تهي
نگردند ، ترسم تو لاغر شوي
ز غيرت حوانمرد را رگ نخفت
بر آشفت و گفت اي پراكنده گوي
پدر گفت ميراث جد من ست
به حسرت بمردند و بگذاشتند ؟
كه بعد از من افتد به دست پسر
كه فردا پس از من به يغما برند
نگه مي چه داري ز بهر كسان
فرومايه ماند به حسرت به جاي
كه بعد از تو بيرون ز فرمان توست
بخر جان من ورنه حسرت بري

بزاريد وقتي زني پيش شوي
به بازار گندم فروشان گراي
نه از مشتري كز زحام مگس
به دلداري آن مرد صاحب نياز
به اميد ما كلبه اينجا گرفت
ره نيك مردان آزاده گير
ببخشاي كانان كه مرد حقند
جوانمرد اگر راست خواهي ولي ست

كه ديگر مخر نان ز بقال كوي
كه اين جو فروشي ست گندم نماي
به يك هفته رويش نديدست كس
به زن گفت كاي روشنايي بساز
نه مردي بود نفع ازو واگرفت
چو استاده اي دست افتاده گير
خريدار دكان بي رونقند
كرم پيشه ي شاه مردان علي ست

شنيدم كه پيري به راه حجاز
چنان گرم رو در طريق خداي
به آخر ز وسواس خاطر پريش
به تلبيس ابليس در چاه رفت
گرش رحمت حق نه دريافتي
يكي هاتف از غيبش آواز داد
مپندار اگر طاعتي كرده اي
به احساني آسوده كردن دلي

به هر خطوه كردي دو ركعت نماز
كه خار مغيلا نكندي ز پاي
پند آمدش در نظر كار خويش
كه نتوان ازين خوبتر راه رفت
غرورش سر از جاده برتافتي
كه اي نيك بخت مبارك نهاد
كه نزلي بدين حضرت آورده اي
به از الف ركعت به هر منزلي

به سرهنگ سلطان چنين گفت زن
برو تا ز خوانت نصيبي دهند
بگفتا بود مطبخ امروز سرد
زن از نااميدي سر انداخت پيش
كه‌ سلطان ازين روزه‌گويي چه‌خواست؟
خورنده كه خيرش بر آيد ز دست
مسلم كسي را بود روزه داشت
وگر نه چه لازم كه سعيي برد

كه خيز اي مبارك در رزق زن
كه فرزندكانت نظر بررمند
كه سلطان به شب نيت روزه كرد
همي گفت با خود دل از فاقه ريش
كه افطار او عيد طفلان ماست
به از صايم الدهر دنيا پرست
كه درمانده اي را دهد نان چاشت
ز خود بازگيري و هم خود خوري

يكي را كرم بود و قوت نبود
كه سفله خداوند هستي مباد
كسي را كه همت بلند اوفتد
چو سيلاب ريزان كه در كوهسار
نه در خورد سرمايه كردي كرم
برش تنگدستي دو حرفي نوشت
يكي دست گيرم به چندين درم
به چشم اندرش قدر چيزي نبود
به خصمان بندي فرستاد مرد
بداريد چندي كف از دامنش
وز آنجا به زنداني آمد كه خيز
چو گنجشك در بازديد از قفس
چو باد صبا زان ميان سير كرد
گرفتند ، حالي ،‌جوانمرد را
به بيچارگي راه زندان گرفت
شنيدم كه در حبس چندي بماند
زمانها نياسود و شبها نخفت
نپندارمت مال مردم خوري
بگفت اي جليس مبارك نفس
يكي ناتوان ديدم از بند ريش
نديدم به نزديك رايم پسند
بمرد آخر و نيك نامي ببرد
تني زنده دل ، خفته در زير گل
دل زنده هرگز نگردد هلاك

كفافش به قدر مروت نبود
جوانمرد را تنگ دست مباد
مرادش كم اندر كمند اوفتد
نگيرد همي بر بلندي قرار
تنگ مايه بودي ازين لاجرم
كه اي خوب فرجام نيكو سرشت
كه چندي ست تا من به زندان درم
وليكن به دستش پشيزي نبود
كه اي نيك نامان آ‍اد مرد
وگر مي گريزد ضمان بر منش
وزين شهر تا پاي داري گريز
قرارش نماند اندر آن يك نفس
نه سيري كه بادش رسيدي به گرد
كه حاصل كني سيم يا مرد را؟
كه مرغ از قفس رفته نتوان گرفت
نه شكوت نوشت ونه فرياد خواند
برو پارسايي گذر كرد و گفت
چه پيش آمدت تا به زندان دري؟
نخوردم به حيلت گري مال كس
خلاصش نديدم به جز بند خويش
من آسوده و ديگري پاي بند
زهي زندگاني كه نامش نبرد
به از عالمي زنده ي مرده دل
تن زنده دل گر بميرد چه باك
 

يكي در بيابان سگي تشنه يافت
كله دلو كرد آن پسنديده كيش
به خدمت ميان بست و بازو گشاد
خبر داد پيغمبر از حال مرد
الا گر جفاكاري انديش هكن
كسي با سگي نيكويي گم نكرد
كرم كن چنان كت بر آيد ز دست
به قنطار زر بخش كردن ز گنج
برد هر كسي بار در خورد زور

تو با خلق سهلي كن اي نيك بخت
گر از پا درآيد ، نماند اسير
به آزار ، فرمان مده بر رهي
چو تمكين و جاهت بود بر دوام
كه افتد كه با جاه و تمكين شود
نصيحت شنو مردم دوربين
خداوند خرمن زيان مي كند
نترسد كه نعمت به مسكين دهند
با زورمنداكه افتاد سخت
دل زير دستان نبايد شكست

***

برون از رمق در حياتش نيافت
چو حبل اندرآن بست دستار خويش
سگ ناتوان را دمي آب داد
كه داور گناهان ازو عفو كرد
وفا پيش گير و كرم پيشه كن
كجا گم شود خير با نيك مرد
جهانبان در خير بر ك س نبست
نباشد چو قيراطي از دسترنج
گران ست پاي ملخ پيش مور

كه فردا نگيرد خدا با تو سخت
كه افتادگان را بود تسگير
كه باشد كه افتد به فرماندهي
مكن زور بر ضعف درويش عام
چو بيدق كه ناگاه فرزين شود
نپاشند در هيچ دل تخم كين
كه بر خوشه چين سر گران مي كند
وز آن بار غم بر دل اين نهند
بس افتاده را ياوري كرد بخت
مبادا كه روزي شوي زيردست

بناليد درويشي از ضعف حال
نه دينار دادش سيه دل نه دانگ
دل سايل از جور او خون گرفت
توانگر ترشروي ، باري چراست؟
بفرمود كوته نظر تا غلام
به ناكردن شكر پروردگار
بزرگيش سر در تباهي نهاد
شقاوت برهنه نشاندش چو سير
فشاندش قضا بر سر از فاقه خاك
سراپاي حالش دگرگونه گشت
غلامش به دست كريمي فتاد
به ديدار مسكين آشفته حال
شبانگه يكي بر درش لقمه جست
بفرمود صاحب نظر بنده را
چو نزديك بردش ز خوان بهره اي
شكست دل آمد بر خواجه باز
بپرسيد سالار فرخنده خوي
بگفت اندرونم بشوريد سخت
كه مملوك وي بودم اندر قديم
چو كوتاه شد دستش از عز و ناز
بخنديد وگفت اي پسر جور نيست
نه آن تندروي ست بازارگان
من آنم كه آن روزم از در براند
نگه كرد باز آسمان سوي من
خداي ار به حكمت ببندد دري
بسا مفلس بينوا سير شد

بر تندرويي خداوند مال
بر او زد به سرباري از طيره بانگ
سر از غم برآورد و گفت اي شگفت
مگر مي نترسد ز تخلي خواست؟
براندش به خواري و زجر تمام
شنيدم كه برگشت ازو روزگار
عطارد قلم در سياهي نهاد
نه بارش رها كرد و نه بارگير
مشعبد صفت كيسه و دست پاك
بر اين ماجرا مدتي برگذشت
توانگر دل و دست و روشن نهاد
چنان شاد بودي كه مسكي به مال
ز سختي كشيدن قدمهاش سست
كه خشنود كن مرد درمنده را
برآورد بي خويشتن نعره اي
عيان كرده اشكش به ديباچه راز
كه اشكت ز جور كه آمد به روي؟
بر احوال اين پير شوريده بخت
خداونداملاك و اسباب و سيم
كند دست خواهش به درها دراز
ستم بر كس از گزدش دور نيست
كه بردي سر از كبر بر آسمان
به روز منش دور گيتي نشاند
فروشست گرد غم از روي من
گشايد به فضل و كرم ديگري
بسا كار منعم زبر زير شد

يكي سيرت نيك مردان شنو
كه شبلي ز حانوت گندم فروش
نگه كرد و موري در آن غله ديد
ز رحمت بر او شب نيارست خفت
مروت نباشد كه اين مور ريش
درون پراكندگان جمع دار
چه خوش گفت فردوسي پاكزاد
ميازار موري كه دانه كش ست
سياه اندرون باشد و سنگدل
مزن بر سر ناتوان دست زور
درون فروماندگان شاد كن
نبخشود بر حال پروانه شمع
گرفتم ز تو ناتوان تر بسي ست
ببخش اي پسر كادميزاده صيد
عدو را به الطاف گردن ببند
چو دشمن بيند و لطف و جود
مكن بد كه بد بيني از يار نيك
چو با دوست دشخوار گيري و تنگ
وگر خواجه با دشمنان نيك خوست

اگر نيك بختي و مردانه رو
به ده برد انبان گندم به درويش
كه سرگشته هر گوشه اي مي دويد
به ماواي خود بازش آورد و گفت
پراكنده گردانم از جاي خويش
كه جمعيتت باشد از روزگار
كه رحمت بر آن تربت پاك باد
كه‌جان داردو جان شيرين خوش‌ست
كه خواهد كه موري شود تنگدل
كه روزي به پايش در افتي چو مور
ز روز فروماندگي ياد كن
نگه‌كن كه چون سوخت درپيش جمع
تواناتر از تو هم آخر كسي ست
به احسان توان كرد و،وحشي به قيد
كه نتوان بريدن به تيغ اين كمند
نيايد دگر خبث ازو در وجود
نرويد ز تخم بدي بار نيك
نخواهد كه بيند ترا نقش و رنگ
بسي بر نيايد كه گردند دوست

