گفتگو تمدن ها میراث تمدن کاریزی

مرضیه پوررحیمی اردکانی
m.poorrahimy@gmail.com

فرهنگ و تمدن جوامع کنونی در طول قرن ها و هزاره ها ساخته و پرداخته شده است و همه تمدن ها تحت تاثیر محیط طبیعی و عوامل اجتماعی به وجود آمده و تکامل یافته اند و در واقع فرهنگ و تمدن جوامع امروزی و نتیجه مجموعه عوامل طبیعی ،انسانی و تکنولوژی است.

انسانها وابسته به شرایط اجتماعی و طبیعی خود شیوه معیشت خاص خود را دارند شرایط محیط طبیعی نقش بسیار مهمی در نوع معیشت و شکل گیری تمدن ها دارند. شیوه های تولید در تعین روابط افراد با اجتماع نقش فابل توجهی ایفا می کنند.

حال سوال اینست در منطقه ای که اساس تولیدات بر پایه آب قنات است چگونه تمدنی شکل گرفته است؟ و تفاوت این تمدن با تمدن های همجوار آن چیست ؟

تمدن کاریزی واژه ای است که توسط کسانی چون دکترمحمد حسین پاپلی یزدی رواج یافته و بیانگر نقش ویژه کاریز و قنات در آفرینش زندگی و فرهنگ در مناطقی از کویر ایران می داند.

این محقق و جغرافیدان ، آن قسمت از ایران که سیستم کشاورزی اش بر آب قنات متکی می باشد و منابع آبی دیگر در آنجا از اهمیت کمتری برخوردار است را جزء تمدن کاریزی(قناتی) که خود یکی از خرده فرهنگ های ایرانی است می داند.

تمدن کاریزی در برابر دو تمدن مرتعی و فئودالی قرار گرفته است . تمدن مرتعی که شمال شرق تمدن کاریزی قرار دارد و در آن اسب نقش عامل تاخت و تاز را بازی می کند و زندگی کوچ نشینی آنها را تبدیل به مهاجمانی چالاک کرده و با این فرهنگ خو گرفته اند و همچنین تمدن فئودالی که بر اساس معیشت کشاورزی و بهره کشی از کشاورزان است.

در واقع تمدن کاریزی زادگاه و خاستگاه هیچ یک از دو نوع تمدن جنگجو و مهاجم نبوده است .

پتانسیل های ضعیف طبیعی ، کمی آب ، زمین کشاورزی و مرتع مانع اصلی وجود مازاد تولید به صورت انبوه بوده است و همین کمبود مازاد تولید همراه با پراکندگی شهر ها و روستاها و کمی جمعیت موجب کوچک بودن نمادهای اجتماعی ، اقتصادی و سیاسی در نتیجه حکومت در منطقه است.

اگر حکومت های استپی کسری منابع خود را به صورت غارت و چپاول بدست آوردند و تمدن فئودالی با بهره کشی از زارعان، ولی تمدن کاریزی نه توان جنگ های بزرگ را داشت و نه توان غارت و بهره کشی را . بنابراین کسری منابع خود را از راه صنایع دستی و تجارت و صرفه جویی تامین کرده است.

در واقع اقتصاد مبتنی بر خرده مالکی تمدن کاریزی و همچنین صنایع دستی و تجارت اساسا اقتصادی صلح جویانه و آرامش طلب و صرفه جویانه است.

در تمدن کاریزی اساس معیشت کشاورزی مبتنی بر آب قنات بوده است و میزان این آب محدود بوده و در چارچوب نظام های جیره بندی و تقسیم بسیار دقیق مصرف می شده است بنابراین سطح زیر کشت نیز چندان قابلیت توسعه نداشته است . از این رو حتی در بهترین شرایط میزان تولید یا میزان مصرف در تعادل بوده است . بدین ترتیب در تمدن قناتی بر خلاف تمدن های مجاور مازاد تولید وجود نداشته یا بسیار اندک بوده است. این ویژگی تا حدود زیادی به ساختار خاص قنات مربوط می شود.

از سویی روش حفر قنات بسیار دشوار ، زمان بر و همراه با مشکلات بسیار بوده است و از سوی دیگر قنات سازه ای آسیب پذیر که به راحتی دچار تخریب و آسیب می گردد. از این رو نگه داری و مراقبت دایم از آن اهمیت فراوان داشته و تحرک ساکنین منطقه را کاهش داده است مردمی که اقتصاد خود را بر قنات استوار کرده اند به شدت از تحرکاتی چون جنگ و تهاجم احتراز می نمایند زیرا امکان گریز بدلیل وجود قنات ضعیف است و از سویی تخریب یک قنات توسط دشمن نقطه پایانی بر زندگی منطقه محسوب می شود به همین دلیل مدارا و مسامحه و حفظ آرامش و لح دوستی از ویژگی های اصلی این جوامع است که ریشه در عادت های تولیدی و اقتصادی دارد و این ویزگی ها نسل به نسل منتقل و جزئی از فرهنگ این دیار شده است.