به ره بر يكي پيشم آمد جوان
بدو گفتم اين ريسمان ست و بند
سبك طوق و زنجير از او باز كرد
هنوز از پيش تازيان مي دويد
چو باز آمداز غيش و شادي به جاي
نه اين ريسمان مي برد با منش
به لطفي كه ديدست پيل دمان
بدان را نوازش كن اي نيك مرد
بر آن مرد كندست دندان يوز

به تك در پيش گوسفندي روان
كه مي آرد اندر پيت گوسفند
چپ و راست پوييدن آغاز كرد
كه جو خورده بود ازكف مردو خويد
مرا ديد و گفت اي خداوند راي
كه احسان كمندي ست در گردنش
يارد همي حمله بر پيلبان
كه سگ پاس دارد چونان تو خورد
كه مالد زبان بر پنيرش دو روز

يكي روبهدي ديد بي دست و پاي
كه چون زندگاني به سر مي برد
درين بود درويش شوريده رنگ
شغال نگون بخت را سير خورد
دگر روز باز اتفاق اوفتاد
يقين مرد را ديده بيننده كرد
كزين پس به كنجي نشينم چو مور
زنخدان فرو برد چندي به جيب
نه بيگانه تيمار خوردش نه دوست
چوصبرش نماند از ضعيفي و هوش
برو شير درنده باش اي دغل
چنان سعي كن كز تو ماند چو شير
چو شير آنكه را گردني فربه ست
نه چنگ آر و با ديگران نوش كن
بخور تا تواي به بازوي خويش
چو مردان ببر رنجو راحت رسان
بگير اي جوان دست درويش پير
خدا را بر آن بنده بخشايش ست
كرم ورزد آن سر كه مغزي دروست
كسي نيك بيند به هر دو سراي

فروماند در لطف و صنع و خداي
بدين سدت و پاي از كجا مي خورد
كه شيري درآمد شغالي به چنگ
بماند آنچه ، روباه از آن سير خورد
كه روزي رسان قوت روزش بداد
شد و تكيه بر آفريننده كرد
كه روزي خوردند پيلا به زور
كه بخشنده روزي فرستد ز غيب
چوچنگش رگ واستخوان ماند و پوست
ز ديوار محرابش آمد به گوش
مينداز خود را چو روباه شل
چه باشي چو روبه به وامانده سير؟
گر افتد چو روبه سگ از وي به ست
نه بر فضله ي ديگران گوش كن
كه سعيت بود در ترازوي خويش
مخنث خورد دسترنج كسان
نه خود را بيفكن كه دستم بگير
كه خلق از وجودش در آسايش ست
كه دون همتانند بي مغز و پوست
كه نيكي رساند به خلق خداي

شنيدم كه مردي ست پاكيزه بوم
من و چند سياح صحرا نورد
سر و چشم هر يك ببوسيد و دست
زرش ديدم و زرع و شاگرد و رخت
به لطف و سخن گرمرو مرد بود
همه شب نبودش قرار و هجوع
سحرگه ميان بست و در باز كرد
يكي بد كه شيرين و خوش طبع بود
مرا بوسه گفتا به تصحيف ده
به خدمت منه دست بر كفش من
به ايثار مردان سبق برده اند
همين ديدم از پاسبان تتار
كرامت جوانمردي و نان دهي ست
قيامت كسي بيني اندر بهشت
به معني توان كرد دعوي درست

شناسا و رهرو در اقصاي روم
برفتيم قاصد به ديدار مرد
به تمكين و عزت نشاند و شست
ولي بي مروت چو بي بر درخت
ولي ديكدانش عجب سرد بود
ز تسبيح و تهليل و ما را ز جوع
همان لطف و پرسيدن آغاز كرد
كه با ما مسافر در آن ربع بود
كه درويش را توشه از بوسه به
مرا نان ده و كفش بر سر بزن
نه شب زنده داران دل مرده اند
دل مرد ه و چشم شب زنده دار
مقالات بيهوده طبل تهي ست
كه معني طلب كرد و دعوي بهشت
دم بي قدم تكيه گاهي ست سست

شنيدم در ايام حاتم كه بود
صبا سرعتي رعد باگ ادهمي
به تكم ژاله مي‌ريخت بركوه و دشت
يكي سيل رفتار هامون نورد
ز اوصاف حاتم به هر مرز و بوم
كه همتاي او در كرم مرد نيست
بيابان وردي چو كشتي بر آب
به دستور دانا چنين گفت شاه
من از حاتم ، آن اسب تازي نژاد
بدانم كه در وي شكوه مهي ست
رسولي هنرمند عالم ، بطي
زمين مرده و ابر گريان برو
به منزلگه حاتم آمد فرود
سماطي بيفكند و اسبي بكشت
شب آنجا ببودند و روز دگر
همي گفت حاتم پريشان چو مست
كه اي بهره ور موبد نيك نام
من آن باد رفتار دلدل شتاب
كه دانستم از هول باران و سيل
به نوعي دگر روي و راهم نبود
مروت نديدم در آيين خويش
مرا نام بايد در اقليم فاش
كسان را درم داد و تشريف و اسب
خبر شد به روم از جوانمرد طي
ز حاتم بدين نكته راضي مشو

به خيل اندرش باد پايي چو دود
كه بر برق پيشي گرفتي همي
تو گفتي مگر ابر نيسان گذشت
كه باد از پيش بازماندي چو گرد
بگفتند برخي به سلاطن روم
چو اسبش به جولان و ناورد نيست
كه بالاي سيرش نپرد عقاب
كه دعوي خجالت بود بي گواه
بخواهم ، گر او مكرمت كرد و داد
وگر رد كند بانگ طبل تهي ست
روان كردو ده مرد همراه وي
صبا كرده بار دگر جان درو
بر آسود چون تشنه بر زنده رود
به دامن شكر دادشان زر به مشت
بگفت آنچه دانست صاحب خبر
به دندان ز حسرت همي كند دست
چرا پيش از اينم نگفتي پيام؟
ز بهر شما دوش كردم كباب
نشايد شدن در چراگاه خيل
جز او بر در بارگاهي نبود
كه مهما بخسبد دل از فاقه ريش
دگر مركب نامور گو مباش
طبيعي ست اخلاق نيكو نه كسب
هزار آفرين گفت بر طبع وي
ازين خوبتر ماجرايي شنو

ندانم كه گفت اين حكايت به من
ز نام آوران گوي دولت ربود
توان گفت او را سحاب كرم
كسي نام حاتم نبردي برش
كه چند از مقالات آن باد سنج
شنيدم كه جشني ملوكانه ساخت
در ذكر حاتم  كسي باز كرد
حسد مرد را بر سر كينه داشت
كه تا هست حاتم در ايام من
بلاجوي راه بني طي گرفت
جواني به ره پيشباز آمدش
نكوروي و داناو شيرين زبان
كرم كرد و غم خورد و پوزش نمود
نهادش سحر بوسه بر دست و پاي
بگفتا نيارم شد اينجا مقيم
بگفت ار نهي با من اندر ميان
به من دار گفت اي جوانمرد گوش
در اين بوم حاتم شناسي مگر؟
سرش پادشاه يمن خواست ست
گرم ره نمايي بدانجا كه اوست
بخنديد برنا كه حاتم منم
نبايد كه چون صبح گردد سفيد
چو حاتم به آزادگي سر نهاد
به خاك اندر افتادو بر پاي جست
بينداخت شمشير و تركش نهاد
كه من گر گلي بر وجودت زنم
دو چشمش ببوسيد و در بر گرفت
ملك در ميان دو ابروي مرد
بگفتا بيا تا چه داري خبر؟
مگر بر تو نام آوري حمله كرد
حوانمرد شاطر زمين بوسه داد
كه دريافتم حاتم نامجوي
جوانمرد و صاحب خرد ديدمش
مرا با لطفش دو تا كرد پشت
بگفت آنچه ديد از كرمهاي وي
فرستاده را داد مهري درم
مرو را سزد گر گواهي دهند

كه بودست فرماندهي در يمن
كه در گنج بخشي ، نظيرش نبود
كه دستش چو باران فشاندي درم
كه سودا نرفتي ازو بر سرش
كه نه ملك دارد نه فرمان نه گنج
چو چنگ اندر آن بزم خلقي نواخت
دگر كس ثنا گفتن آغاز كرد
يكي را به خون خوردنش برگماشت
نخواهد به نييك شدن نام من
به كشتن جوانمرد را پي گرفت
كزو بوي انسي فراز آمدش
بر خويش برد آن شبش ميهمان
بد انيش را دل به نيكي ربود
كه نزديك ما چند روزي بپاي
كه در پيش دارم مهمي عظيم
چو ياران يكدل بكوشم به جان
كه دانم جوانمرد را پرده پوش
كه فرخنده راي ست و نيكو سير
ندانم چه كين در ميان خاست ست؟
همين چشم دارم ز لطف تو دوست
سر اينك جدا كن به تيغ از تنم
گزندت رسد يات شوي نااميد
جوان را برآمد خروش از نهاد
گهش خاك بوسيد و گه پاي و دست
چو بيچارگان دست بر كش نهاد
به نزديك مردان نه مردم زنم
وز آنجا طريق يمن برگرفت
بدانست حال كه كاري نكرد
چرا سر نبستي به فتراك بر؟
نياوردي از ضعف تا نبرد؟
ملك را ثنا گفت و تمكين نهاد
هنرمند و خوش منظر و خوبروي
به مردانگي فوق خود ديدمش
به شمشير احسان و فضلم بكشت
شهنشه ثنا گفت بر آل طي
كه مهر است بر نام حاتم كرم
كه معني و آوازه اش همرهند

شنيدم كه طي در زمان رسول
فرستاد لشكر به شير نذير
بفرمود كشتن به شمشير كين
زني گفت من دختر حاتمم
كرم كن به جاي من اي محترم
به فرمان پيغمبر نيك راي
در آ قوم باقي نهادند تيغ
به زاري به شمشير زن گفت زن
مروت نبينم رهايي ز بند
همي گفت و گريان بر احوال طي
ببخشود آن قوم و ديگر عطا

نكردند منشور ايمان قبول
گرفتند از ايشان گروهي اسير
كه ناپاك بودند و ناپاك دين
بخواهيد ازين نامور حاكمم
كه مولاي من بود از اهل كرم
گشادند زنجيرش از دست و پاي
كه رانند سيلاب خون بي دريغ
مرا نيز با جمله گردن بزن
به تنها و ، يارانم اندر كمند
به سمع رسول آمد آواز وي
كه هرگز نكر اصل و گوهر خطا