ویژگی دیگر این تمدن ایجاد حس تعاون و همکاری است که به نظام مدیریت آب قنات مربوط می شود.در مبحث تقسیم اب قراردادها و نظاماتی که از یک سو بسط دهنده عدالت اجتماعی بوده و از سوی دیگر در سایر موارد اجتماعی تسری یافته اند.

بنابراین قنات در تمدن کاریزی به همگرایی اجتماعی کمک نموده و این حس همکاری را به گونه عنصری اجتماعی در تمدن قناتی تثبیت کرده است.

نحوه نظارت بر تقسیم و توزیع آب و نظام خرده مالکی فرضیه "کارل ویتفوگل" جامعه شناس جنجالی آمریکائی را در این ناحیه بخصوص یزد به چالش می کشد زیرا در این حوزه هیچ گاه مدیریت آب به دست دولت نبوده است.

ویتفوگل معتقد به استبداد شرقی و حکومت استبدادی هیدرولیکی بود ولی این منطقه پتانسیل لازم جهت تداوم قدرت را نداشت.

در مقابل این سخن وقتی جزئیات تقسیم آب را در منطقه بررسی می کنیم به نوعی به عدالت اجتماعی می رسیم که از میراث ارزشمند حوزه قنات است و همچنان باقی مانده است و عدالت اجتماعی و صلح دوستی مردم این تمدن از بسیاری از تنش ها جلوگیری کرده است .

قنات در گذر زمان جا پای خود را در فرهنگ عامه باقی گذاشته است زیرا در تمدن کاریزی حیات بدون این فناوری امکان پذیر نبوده است.

بنابراین می توان به روشنی جلوه های فرهنگی قنات را در این منطقه مشاهده کرد.

از دید دکتر پاپلی یزدی بر اساس این شرایط ویژگی های اقتصادی ،اجتماعی ، فرهنگی و هویت انسانی تمدن کاریزی شکل می گیرد.

پاپلی معتقد است در تمدن کاریزی دزدی ، تجاوز ، خیانت در امانت بسار کم است.همچنین در این خطه شعر رزمی و حماسی جایگاهی ندارد اکثر شعر ها در زمینه های صلح و دوستی و عدالت و آرامش طلبی سروده شده است.

و در این وادی صلح و آرامش نسبی، اقلیت های مذهبی چون زردشتی و کلیمی به پناه آمده اند و به طور نسبی آسوده تر از جاهای دیگر زیسته اند و آتشکده ها و کنیسه ها و کلیسا ها در کنار مساجد به حیات خود ادامه داده است.

حال با بر شمردن ویژگی های تمدن کاریزی و شناخت هویت انسان زاده و زیسته این تمدن می توان در مقیاس کوچکتر یزد و مردمان این خطه کویری را نمودی از تمدن کاریزی دانست.

مردمانی که صلح دوستی و آرامش طلبی جزء ذاتشان است، مردمانی که به همه نشان دادند می توان با نداشته ها هم زندگی کرد مردمانی که ثابت کردند با وجود کم آبی هم می توان دلهایی سبز داشت و اندیشه خود را در کویر بارور کرد. مردمانی که همزیستی با اقلیت را جزء آیین خود می دانند و با کمترین تنش سالیان سال در کنار همشهریان زردشتی خود زندگی کردند.

آنچه برشمرده شد تنها بیان خصوصیات ساکنان گذشته این سرزمین نیست؛ آموخته ای است همیشگی که از نسلی به نسل بعد از مردمان کویر به یادگار مانده و از این همین روست که در جهان پرآشوب امروز و در هنگامه نظریات خشونت بار، زاده ای از دیار تمدن کاریزها به عنوان نماینده ملت ایران در مقابل نظریه برخورد تمدن های هانتینگون، ملت ها و تمدن ها را به سوی آرامش و گفتگو فرا خواند و گفتگوی تمدن ها را در سطح جهان طرح نمود.

«...در حالی که دیگران وعده برخورد تمدن ها و خشونت را می دهند، ما جهانیان را در آستانه قرن 21 به گفتگوی میان تمدن ها، تسامح و تساهل و نهضت جهانی برای صلح بر علیه خشونت دعوت می کنیم »

اینها آموخته هایی برگرفته از میراث تمدن کاریزی بود که حجت الاسلام والمسلمین سید محمد خاتمی رئیس جمهور وقت جمهوری اسلامی به نمایندگی از تمام ایرانیان در سی ام شهریورماه 1378 در صحن مجمع عمومی سازمان ملل به گوش جهانیان رساند و صلح و دوستی را که خصلت کویر و زاده کویر بود را برای همه جهانیان خواستار شد.