ز بنگاه حاتم يكي پيرمرد
ز راوي چنان ياد دارم خبر
زن از خيمه گفت اين چه تدبير بود؟
شنيد اين سخن نامبردار طي
گر او درخور حاجت‌‌ خويش خواست

چو حاتم به آزادمردي دگر
ابوبكر سعد آنكه دست نوال
رعيت پناها دلت شاد باد
سرافرازد اين خاك فرخنده بوم
چو حاتم اگر نيستي كام وي
ثنا ماند از آن نامور در كتاب
كه حاتم بدان نام و آوازه خواست
تكلف بر مرد درويش نيست
كه چندانكه جهدت بود خير كن

***

طلب ده درم سنگ فانيد كرد
كه پيشش فرستاد تنگي شكر
همان ده درم حاجت پير بود
بخنديد و گفت اي دلارام حي
جوانمردي آل حاتم كجاست؟

ز دوران گيتي نيامد مگر
نهد همتش بر دهان سوال
به سعيت مسلماني آباد باد
ز عدلت بر اقليم يونان و روم
نبردي كس اندر جهان نام طي
ترا هم ثنا ماند و هم ثواب
ترا سعي و جهد از براي خداست
وصيت همين يك سخن بيش نيست
ز تو خير ماند ز سعدي سخن

يكي را خري در گل افتاده بود
بيابان و باران و سرما و سيل
همه شب درين غصه تا بامداد
نه دشمن برست از زبانش نه دوست
قضا را خداوند آن پهن دشت
شنيد اين سخنهاي دور از صواب
ملك شرمگين در حشم بنگريست
يكي گفت شاها به تيغش بزن
نگه كرد سلطان عالي محل
ببخشود بر حال مسكين مرد
زرش داد و اسب و قبا پوستين
يكي گفتش اي پير بي عقل و خوش
اگر من بناليدم از درد خويش
بدي را بدي سهل باشد جزا

ز سوداش خون در دل افتاده بود
فروهشته ظلمت بر آفاق ذيل
سقط گفت و نفرين و دشنام داد
نه سلطان كه اين بوم و بر زان اوست
در آن حال منكر بر او برگذشت
نه صبر شنيدن نه روي جواب
كه سوداي اين بر من از بهر چيست
كه نگذاشت كس را نه دختر نه زن
خودش در بلا ديد و خر در وحل
فرو خورد خشم سخنهاي سرد
چه نيكو بود مهر در وقت كين
عجب رستي از قتل، گفتا خموش
وي انعام فرمود در خورد خويش
اگر مردي ، احسن الي من اسا

شنيدم كه مغروري از كبر مست
به كنجي فرومانده بنشست مرد
شنيدش يكي مرد پوشيده چشم
فرو گفت و بگريست بر خاك كوي
بگفت اي فلان ترك آزار كن
به خلق و فريبش گريبان كشيد
بر آسود درويش روشن نهاد
شب از نرگسش قطره چندي چكيد
حكايت به شهر اندر افتاد و جوش
شنيد اين سخن خواجه ي سنگدل
بگفتا حكايت كن اي نيك بخت
كه بركردت اين شمع گيتي فروز؟
تو كوته نظر بودي و سست راي
به روي من اين در كسي كرد باز
اگر بوسه بر خاك مردان زني
كساني كه پوشيده چشم دلند
چو برگشته دولت ملامت شنيد
كه شهباز من صيد دام تو شد
كسي چون به دست آورد جره باز

الا گر طلبكار اهل دلي
خورش ده به گنجشك و كبك وحمام
چو هر گوشه تير نياز افكني
دري هم برآيد ز چندين صدف

يكي را پسر گم شد از راحله
ز هر خيمه پرسيد و هر سو شتافت
چو آمد بر مردم كاروان
نداني كه چون راه بردم به دوست
از آن اهل دل در پي هر كسند
برند از براي دلي بارها

ز تاج ملك زاده اي در مناخ
پدر گفتش اندر شب تيره رنگ
همه سنگها پاس دار اي پسر
در اوباش ، پاكان شوريده رنگ
چو پاكيزه نفسان و صاحب دلان
به رغبت بكش بار هر جاهلي
كسي را كه با دوستي سرخوش ست
بدرد چو گل جامه از دست خار
غم جمله خور در هواي يكي
گرت خاكپايان شوريده سر
به مردي كزيشان به در نيست آن
تو هرگز مبينشان به چشم پسند
كسي را كه نزديك ظطنت بد اوست

در معرفت بر كساني ست باز
بسا تلخ عيشان تلخي چشان
ببوسي گ رت عقل و تدبير هست
كه روزي برون آيد از شهر بند
مسوزان درخت گل اندر خريف

***

***

***

 ***

در خانه بر روي سائل ببست
جگر گرم و آه از تف سينه كرد
بپرسيدش از موجب كين و خشم
جفايي كز آن شخصش آمد بروي
يك امشب به نزد من افطار كن
به خانه در آوردش و خوان كشيد
بگفت ايزدت روشنايي دهاد
سحر ديده بركرد و دنيا بديد
كه آن بي بصر ديده بر كرد دوش
كه برگشت درويش ازو تنگدل
كه چون سهل شد بر تواين كار سخت؟
بگفت اي ستمكار آشفته روز
كه مشغول گشتي به جغد از هماي
كه كردي تو بر روي وي در فراز
به مردي كه پيش آيدت روشني
همانا كزين توتيا غافلند
سرانگشت حيرتا به دندان گزيد
مرا بود دولت به نام تو شد
فرو برده چون موش دندان آز؟

ز خدمت مكن يك زمان غافلي
كه يك روزت افتد همايي به دام
اميدست ناگه كه صيدي زني
ز صد چوبه آيد يكي بر هدف

شبانگه بگرديد در قافله
به تاريكي آن روشنايي بيافت
شنيدم كه مي گفت با ساروان
هر آنكس كه پيش آمدم گفتم  اوست
كه باشد كه روزي به مردي رسند
خورند از براي گلي خارها

شبي لعلي افتاد در سنگلاخ
چه داني كه گوهر كدام ست و سنگ؟
كه لعل از ميانش نباشد به در
همان جاي تاريك و لعلند و سنگ
برآميختستند با جاهلان
كه افتي به سر وقت صاحب دلي
نبيني كه چون بار دشمن كش ست
كه خون در دل افتاده خندد چو نار
مراعات صد كن براي يكي
حقير و فقير آمد اندر نظر
به خدمت كمربندشان بر ميان
كه ايشان پسنديده ي حق بسند
چه‌داني كه صاحب ولايت خود اوست؟

كه درهاست بر روي ايشان فراز
كه آيند در حله دامن كشان
ملك زاده را در نواخانه دست
بلنديت بخشد چو گردد بلند
كه در نوبهارت نمايد ظريف
 

يكي زهره ي خرج كردن نداشت
نه خوردي ،‌كه خاطر بر آسايدش
شب و روز در بند زر بود و سيم
بدانست روزي پسر در كمين
ز خاكش برآورد و بر باد داد
جوانمرد را زر بقايي نكرد
كزين كمزني بود ناپاك رو
نهاده پدر چنگ در ناي خويش
پدر زار و گريان همه شب نخفت
زر از بهر خوردن بود اي پدر
زر از سنگ خارا برون آورند
زر اندر كف مرد دنيا پرست
چو در زندگاني بدي با عيال
چو چشمار و آنگه خورند از تو سير
بخيل توانگر به دينار و سيم
از آن سالها مي بماند زرش
به سنگ اجل ناگهش بشكنند
پس از بردن و گرد كردن چو مور
سخنهاي سعدي مثال ست و پند
دريغ ست ازين روي برتافتن
جواني به دانگي كرم كرده بود
به جرمي گرفت آسمان ناگهش
تكاپوي تركان و غوغاي عام
چو ديد اندر آشوب درويش پير
دلش بر جوانمرد مسكين بخست
برآورد زاري كه سلطان بمرد
به هم بر همي سود دست دريغ
به فرياد از ايشان برآمد خروش
پياده به سر تا در بارگاه
جوان از ميان رفت و بردند پير
به هولش بپرسيد و هيبت نمود
چو نيك ست خوي من و راستي
بر آورد پير دلاور زبان
به قول دروغي كه سلطان بمرد
ملك زين حكايت چنان برشكفت
وزينجانب افتان و خيزان جوان
يكي گفتش از چارسوي قصاص
به گوشش فرو گفت كاي هوشمند
يكي تخم در خاك از آن مي نهد
جوي بازدارد بلايي درشت
حديث درست آخر از مصطفي است
عدو را نبيني درين بقعه پاي
بگير اي جهاني به روي تو شاد
كس از كس به دور تو باري نبرد
تويي سايه ي لطف حق بر زمين
ترا قدر اگر كس نداند چه غم

زرش بود و ياراي خوردن نداشت
نه دادي ، كه فردا به كار آيدش
زر و سيم در بند مرد لئيم
كه ممسك كجا كرد زر در زمين
شنيدم كه سنگي در آنجا نهاد
به يك دستش آمد به ديگر بخورد
كلاهش به بازار و ميزر گرو
پسر چنگي و نائي آورده پيش
پسر بامدادان بخنديد وگفت
ز بهر نهادن چه سنگ و چه زر؟
كه با دوستان و عزيزان خورند
هنوز اي برادر به سنگ اندرست
گرت مرگ خواهند از ايشان منال
كه از بام پنجه گز افتي به زير
طلسمي ست بالاي گنجي مقيم
كه گردد طلسمي چنين بر سرش
به آسودگي گنج قسمت كنند
بخور پيش از آن كت خورد كرم گور
به كار آيدت گر شوي كار بند
كزين روي دولت توان يافتن
تمناي پيري برآورده بود
فرستاد سلطان به كشتن گهش
تماشا كنان بر در و كوي و بام
جوان را به دست خلايق اسير
كه باري دل آورده بودش به دست
جهان ماند و خوي پسنديده برد
شنيدند تركان آهخته تيغ
تپانچه زنان بر سر و روي و دوش
دويدند و بر تخت ديدند شاه
به گردن به تخت سلطان اسير
كه مرگ منت خواستن بر چه بود؟
بد مردم آخر چرا خواستي؟
كه اي حلقه در گوش حكمت جهان
نمردي و ، بيچاره اي جان ببرد
كه چيزش ببخشود و چيزي نگفت
همي رفت بي چاره هر سو دوان
چه كردي كه آمد به جات خلاص؟
به جاني و دانگي رهيدم ز بند
كه روز فروماندگي بر دهد
عصايي شنيدي كه عوجي بكشت
كه بخشايش و خير دفع بلاس
كه بوبكر سعدست كشور خداي
جهاني ، كه شادي به روي تو باد
گلي در چمن جور خاري نبرد
پيمبر صفت رحمه العالمين
شب قدر را مي ندانند هم
 

كسي ديد صحراي محشر به خواب
همي بر فلك شد ز مردم خروش
يكي شخص ازين جمله در سايه اي
بپرسيد كاي مجلس آراي مرد
رزي داشتم بر در خانه گفت
درين وقت نوميدي آن مرد راست
كه يار ببرين بنده بخشايشي
چه گفتم چو حل كردم اين راز را
كه جمهور در سايه ي همتش
درختي ست مرد كرم باردار
حطب را اگر تيشه بر پي زنند
بسي پاي دار اي درخت هنر

بگفتيم در باب احسان بسي
بخور مردم آزار را خون و مال
يكي را كه با خواجه ي توست جنگ
برانداز بيخي كه خار آورد
كسي را بده پايه ي مهتران
مبخشاي بر هر كجا ظالمي ست
جهانسوز را كشته بهتر چراغ
هر آكس كه بر دزد رحمت كند
جفا پيشگان را بده سر به باد

***

مس تفته روي زمين ز آفتاب
دماغ از تبش مي بر آمد به جوش
به گردن بر از خلد پيرايه اي
كه بود اندرين مجلست پايمرد؟
به سايه درش نيك مردي بخفت
گناهم ز دادار داور بخواست
كزو ديده ام وقتي آسايشي
بشارت خداوند شيراز را
مقيمند و بر سفره ي نعمتش
وزو بگذري هيزم كوهسار
درخت برومند را كي زنند؟
كه هم ميوه داري و هم سايه ور

وليكن نه شرط ست با هر كسي
كه از مرغ بد كند به ، پرو بال
به دستش چرامي‌دهي چوب وسنگ؟
درختي بپرور كه بار آورد
كه بر كهتران سر ندارد گران
كه رحمت برو جور بر عالمي ست
يكي به در آتش كه خلقي به داغ
به بازوي خود كاروان مي زند
ستم بر ستم پيشه عدل ست و داد

شنيدم كه مردي غم خانه خورد
زنش گفت از اينان چه خواهي مكن
بشد مرد نادان پس كار خويش
زن بي خرد بر در و بام و كوي
مكن روي بر مردم اي زن ، ترش
كسي با بدان نيكويي چون كند
چو اندر سري بيني آزار خلق
سگ آخر كه باشد كه خوانش نهند؟
چه نيكو زده است اين مثل پير ده
اگر نيك مردي نمايد عسس
ني نيزه در حلقه ي كارزار
نه هر كس سزاوار باشد به مال
چو گربه نوازي كبوتر برد
بنايي كه محكم ندارد اساس

چه خوش گفت بهرام صحرانشين
دگر اسبي از گله بايد گرفت
ببند اي پسر دجله در آب كاست
چو گرگ خبيث آمدت در كمند
از ابليس هرگز نيايد سجود
بدانديش را جاه و فرصت مده
مگو شايد اين مار كشتن به چوب
قلمزن كه بد كرد با زيردست
مدبر كه قانون بد مي نهد
مگو ملك را اين مدبر بس ست
سعيد آورد قول سعدي به جاي

***

كه زنبور بر سقف او لانه كرد
كه مسكين پريشان شوند از وطن
گرفتند يك روز زن را به نيش
همي كرد فرياد و مي گفت شوي
تو گفتي كه زنبور مسكين مكش
بدان را تحمل بد افزون كند
به شمشير تيزش بيازار حلق
بفرماي تا استخوانش دهند
ستور لگد زن گرانبار به
نيارد به شب خفتن از دزد كس
به قيمت تر از نيشكر صد هزار
يكي مال خواهد يكي گوشمال
چو فربه كني گرگ ، يوسف درد
بلندش مكن ور كني زو هراس

چو يكران توسن زدش بر زمين
كه گر سركشد باز شايد گرفت
كه سودي ندارد چو سيلاب خاست
بكش ، ورنه دل بر كن از گوسفند
نه از بدگهر نيكويي در وجود
عدو در چه و ديو در شيشه به
چو سر زير سنگ تو دارد بكوب
قلم بهتر او را به شمشير دست
ترا مي برد تا به دوزخ دهد
مدبر مخوانش كه مدبر كس ست
كه ترتيب ملك ست و تدبير راي

خوشا وقت شوريدگان غمش
گداياني از پادشاهي نفور
دمادم شراب الم در كشند
بلاي خمارست در عيش مل
نه تلخ ست صبري كه بر ياد اوست
ملامت كشانند مستان يار
اسيرش نخواهد رهايي ز بند
سلاطين عزلت گدايان حي
به سروقتشان خلق ره كي برند
چو بيت المقدس درون پر قباب
چو پروانه آتش به خود در زنند
دلارام در بر دلارام جوي
نگويم كه بر آب قادر نيند

ترا عشق همچون خودي ز آب و گل
به بيداريش فتنه بر خد و خال
به صدقش چنان سر نهي در قدم
چو در چشم شاهد نيايد زرت
دگر باكست برنيايد نفس
تو گويي به چشم اندرش منزل ست
نه انديشه از كس كه رسوا شوي
گرت جان بخواهد به لب برنهي
چو عشقي كه بنياد آن بر هواست
عجب داري از سالكان طريق
به سوداي جانان ز جان مشتعل
به ياد حق از خلق بگريخته
نشايد به دارو دوا كردشان
الست از ازل همچنانشان به گوش
گروهي عمل دار عزلت نشين
به يك نعره كوهي ز جا بركنند
چو بادند پنهان و چالاك پوي
سحرها بگريند چندانكه آب
فرس كشته از بس كه شب رانده اند
شب و روز در بحر سودا و سوز
چنان فتنه بر حسن صورت نگار
ندادند صاحب دلان دل به پوست
مي صرف وحدت كسي نوش كرد

***

اگر زخم بينند وگر مرهمش
به اميدش اندر گدايي صبور
وگر تخل بينند دم در كشند
سلحدار خارست با شاه گل
كه تلخي شكر باشد از دست دوست
سبكتر برد اشتر مست بار
شكارش نجوي خلاص از كمند
منازل شناسان گم كرده پي
كه چون آب حيوان به ظلمت درند
رها كرده ديوار بيرون خراب
نه چون كرم پيله به خود بر تنند
لب از تشنگي خشك بر طرف جوي
كه بر شاطي نيل مستسقيند

ربايد همي صبر و آرام دل
به خواب اندرش پاي بند خيال
كه بيني جهان با وجودش عدم
زر و خاك يكسان نمايد برت
كه با او نماند دگر جان كس
وگر ديده بر هم نهي در دل ست
نه قوت كه يك دم شكيبا شوي
ورت تيغ بر سر نهد سر نهي
چنين فتنه انگيز و فرمانرواست
كه باشند در بحر معني غريق
به ذكر حبيب از جهان مشتغل
چنان مست ساقي كه مي ريخته
كه كس مطلع نيست بر درشان
به فرياد قالوا بلي در خروش
قدمهاي خاكي دم آتشين
به يك ناله شهري به هم بركنند
چو سنگند خاموش تسبيح گوي
فرو شويند از ديده شان كحل خواب
سحرگه خروشان كه وامانده اند
ندانند ز آشفتگي شب ز روز
كه با حسن صورت ندارند كار
وگر ابلهي داد بي مغز كوست
كه دنيا و عقبي فراموش كرد

شنيدم كه وقتي گدازاده اي
همي رفت و مي پخت سوداي خام
ز ميدانش خالي نبود چو ميل
دلش خون شد و راز در دل بماند
رقيبان خبر يافتندش ز درد
دمي رفت و ياد آمدش روي دوست
غلامي شكستن سر و دست و پاي
وگر رفت و صبر و قرارش نبود
مگس وارش از پيش شكر به جور
كسي گفتش اي شوخ ديوانه رنگ
بگفت اين جفا بر من از دست اوست
من اينك دم دوستي مي زنم
ز من صبر بي او توقع مدار
نه نيروي صبرم نه جاي ستيز
مگو زين در بارگه سربتاب
نه پروانه جان داده در پاي دوست
بگفت از خوري زخم چوگان اوي؟
بگفتا سرت گر ببرد به تيغ؟
مرا خود ز سر ينست چندان خبر
مكن با من ناشكيبا عتيب
چو يعقوبم ار ديده گردد سپيد
يكي را كه سرخوش بود با يكي
ركابش ببوسيد روزي جوان
بخنديد و گفتا عنان بر مپيچ
مرا با وجود تو هستي نماند
گرم جرم بيني مكن عيب من
بدان زهره دستت زدم در ركاب
كشيدم قلم بر سر نام خويش
مرا خود كشد تير آن چشم مست
تو آتش به ني در زن و درگذر
شنيدم كه بر لحن خنياگري
ز دلهاي شوريده پيرامنش
پراكنده خاطر شد و خشمناك
ترا آتش اي دوست دامن بسوخت
اگر ياري از خويشتن دم مزن
چنين دارم از پير داننده ياد
پدر در فراقش نخورد و نخفت
از آنگه كه يارم كس خويش خواند
به حقش كه تا حق جمالم نمود
نشد گم كه روي از خلايق بتافت
پراكندگانند زير فلك
ز ياد ملك چون ملك نارمند
قوي بازوانند كوتاه دست
گه آسوده در گوشه ي خرقه دوز
نه سوداي خودشان نه پرواي كس
پريشيده عقل و پراكنده هوش
به دريا نخواهد شدن بط غريق
تهيدست مردان پر حوصله
عزيزان پوشيده از چشم خلق
ندارند چشم از خلايق پسند
پر از ميوه و سايه ور چون رزند
به خود سر فروبرده همچون صدف
نه مردم همين استخوانند و پوست
نه سلطان خريدار هر بنده اي ست
اگر ژاله هر قطره ي در شدي
چو غازي به خود بر نبندند پاي
حريفان خلوت سراي الست
به تيغ از غرض برنگيرند چنگ