تاثیرات تمدن کاریزی بر نظریه گفتگوی تمدنها آنچنان است که خاتمی در جایی در توصیف یزد بیان می کند: «می دانیم آب مایه حیات است و در تجربه بشری معلوم است که آب چه نقشی دارد و آنچه در این سرزمین کمیاب است آب است و در جایی که آب نباشد زندگی نیست. اما یزدی با هوش با سخت کوشی خویش تا اعماق زمین فرو می رود و با احداث راه در زیر زمین فرسنگها فاصله و کیلومتر آب به سطح زمین می‌آورد و زندگی را می آفریند. اما کاریز یا قنات یزدی فقط در زیر زمین و افقی نیست یزدی کاری هوایی بنام بادگیر دارد تا خنکهای نسیم آسمان را بگیرد و بر گونه برافروخته از گرما و آتش خویش بنوازد ... برهنگی طبیعت در برابر اقتدار یزدی سر تعظیم فرو می آورد؛ جغرافیای یزد شگفت انگیز است اما جغرافیای روح یزد شگفت انگیزتر! ایمان، هوش و آفریندگی و ابتکار روح یزدی را تشکیل می‌دهد؛ یزدی با دل، به صافی آسمانی که زیر آن به سر می‌برد با خدای خود دیدار و توحید و یگانه پرستی را و تعظیم و کرنش در برابر خالق حکیم و مقتدر را تجربه می کند.»

دوران قنات تمام شده و یا به زودی سر می آید اما دست کم در طول قرن ها تاثیر کاریز و فرهنگ و تمدن مبتنی بر کاریز ادامه خواهد یافت. قنات در حال نابودی است ولی فرهنگ آن باقی مانده و باید برای احیا و زنده نگه داشتن این فرهنگ در برابر تهاجمات و جنگ ها به محصول و زاییده این فرهنگ بها داد .

در حقیقت دنیای امروز و فرهنگ و تمدن ایران امروزه بیش از هر چیز احتیاج به خصوصیات اخلاقی و ویژگی های فرهنگی تمدنی کاریزی دارد. ما در برابر جنگ ها و خونریزی ها نیاز به صلح و گفتگو داریم و تا زمانی که جنگ و خشونت صدای غالب جهانیان باشد ندای گفتگو تمدن ها شنیده نمیشود.

در جهان کنونی و با تحولات اخیر منطقه بهترین راه به سامان رسیدن انقلابات گفتگو است ، گفتگویی برای حل بحران منطقه آشوب زده و چه فرصت خوبی است تا بار دیگر به این ایده بها داده شود و با گفتگو و صلح جهانی عاری از جنگ و خونریزی داشته باشیم .

حیف است این ایده خوب و مناسب را با کژ سلیقه گی ها و بنا به اختلاف نظرات موجود به اجبار به فراموشی بسپاریم . چه خوب بود اگر در فضای موجود کشور با گفتگو و مذاکره مشکلات پیش رو را حل میکردیم .

چه نیکوست ما که ساکنان همان شهر و دیاری هستیم که از داشته ها و برجای مانده های آن ایده گفتگوی تمدنها ریشه گرفت و مردی از همسایگی دیوار به دیوار خودمان آن را جهانی کرد،فارغ از هر فکر و مرام سیاسی، به کنه ایده اش توجه کنیم و به این سخن بها بدهیم. می توانیم با همین ایده به مشکلات و اختلافات شهرمان پایان دهیم، می توانیم با گفتگو و صلح با تمام اختلاف عقاید در کنار هم زندگی کنیم و برای پیشرفت شهر و دیارمان و رسیدن به نقطه ای که یونان کوچک ما نمونه بارزی از گفتگو و صلح شود، تلاش کنیم

تعاون ، همکاری ، عدالت اجتماعی ، صلح ، دوستی ، آرامش طلبی و . . . شاید برای خیلی ها واژگان غریبی شده باشد ولی می توان هنوز هم به آینده امیدوار بود. میتوان تلاش کرد تا بهتر زندگی کرد ، می توان با صلح و گفتگو جهانی زیبا پدید آورد.

به امید آن روز ……..

پی نوشت: تمدن کاریزی و مباحث اجتماعی آن مطالب زیادی برای گفتن داره ، این مطلب تقریبا مقدمه ای از یک مطلب کاملتر هست که انشا الله در فرصتی بهتر ارائه خواهد شد.

منبع : مقاله نقش قنات در شکل گیری تمدن ها نظریه پایداری فرهنگ و تمدن کاریزی

دکتر محمد حسین پاپلی یزدی - مجید لباف خانیکی