نظر داشت با پادشاه زاده اي
خيالش فروبرده دندان به كام
همه وقت پهلوي اسبش چو پيل
ولي پايش از گريه در گل بماند
دگرباره گفتندش اينجا مگرد
دگر خيمه زد بر سر كوي دوست
كه باري نگفتيمت ايدر مپاي
شكيبايي از روي يارش نبود
براندندي و بازگشتي به فور
عجب صبر داري تو بر چوب و سنگ
نه‌شرطي‌ست ناليدن ازدست‌دوست؟
گر او دوست دارد وگر دشمنم
كه با او هم امكان ندارد قرار
نه امكان بودن نه پاي گريز
وگر سر چو ميخم نهد در طناب
به از زنده در كنج تاريك اوست؟
بگفتا به پايش درافتم چو گوي
بگفت ايندقر بود از وي دريغ
كه تاج ست بر تاركم يا تبر
كه در عشق صورت نبندد شكيب
نبرم ز ديدار يوسف اميد
نيازارد از وي به هر اندكي
بر آشفت و برتافت از وي عنان
كه سلطان عنان بر نپيچد ز هيچ
به ياد توام خود پرستي نماند
تويي سر برآورده از جيب من
كه خود را نياوردم اندر حساب
نهادم قدم بر سر كام خويش
چه حاجت كه آري به شمشير دست؟
كه نه خشك در بيشه ماند نه تر
به رقص اندر آمد پري پيكري
گرفت آتش شمع در دامشن
يكي گفتش از دوستداران چه باك؟
مرا خود به يكبار خرمن بسوخت
كه شرك ست با يار و با خويشتن
كه شوريده اي سر به صحرا نهاد
پسر را ملامت بكردند و گفت
دگر با كسم آشنايي نماند
دگر هر چه ديدم خيالم نمود
كه گم كرده ي خويش را بازيافت
كه هم دد توان خواندشان هم ملك
شب و روز چون دد ز مردم رمند
خردمند شيدا و هوشيار مست
گه آشفته در مجلسي خرقه سوز
نه در كنج توحيدشان جاي كس
ز قول نصيحتگر آكنده گوش
سمندر چه داند عذاب حريق
بيابان نوردان بي غافله
نه زنارداران پوشيده دلق
كه ايشان پسنديده ي حق بسند
نه چون ما سيه كار و ارزق رزند
نه مانند دريا برآورده كف
نه هر صورتي جان معي دروست
نه در زير هر ژنده ي زنده اي ست
چو خرمهرم بازار ازو پر شدي
كه محكم رود پاي چوبين ز جاي
به يك جرعه تا نفخه ي صور مست
كه پرهيز وعشق آبگينه‌ست و سنگ

يكي شاهدي در سمرقند داشت
جمالي گرو برده از آفتاب
تعالي الله از حسن تاغايتي
همي رفت و ديده ها در پيش
نظر كردي اين دوست در وي نهفت
كه اي خيره سر چند پويي پيم
گرت بار ديگر ببينم ، به تيغ
كسي گفتش اكنون سر خويش گير
نپندارم اين كام حاصل كني
چو مفتون صادق ملامت شنيد
كه بگذار تا زخم تيغ هلاك
مگر پيش دشمن بگويند و دوست
نمي بينم از خاك كويش گريز
مرا توبه فرمايي اي خودپرست
ببخشاي بر من كه هرچ او كند
بسوزاندم هر شبي آتشش
اگر ميم امروز در كوي دوست
مده تا تواني درين جنگ پشت

يكي تشنه مي گفت و جان مي سپرد
بدو گفت نابالغي كاي عجب
بگفتا نه آخر دهان تر كنم
فتد تشنه در آبدان عميق
اگر عاشقي دامن او بگير
بهشت تن آساني آنگه خوري
دل تخم كاران بود رنج كش
درين مجلس آن كس به كامي رسيد

***

كه گفتي به جاي سمر ، قند داشت
ز شوخيش بنياد تقوي خراب
كه پندراي از رحمت ست آيتي
دل دوستان كرده جان بر خيش
نگه كرد باري به تندي و گفت
نداني كه من مرغ دامت نيم؟
چو دشمن ببرم سرت بي دريغ
از اين سهل تر مطلبي پيش گير
مبادا كه جان در سر دل كني
به درد از درون ناله اي بركشيد
بغلتاندم لاشه در خون و خاك
كه‌اين كشته‌ي دست وشمشيراوست
به بيداد گو آبرويم بريز
ترا توبه زين گفتن اوليترست
وگر قصد خون ست نيكو كند
سحر زنده گردم به بوي خوشش
قيامت زنم خيمه پهلوي دوست
كه‌زنده‌است سعدي كه‌عشقش‌بكشت

خنك نيك بختي كه در آب مرد
چو مردي چه سيراب وچه خشك لب
كه تا جان شيرينش در سر كنم؟
كه داند كه سيراب ميرد غريق
وگر گويدت جان بده گو بگير
كه بر دوزخ نيستي بگذري
چو خرمن بر آيد بخسبند خوش
كه در دور آخر به جامي رسيد

چنين نقل دارم ز مردان راه
كه پيري بدريوزه شد بامداد
يكي گفتش اين خانه ي خلق نيست
بدو گفت كاين خانه ي كيست پس
بگفتا خموش اين چه لفظ خطاست
نگه كرد و قنديل و محراب ديد
كه حيف ست از اينجا فراتر شدن
نرفتم به محرومي از هيچ كوي
هم اينجا كنم دست خواهش دراز
شنيدم كه سالي مجاور نشست
شبي پاي عمرش فروشد به گل
سحر برد شخصي چراغش به سر
همي گفت غلغل كنان از فرح
طلبكار بايد صبور و حمول
چه زرها به خاك سيه در كنند
زر از بهر چيزي خريدن نكوست
گر از دلبري دل به تنگ آيدت
مبر تلخ عيشي ز روي ترش
ولي گر به خوبي ندارد نظير
توان از كسي دل بپرداختن

فقيران منعم ،‌گدايان شاه
در مسجدي ديد و آواز داد
كه چيزي دهندت، به شوخي مايست
كه بخشايشش نيست بر حال كس
خداوند خانه خداوند ماست
بسوز از جگر نعره اي بر كشيد
دريغ ست محروم ازين در شدن
چرا از در حق شوم زرد روي
كه دانم نگردم تهيدست باز
چو فرياد خواهان برآورده دست
طپيدن گرفت از ضعيفش دل
رمق ديد ازو چون چراغ سحر
و من دق باب الكريم انفتح
كه نشنيده ام كيمياگر ملول
كه باشدذ كه روزي مسي زر كنند
نخواهي خريدن به از ناز دوست
دگر غمگساري به چنگ آيدت
به آب دگرآتشش باز كش
به اندك دل آزار تركش مگير
كه داني كه بي او توان ساختن

شنيدم كه پيري شبي زنده داشت
يكي هاتف انداخت در گوش پير
برين در دعاي تو مقبول نيست
شب ديگر از ذكر و طاعت نخفت
چو ديدي كز آن روي بست ست در
به ديباچه بر اشك ياقوت فام
به نوميدي آنگه بگر ديدمي
مپندار گر وي عنان برشكست
چو خواهنده محروم گشت از دري
شنيدم كه راهم درين كوي نيست
درين بود سر بر زمين فدا
قبول ست اگر چه هنر نيستش
يكي در نشابور داني چه گفت
توقع مدار اي پسر گر كسي
سميلان چو بر مي نگيرد قدم
طمع دار سود و بترس از زيان

سحر دست حاجت به حق برفراشت
كه بي حاصلي رو سر خويش گير
به خ واري برو يا به زاري بايست
مريدي ز حالش خبر يافت گفت
به بي حاصلي سعي چندين مبر
به حسرت بباريد و گفت اي غلام
ازين ره ، كه راهي دگر ديدمي
كه من بازدارم ز فتراك دست
چه غم گر شانسد در ديگري؟
ولي هيچ راه دگر روي نيست
كه گفتند در گوش جانش ندا
كه جز ما پناهي دگر نيستش
چو فرزندش از فرض خفتن بخفت؟
كه بي سعي هرگز به جايي رسي
وجودي ست بي منفعت چون عدم
كه بي بهره باشند فارغ زيان

شكايت كند نوعروسي جوان
كه مپسند چندين كه با اين پسر
كساني كه با ما درين منزلند
زن و مرد با هم چنان دوستند
نديدم در اين مدت از شوي من
شيد اين سخن پير فرخنده فال
يكي پاسخش داد شيرين و خوش
دريغ ست روي از كسي تافتن
چرا سركشي ز آن كه گر سركشد
يكم روز بر بنده ي دل بسوخت
ترا بنده از من به افتد بسي

به پيري ز داماد نامهربان
به تلخي رود روزگارم به سر
نبينم كه چون من پريشان دلند
كه گويي دو مغز و يكي پوستند
كه باري بخنديد در روي من
سخندان بود مرد ديرينه سال
كه گر خوبروي ست بارش بكش
كه ديگر نشايد چنو يافتن
به حرف وجودت قلم در كشد
كه مي گفت و فرماندهش مي فروخت
مرا چون تو ديگر نيفتد كسي

طبيبي پريچهره در مرو بود
نه از درد دلهاي ريشش خبر
حكايت كند دردمندي غريب
نمي خواستم تندرستي خويش
بسا عقل زور آور چيردست
چو سودا خرد را بماليد گوش

كه در باغ دل قامتش سرو بود
نه از چشم بيمار خويشش خبر
كه خوش بود چندي سرم با طبيب
كه ديگر نيايد طبيبم به پيش
كه سوداي عشقش كند زيردست
نيارد دگر سر برآورد هوش

يكي پنجه ي آهنين راست كرد
چوشيرين به سرپنجه درخود كشيد
يكي گفتش آخر چه خسبي چو زن؟
شنيدم كه مسكين در آن زير گفت
چو بر عقل دانا شود عشق چير
تو در پنجه ي شير مرد اوژني
چه عشق آمد از عقل ديگر مگوي

كه با شير زور آوري خواست كرد
دگر زور در پنجه ي خود نديد
به سرپنجه ي آهنينش بزن
نشايد بدين پنجه با شير گفت
همان پنجه ي آهنين ست و شير
چه سودت كند پنجه ي آهني؟
كه در دست چوگان اسيرت گوي

ميان دو عمزاده وصلت فتاد
يكي را به غايت خوش افتاده بود
يكي خلق و لطف پريوار داشت
يكي خويشتن را بياراستي
پسر را نشاندند پيران ده
بخنديد و گفتا به صد گوسفند
به ناخحن پريچهره مي كند پوست
نه صد گوسفند م كه سيصد هزار
ترا هر چه مشغول دارد ز دوست

يكي پيش شوريده حالي نبشت
بگفتا مپرس از من اين ماجرا

***

دو خورشيد سيماي مهتر نژاد
دگر نا فرو سركش افتاده بود
يكي روي در روي ديوار داشت
دگر مرگ خويش از خدا خواستي
كه مهرت برو نيست مهرش بده
تغابن نباشد رهايي ز بند
كه هرگز بدين كي شكيبم ز دوست؟
نبايد به ناديدن روي يار
اگر راست خواهي دلارامت اوست

كه دوزخ تمنا كني يا بهشت؟
پسنديدم آنچ او پسندد مرا

به مجنون كسي گفت كاي نيك پي
مگر در سرت شور ليلي نماند؟
چو بشنيد بيچاره بگريست زار
مرا خود دلي دردمندست ريش
نه دوري دليل صبوري بود
بگفت اي وفادار فرخنده خوي
بگفتا مبر نام من پيش دوست

چه بودت كه ديگر نيايي به حي؟
خيالت دگر گشت و ميلي نماند؟
كه اي خواجه دستم ز دامن بدار
تو نيزم نمك بر جراحت مريش
كه بسيار دوري ضروري بود
پيامي كه داري به ليلي بگو
كه حيف ست نام من آنجا كه اوست

يكي خرده بر شاه غزنين گرفت
گلي را كه نه رنگ باشد نه بوي
به محمود گفت اين حكايت كسي
كه‌عشق من اي خواجه برخوي‌اوست
شنيدم كه در تنگنايي شتر
به يغما ملك آستين برفشاند
سواران پي در و مرجان شدند
نماند از وشاقان گردن فراز
نگه كرد كاي دلبر پيچ پيچ
من اندر قفاي تو مي تاختم
گرت قربتي هست در بارگاه
خلاف طريقت بود كاوليا
گر ازدوست چشمت براحسان اوست
ترا تا دهن باشد از حرص باز
حقيقت سرايي ست آراسته
نبيني كه جايي كه برخاست گرد

كه حسني ندارد اياز اي شگفت
غريب ست سوداي بلبل بر اوي
بپيچيد از انديشه بر خود بسي
نه بر قد و بالاي نيكوي اوست
بيفتاد و بشكست صندوق در
وز آنجا به تعجيل مركب براند
ز سلطان به يغما پريشان شدند
كسي در قفاي ملك جز اياز
ز يغما چه آورده اي ؟ گفت هيچ
ز خدمت به نعمت نپرداختم
به خلغت مشو غافل از پادشاه
تمنا كنند از خدا جز خدا
تو د ر بند خويشي نه در بند دوست
نيايد به گوش دل از غيب راز
هوا و هوس گرد برخاسته
نبيند نظر گر چه بيناست مرد

قضا را من و پيري از فارياب
مرا يك درم بود برداشتند
سياهان براندند كشتي چو دود
مرا گريه آمد ز تيمار جفت
مخور غم براي من اي پرخرد
بگسترد سجاده بر روي آب
ز مدهوشيم ديده آن شب نخفت
تو لنگي به چوب آمدي من به پاي
چرا اهل معني بدين نگروند
نه طفلي كز آتش ندارد خبر
پس آنان كه در وجد مستغرقند
نگه دارد از تاب آتش خليل
چو كودك به دست شناور برست
تو بر زني دريا قدم چون زني

ره عقل جز پيچ بر پيچ نيست
توان گفتن اين با حقايق شناس
كه پس آسمان و زمين چيستند
پسنديده پرسيدي اي هوشمند
كه هامون و دريا و كوه و فلك
همه هر چه هستند از آن كمترند
عظيم ست پيش تو دريا به موج
ولي اهل صورت كجا پي برند
كه گر آفتاب ست يك ذره نيست
جو سلطان عزت علم بر كشد

***

رسيديم در خاك مغرب به آب
به كشتي و درويش بگذاشتند
كه آن ناخدا ناخداترس بود
بر آن گريه قهقه بخنديد و گفت
مرا آنكس آرد كه كشتي برد
خيال ست پنداشتم يا به خواب
نگه بامدادان به من كرد و گفت

ترا كشتي آورد و مارا خداي
كه ابدال در آب و آتش روند
نگه داردش مادر مهرور؟
شب و روز در غين حفظ حقند
چو تابوت موسي ز غرقاب نيل
نترسد وگر دجله پهناورست
چو مردان ، كه بر خشك تردامني

بر عارفان جز خدا هيچ نيست
ولي خرده گيرند اهل قياس
بني آدم و دام و دد كيستند؟
بگويم گر آيد جوابت پسند
پري و آدميزاد و ديو و ملك
كه با هستيش نام هستي برند
بلندست خورشيد تابان به اوج
كه ارباب معني به ملكي درند
وگر هفت درياست يك قطره نيست
جهان سر به جيب عدم دركشد

رييس دهي با پسر در رهي
پسر چاوشان ديد و تيغ و تبر
يلان كماندار نخجيرزن
يكي در برش پر نياني قباه
پسر كانهمه شوكت و پايه ديد
كه حالش بگرديد و رنگش بريخت
پسر گفتش آخر بزرگ دهي
چه بودت كه ببريدي از جان اميد؟
بلي ،‌گفت سالار و فرماندهم
بزرگان از آن دهشت آلوده اند
تو اي بيخبر همچنان در دهي
نگفتند حرفي زبان آوران

مگر ديده باشي كه در باغ و راغ
يكي گفتش اي كرمك شب فروز
ببين كاتشي كرمك خاكزاد
كه من روز و شب جز به صحرا نيم

***

گذشتند بر قلب شاهنشهي
قباهان اطلس ، كمرهاي زر
غلامان تركش كش تيرزن
يكي بر سرش خسرواني كلاه
پدر را به غايت فرومايه ديد
ز هيبت به پيغوله اي درگريخت
به سرداري از سر بزرگان مهمي
بلرزيدي از باد هيبت چو بيد
ولي عزتم هست تا در دهم
كه در بارگاه ملك بوده اند
كه بر خويشتن منصبي مي نهي
كه سعدي نگويد مثالي بر آن

بتابد به شب كرمكي چون چراغ
چو بودت كه بيرون نيايي به روز؟
جواب از سر روشنايي چه داد
ولي پيش خورشيد پيدا نيم

ثنا گفت بر سعد زنگي كسي
درم داد و تشريف و بنواختش
چو الله و بس ديد بر نقش زر
ز سوزش چنان شعله در جان گرفت
يكي گفتش از همنشينان دشت
تو اول زمين بوسه دادي به جاي
بخنديد كاول ز بيم و اميد
به آخر ز تمكين الله و بس

كه بر تربتش باد رحمت بسي
به مقدار خود منزلت ساختش
بشوريد و بركند خلعت بر
كه برجست و راه بيابان گرفت
چه ديدي كه حالت دگرگونه گشت؟
نبايستي آخر زدن پشت پاي
همي لرزه بر تن فتادم چو بيد
نه چيزم به چشم اندر آمد نه كس

به شهري در از شام غوغا فتاد
هنوزآن حديثم به گوش اندرست
كه گفت ارنه سلطان اشارت كند
بيايد چنين دشمني دوست داشت
اگز عز و جا هست وگر ذل و قيد
ز علت مدار – اي خردمند-بيم
بخور هر چه آيد ز دست حبيب

گرفتند پيري مبارك نهاد
چو قيدش نهادند بر پاي و دست
كرا زهره باشد كه غارت كند؟
كه ميدانمش دوست بر من گماشت
من از حق شناسم ، نه از عمر و زيد
چو داروي تلخت فرستد حكيم
نه بيمار داناترست از طبيب

يكي را چو من دل به دست كسي
پس از هوشمندي و فرزانگي
ز دشمن جفا بردي از بهر دوست
قفا خوردي از دست ياران خويش
خيالش چنان بر سر آشوب كرد
بودش ز تشنيع ياران خبر
كراپاي خاطر بر آمد به سنگ
شبي ديو خود را پري چهره ساخت
سحرگه مجال نمازش نبود
به آبي فرو رفت نزديك بام
نصيحتگري لومش آغاز كرد
ز برناي منصف برآمد خروش
مرا پنج روز اين پسر دل فريفت
نپرسيد باري به خلق خوشم
پس آن را كه شخصم ز خاك آفريد
عجب داري ار بار امرش برم

اگر مرد عشقي كه خ ويش گير
مترس از محبت كه خاكت كند
نرويد نبات از حبوب درست
تو را با حق آن آشنايي دهد
كه تا با خودي در خودت راه نيست
نه مطرب كه آواز پاي ستور
مگس پيش شوريده دل پر نزد
نه بم داند آشفته سامان نه زير
سراينده خود مي نگردد خموش
چو شوريدگان مي پرستي كنند
به چرخ اندر آيند دلاب دار
به تسليم سر در گريبان برند
مكن عيب درويش مدهوش مست
نگويم سماع اي برادر كه چيست
گر از برج معني پرد طير او
وگر مرد لهوست و بازي و لاغ
چو مرد سماع ست شهوت پرست
پريشان شود گل به باد سحر
جهان پر سماع ست و مستي و شور
نبيني شتر بر نواي عرب
شتر را چو شور و طرب در سرست

***

گرو بود و مي برد خواري بسي
به دف برزدندش به ديوانگي
كه ترياك اكبر بود زهر دوست
چو مسمار پيشاني آ‌ورده پيش
كه بغام دماغش لگدكوب كرد
كه غرقه ندارد ز باران خبر
نينديشد از شيشه ي نام و ننگ
در آغوش آن مرد و بر وي بتاخت
ز ياران كس آگه ز رازش نبود
برو بسته سرما دري از رخام
كه خود را بشكتي درين آب سرد
كه اي يار چند از ملامت؟خموش
ز مهرش چنانم كه نتوان شكيفت
ببين تا چه بارش به جان مي كشم
به قدرت درو جان پاك آفريد
كه دايم به احسان و فضلش درم

وگر نه ره عافيت پيش گير
كه باقي شوي گر هلاكت كند
مگر حال بر وي بگردد نخست
كه از دست خويشت رهايي دهد
وزين نكته جز بي خود آگاه نيست
سماع ست اگر عشق داري و شور
كه او چون مگس دست بر سر نزد
به آواز مرغي بنالد فقير
وليكن نه هر وقت بازست گوش
به آواز دولاب مستي كنند
چو دولاب بر خود بگيرند زار
چو طاقت نماند گريبان درند
كه غرق ست از آن مي زند پا ودست
مگر مستمع را بدانم كه كيست
فرشته فروماند از سير او
قويتر شود ديوش اندر دماغ
به آواز خوش خفته خيزد ، نه مست
نه هيزم كه نشكافدش جز تبر
وليكن چه بيند درآيينه كور؟
كه چونش به رقص اندر آرد طرب
اگر آدمي را نباشد خرست

شكرلب جواني ني آموخيت
پدر بارها بانگ بر وي زدي
شبي بر اداي پسر گوش كرد
همي گفت و بر چهره افكنده خوي
نداني كه شوريده حالا مست
گشايد دري بر دل از واردات
حلالش بود رقص بر ياد دوست
گرفتم كه مردانه اي در شنا
بكن خرقه نام و ناموس و زرق
تعلق حجاب ست و بي حاصلي

كه دلها در آتش چو ني سوختي
به تندي و آتش در آن ني زدي
سماعش پريشان و مدهوش كرد
كه آتش به من در زد اين بار ني
چرا برفشانند در رقص دست
فشاند سر دست بر كاينات
كه هر آستينش جاني دروست
برهنه تواني زدن دست و پا
كه عاجز بود  مرد با جامه غرق
چو پيوندها بگسلي و اصلي

كسي گفت پروانه را كاي حقير
رهي رو كه بيني طريق رجا
سمندر ه اي گرد آتش مگرد
ز خورشيد پنهان شود موش كور
كسي را كه داني خصم تو اوست
ترا كس نگويد نكو مي كني
گدايي كه از پادشه خواست دخت
كجا در حساب آرد او چون تودوست
مپندار كو در چنان مجلسي
وگر با همه خلق نرمي كند
نگه كن كه پروانه ي سوزناك
مرا چون خليل آتشي در دلس ست
نه دل دامن دلستان مي كشد
نه خود را بر آتش به خود مي زنم
مرا همچنان دور بودم كه سوخت
نه آن مي كند يار در شاهدي
كه عيبم كند بر تولاي دوست؟
مرا بر تلف حرص داني چراست؟
بسوزم كه يار پسنديده اوست
مرا چند گويي كه در خورد خويش
بدان ماند اندرز شوريده حال
كسي را نصيحت مگو اي شگفت
ز كف رفت بيچاره اي را لگام
چه نغز آمد اين نكته در سندباد
به باد آتش تيز برتر شود
چو نيكت بديدم بدي مي كني
ز خود بهتري جوي و فرصت شمار
پي چون خودي خودپرستان روند
من اول كه اين كار سر داشتم
سرانداز در عاشقي صادق ست
اجل ناگهان در كمينم كشد
چو بي شك نبشت ست بر سر هلاك
نه روزي به بيچارگي جان دهي؟

برو دوستي در خور خويش گير
تو و مهر شمع از كجا تا كجا؟
كه مردانگي بايد آنگه نبرد
كه جهل ست با آهنين پنجه ،‌زور
نه از عقل باشد گرفتن به دوست
كه جان در سر كار او مي كني
قفا خورد و سوداي بيهوده پخت
كه روي ملوك و سلاطين دروست
مدارا كند با چو تو مفلسي
تو بيچاره اي با تو گرمي كند
چه گفت،اي‌عجب گربسوزم چه باك؟
كه پنداري اين شعله بر من گل ست
كه مهرش گريبان جان مي كشد
كه زنجير شوق ست در گردنم
نه اين دم كه آتش به من در فروخت
كه با او توان گفتن از زاهدي
كه من راضيم كشته در پاي دوست
چو او هست اگر من نباشم رواست
كهخ در وي سرايت كند سوز دوست
حريفي به دست آر همدرد خويش
كه جگويي به كژدم گزيده منال
كه داني كه در وي نخواهد گرفت
نگويند كاهسته ران اي غلام
كه عشق آتش‌ست– اي پسر-پند باد
پلنگ از زدن كينه ورتر شود
كه رويم فرا چون خودي مي كني
كه با چون خودي گم كني روزگار
به كوي خطرناك مستان روند
دل از سر به يكبار برداشتم
كه بد زهره بر خويشتن عاشق ست
همان به كه آن نازنينم كشد
به دست دلارام خوشتر هلاك
همان به كه در پاي جانان دهي

شبي ياد دارم كه چشمم نخفت
كه من عاشقم گر بسوزم رواست
بگفت اي هوادار مسكين من
چو شيريني از من به در مي رود
همي گفت و هر لحظه سيلاب درد
كه اي مدعي عشق كار تو نيست
تو بگريزي از پيش يك شعله خام
ترا آتش عشق اگر پر بسوخت
همه شب درين گفتگو بود شمع
نرفته ز شب همچنان بهره اي
همي گفت و مي رفت ودودش به سر
اگر عاشقي خواهي آموختن
مكن گريه بر گور مقتول دوست
اگر عاشقي سر مشوي از مرض
فدايي ندارد ز مقصود چنگ
به دريا مرو گفتمت زينهار

شنيدم كه پروانه با شمع گفتن
ترا گريه و سوز و باري چراست؟
برفت انگبين يار شيرين من
چو فرهادم آتش به سر مي رود
فرو مي دويدش به رخسار زرد
كه نه صبر داري نه ياراي ايست
من استاده ام تا بسوزم تمام
مرا بين كه از پاي تا سر بسوخت
به ديدار او وقت اصحاب جمع
كه ناگه بكشتش پريچهره اي
كه اين ست پايان عشق اي پسر
به كشتن فرج يابي از سوختن
برو خرمي كن كه مقبول اوست
چو سعدي فرو شوي دست از غرض
وگر بر سرش تير بارند و سنگ
وگر مي روي تن به طوفان سپار

ز خاك آفريدت خداوند پاك
حريص و جهانسوز و سركش مباش
چو گردن كشيد آتش هولناك
چو آن سرفرازي نمود ، اين كمي

يكي قطره باران ز ابري چكيد
كه جايي كه درياست من كيستم؟
چو خود را به چشم حقارت بديد
سپهرش به جايي رسانيد كار
بلندي از آن يافت كو پست شد
تواضع كند هوشمند گزين

***

پس اي بنده افتادگي كن چو خاك
ز خاك آفريدندت آتش مباش
به بيچارگي تن بينداخت خاك
از آن ديو كردند ازين آدمي

خجل شد چو پهاي دريا بديد
گر او هست حقا كه من نيستم
صدف در كنارش به جان پروريد
كه شد نامور لولو شاهوار
در نيستي كوفت تا هست شد
نهد شاخ پر ميوه سر بر زمين

جواني خردمند پاكيزه بوم
درو فضل ديدند و فقر و تميز
سر صالحان گفت روزي به مرد
همان كاين سخن مرد رهرو شنيد
بر آن حمل كردند ياران و پير
دگر روز خادم گرفتش به راه
ندانستي اي كودك خود پسند
گرستن گرفت از سر صدق و سوز
نه گرد اندر آن بقعه ديدم نه خاك
گرفتم قدم لاجرم باز پس
طريقت جز اين نيست درويش را
بلنديت بايد تواضع گزين

ز دريا برآمد به دربند روم
نهادند رختش به جايي عزيز
كه خاشاك مسجد بيفشان و گرد
برون رفت و بازش كس آنجا نديد
كه پرواي خدمت نبودش فقير
كه ناخوب كردي به راي تباه
كه مردان ز خدئمت به جايي رسند
كه اي يار جان پرور دلفروز
من آلوده بودم در آن جاي پاك
كه پاكيزه به مسجد از خاك و خس
كه افكنده دارد تن خويش را
كه آن بام را نيست سلم جز اين

شنيدم كه وقتي سحرگاه عيد
يكي طشت خاكسترش بي خبر
همي گفت شوليده دستار و موي
كه اي نفس من در خور آتشم

بزرگان نكردند در خود نگاه
بزرگي به ناموس و گفتار نيست
تواضع سر رفعت افرازدت
به گردن فتد سركش تند خوي
ز مغرور دنيا ره دين مجوي
گرت جاه بايد مكن چون خسان
گمان كي برد مردم هوشمند
ازين نامورتر محلي مجوي
نه گر چون تويي بر تو كبر آورد
تو نيز ار تكبر كني همچنان
چو استاده اي بر مقامي بلند
بسا ايستاده در آمد ز پاي
گرفتم كه خود هستي از عيب پاك
يكي حلقه ي كعبه دارد به دست
گر آن را بخواند ، كه نگذاردش؟
نه مستظهرست آن به اعمال خويش

***

ز گرماوه آمد برون بايزيد
فروريختند از سرايي به سر
كف دست شكرانه مالان به روي
به خاكستري روي درهم كشم؟

خدا بيني از خويشتن بين مخواه
بلندي به دعوي و پندار نيست
تكبر به خاك اندر اندازدت
بلنديت بايد بلندي مجوي
خدابيني از خويشتن بين مجوي
به چشم حقارت نگه در كسان
كه در سرگراني ست قدر بلند
كه خوانند خلقت پسنديده خوي
بزرگش نبيني به چشم خرد؟
نمايي ، كه پيشت تكبركنان
برفتاده گر هوشمندي مخند
كه افتادگانش گرفتند جاي
تعنت مكن بر من عيبناك
يكي در خراباتي افتاده مست
ور اين را براند ، كه باز آردش؟
نه اين را در توبه بست ست پيش

شنيدستم از راويان كلام
يكي زندگاني تلف كرده بود
دليري سيه نامه ي سخت دل
به سر برده ايام بي حاصلي
سرش خالي از عقل و از احتشام
به ناراستي دامن آلوده اي
نه چشمي چو بينندگان راست رو
چو سال بد از وي خلايق نفور
هوا و هوس خرمنش سوخته
سيه نامه چندان تنعم براند
گنهكار و خودراي و شهوت پرست
شنيدم كه عيسي درآمد ز دشت
به زير آمد از غرفه خلوت نشين
گنهكار برگشته اختر ز دور
تامل به حسرت كنان شرمسار
خجل زير لب عذرخواهان بسوز
سرشك غم از ديده باران چو ميغ
برانداختم نقد عمر عزيز
چو من زنده هرگز مبادا كسي
برست آنكه در عهد طفلي بمرد
گناهم ببخش اي جهان آفرين
نگون مانده از شرمساري سرش
درين گوشه نالان گنهكار پير
وزان نيمه عابد سري پر غرور
كه اين مدبر تندر پي ما چراست
به گردن در آتش در افتاده اي
چه خير آمد از نفس تر دامنش
چه بودي كه زحمت ببردي ز پيش
همي رنجم از طلعت ناخوشش
به محشر كه حاضر شوند انجمن
درين بودو وحي از جليل الصفات
كه گر عالم ست اين وگر وي جهول
تبه ك رده ايام برگشته روز
به بيچارگي هر كه آمد برم
عفو كردم از وي عملهاي زشت
وگر عار دارد  عبادت پرست
بگو ننگ ازو در قيامت مدار
كه آن را جگر خون شد از سوز ودرد
ندانست در بارگاه غني
كرا جامه پاك ست و سيرت پليد
برين آستان عجز و مسكينيت
چو خود را ز نيكان شمردي بدي
اگر مردي از مردي خود مگوي
پياز آمد آن بي هنر جمله پوست
ازين نوع طاعت نيايد به كار
چه رند پريشان شوريده بخت
به زهد و ورع كوش و صدق و صفا
نخورد از عبادت بر آن بي خرد
سخن ماند از عاقلان يادگار
گنهكار انديشناك از خداي

كه در عهد عيسي عليه السلام
به جهل و ضلالت سر آورده بود
ز ناپاكي ابليس در وي خجل
نياسوده تا بوده از وي دلي
شكم فربه از لقمه هاي حرام
به ناداشتي دوده اندوده اي
نه گوشي چو مردم نصيحت شنو
نمايان به هم چون مه نو ز دور
جوي نيكنامي نيندوخته
كه در نامه جاي نبشتن نماند
به غفلت شب و روز مخمور و مست
به مقصوره ي عابدي برگذشت
به پايش در افتاد سر بر زمين
چو پروانه حيران در ايشان ز نور
چو درويش در دست سرمايه دار
ز شبهاي در غفلت آورده روز
گه عمرم به غفلت گشت اي دريغ
به دست از نكويي نياورده چيز
كه مرگش به از زندگاني بسي
كه پيرانه سر شرمساري نبرد
كه گر با من آيد فبئس القرين
روان آب حسرت به شيب و برش
كه فرياد حالم رس اي دستگير
ترش كرده بر فاسق ابرو ز دور
نگونبخت جاهل چه در خورد ماست
به باد هوا عمر برداده اي
كه صحبت بود با مسيح و منش؟
به دوزخ برفتي پس كار خويش
مبادا كه در من فتد آتشش
خدايا تو با او مكن حشر من
درآمد به عيسي عليه الصلوه
مرا دعوت هر دو آمد قبول
بناليد بر من به زاري و سوز
نيندازمش ز آستان كرم
به انعام خويش آرمش در بهشت
كه در خلد با وي بود هم نشست
كه آن را به جنت برند اين به نار
گر اين تكيه بر طاعت خويش كرد
كه بيچارگي به ز كبر و مني
در دوزخش را نبايد كليد
به از طاعت و خويشتن بينيت
نمي گنجد اندر خدايي خودي
نه هر شهسواري به در برد گوي
كه‌پيداست‌ چون‌پسته مغزي‌دروست
برو عذر تقصير طاعت بيار
چه زاهد كه بر خود كند كار سخت
وليكن ميفزاي بر مصطفي
كه با حق نكو بود و با خلق بد
ز سعدي همين يك سخن ياددار
به از پارساي عبادت نماي

فقيهي كهن جامه ي تنگدست
نگه كرد قاضي در او تيز تيز
نداني كه برتر مقام تو نيست
نه هر كس سزاوار باشد به صدر
دگر ره چه حاجت بيند كست
به عزت هر آنكو فروتر نشست
به جاي بزرگان دليري مكن
چو ديد آن خردمند درويش رنگ
چو آتش برآورد بيچاره دود
فقيهان طريق جدل ساختند
گشادند بر هم در فتنه باز
تو گفتي خروسان شاطر به جنگ
يكي بي خود از خشمناكي چو مست
فتادند در عقده ي پيچ پيچ
كهن جامه در صف آخر ترين
بگفت اي صناديد شرع رسول
دلايل قوي بايد و معنوي
مرا نيز چوگان لعب ست و گوي
به كلك فصاحت بياني كه داشت
سر از كوي صورت به معني كشيد
بگفتندش از هر كنار آفرين
سمن سخن تا به جايي براند
برون آمد از طاق و دستار خويش
كه هيهات قدر تو نشناختم
دريغ آيدم با چنين مايه اي
معرف به دلداري آمد برش
به دست و زبان منع كردش كه دور
كه فردا شود بر كهن ميزران
چو مولام خوانند و صدر كبير
تفاوت كنتد هرگز آب زلال
خرد بايد ادر سر مرد و مغز
كس از سربزرگي نباشد به چيز
ميفراز گردن به دستار و ريش
به صورت كساني كه مردم وشند
به قدر هنر جست بايد محل
ني بوريا را بلندي نكوست
بدين عقل و همت نخوانم كست
چه خوش گفت خرمهره ي در گلي
مرا كس نخواهد خريدن به هيچ
خبزدو همان قدر دارد كه هست
نه منعم به مال از كسي بهترست
بدين شيوه مرد سخنگوي چست
دل آزرده را سخت باشد سخن
چو دستت رسد مغز دشمن برآر
چنان ماند قاضي به جورش اسير
به دندان گزيد از تعجب يدين
وز آنجا جوان روي همت بتافت
غريو از بزرگان مجلس بخاست
نقيب از پيش رفت و هرسو دويد
يكي گفت ازين نوع شيرين نفس
بر آن صد هزار آفرين كاين بگفت

درايوان قاضي به صف برنشست
معرف گرفت آستينش كه خيز
فروتر نشين ، يا برو ، يا بايست
كرامت به جاه ست و منزل به قدر
همين شرمساري عقوبت بست
به خواري نيفتد ز بالا به پست
چو سرپنجه ات نيست شيري مكن
كه‌بنشست وبرخاست بختش به‌ جنگ
فروتر نشست از مقامي كه بود
لم ولا اسلم در انداختند
بلا و نعم كرده گردن دراز
فتادند درهم به منقار و چنگ
يكي بر زمين مي زند هر دو دوست
كه در حل آن ره نبردند هيچ
به غرش درآمد چو شير عرين
به ابلاغ تنزيل و فقه و اصول
نه رگهاي گردن به حجت قوي
بگفتند اگر نيك داني بگوي
به دلها چو نقش نگين برنگاشت
قلم بر سر حرف دعوي كشيد
كه بر عقل و طبعت هزار آفرين
كه قاضي چو خر در وحل بازماند
به اكرام و لطفش فرستاد پيش
به شكر قدومت نپرداختم
كه بينم ترا در چنين پايه اي
كه دستار قاضي نهد بر سرش
منه بر سرم پاي بند غرور
به دستار پنجه گزم سر گران
نمايند مردم به چشمم حقير
گرش كوزه زرين بود يا سفال؟
نبايد مرا چون تو دستار نغز
كدو سربزرگ ست و بي مغز نيز
كه دستار پنبه است وسبلت حشيش
چو صورت همان به كه دم دركشند
بلندي ونحسي مكن چون زحل
كه خاصيت نيشكر خود دروست
وگر مي رود صد غلام از پست
چو برداشتن پر طمع جاهلي
به ديوانگي در حريرم مپيچ
وگر در ميان شقايق نشست
خر ار جل اطلب بپوشد خرست
به آب سخن كينه از دل بشست
چو خصمت بيفتاد سستي مكن
كه فرصت فرو شويد از دل غبار
كه گفت ان هذا اليوم عسير
بماندش درو ديده چون فرقدين
برون رفت و بازش نشان كس نيافت
كه گويي چنين شوخ چشم ازكجاست
كه مردي بدين نعت‌وصورت‌كه ديد؟
در اين شهر سعدي شناسيم و بس
حق تلخ بين تا چه شيرين بگفت

يكي پادشه زاده در گنجه بود
به مسجد درآمد سرايان و مست
به مقصوره در پارسايي مقيم
تني چند برگفت او مجتمع
چو بي عزتي پيشه كرد آن حرون
چو منكر بود پادشه را قدم
تحكم كند سير بر روي گل
گرت نهي منكر برآيد ز دست
وگر دست قدرت نداري ، بگوي
چو دست و زبان را نماند مجال
يكي پيش داناي خلوت نشين
كه باري برين رند ناپاك مست
دمي سوزناك از دلي با خبر
بر آورد مرد جهانديده دست
خوشست اين پسر وقتش از روزگار
كسي گفتش اي قدوه ي راستي
چو بدعهد را نيك خواهي ز بهر
چنين گفت بيننده ي تيزهوش
به طامات مجلس نياراستم
كه هر گه كه بازآيد از خوي زشت
همين پنج روزست عيش مدام
حديثي كه مرد سخن ساز گفت
ز وجد آب در چشمش آمد چو ميغ
به نيران شوق اندرونش بسوخت
بر نيك محضر فرستاد كس
قدم رنجه فرماي تا سر نهم
دورويه ستادند بر در سپاه
شكر ديد و عناب و شمع و شراب
يكي غايت از خود ، يكي نيم مست
ز سويي برآورده مطرب خروش
حريفان خراب از مي لعل رنگ
نبود از نديمان گردن فراز
دف و چنگ با يكدگر سازگار
بفرمودو درهم شكستند خرد
شكستند چنگ و گسستند رود
به ميخانه در سنگ بردن زدند
مي لاله گون از بط سرنگون
خم آبستن خمر نه ماهه بود
شكم تا به نافش دريدند مشك
بفرمود تا سنگ صحن سراي
كه گلگونه ي خمر ياقوت فام
عجب نيست بالوعه گر شد خراب
وگر هر كه بربط گرفتي به كف
وگر فاسقي چنگ بردي به دوش
جوان سر از كبر و پندار مست
پدر بارها گفته بودش به هول
جفاي پدر برد و زندان و بند
گرش سخت گفتي سخنگوي سهل
خيال و غرورش بر آن داشتي
سپر نفكند شير غران ز جنگ
به نرمي ز دشمن توان كرد دوست
چو سندان كسي سخت رويي نكرد
به گفتن درشتي مكن با امير
به اخلاق با هر كه بيني بساز
كه اين گردن از نازكي بركشد
به شيرين زباني توان برد گوي
تو شيرين زباني ز سعدي بگير