هنر مردمان كوير

هنر مردمان كوير

فرهاد حسيني فهرجي

كوير سرزمين هنرمندان گمنام است و البته همين هنرمندانند كه خلاقيت و تازگي را ايجاد مي كنند. «خلق كردن» هنر مردمان كوير است، مردماني كه بودن بهتر را در شرايطي بدتر تجربه و ثابت كرده اند. در ميان انبوه هنرهاي مردمان اين ديار، كم نيستند خلاقيت هايي كه سال هاي سال چون گوهري بر تارك فرهنگ و هنر يزد مي درخشيده است ولي اكنون در كشاكش فراز و نشيب هاي روزگار به دست فراموشي سپرده شده است، گزارش پيش رو درباره يكي از اين هنرهاست؛ هنر دارايي بافي .
پايه و اساس دارايي بافي را پارچه اي مشهور به نام ايكات تشكيل مي دهد. در فارسي به اين پارچه دارايي گفته مي شود. وجه تسميه دارايي بدان سبب است كه در زمان هاي گذشته اين پارچه در جهيزيه عروس، جزو سرمايه وي محسوب مي شد و عروس به خود مي باليد كه جهيزيه اش از پارچه گران و ارزشمندي كه به ايكات معروف است، تهيه شده است. آن چنان كه محققان نوشته اند ايكات از كلمه مالايايي «منجيكات» به معني بستن و گره زدن يا پيچاندن گرفته شده و در هندوستان نيز به اين نوع بافت «هل» گفته مي شود.
تا چند سال پيش براي بافت ايكات از ابريشم طبيعي استفاده مي كردند، اما هم اكنون از نخ ويسكوز براي تار و از ابريشم مصنوعي براي پود بهره مي گيرند. در قديم اين پارچه در كاشان و استان خوزستان نيز بافته مي شد، اما امروز فقط در يزد بافته مي شود. البته كهن ترين نمونه ايكات متعلق به مصر است كه تاريخ بافت آن را به سال ۱۱۰۰ ميلادي نسبت داده اند اما نقش هاي ديوار معبدي در شمال غربي هندوستان كه در حدود ۵۰ سال قبل از ميلاد مسيح ساخته شده است، زناني را با جامه هاي بافته شده از اين نوع نشان مي دهد. ايكات، در واقع تركيبي از فن و رنگرزي و بافت پارچه است. براي ايجاد نقش روي پارچه ۲ روش به كار گرفته مي شود؛ يا هنگام بافت، نقش را ايجاد مي كنند و يا از طريق چاپ كه خود انواع مختلفي دارد، اما روش بافت ايكات به طور كامل متفاوت است. در ايكات نقش را روي تار يا پود و يا هر دو به وسيله رنگرزي منتقل مي كنند و سپس آن را مي بافند. انجام اين كار، بسيار دشوار است اما حاصل كار توليد پارچه اي بسيار زيبا و ارزشمند است.
ايكات در زمان هاي قديم مخصوص تهيه لباس براي قشر ثروتمند جامعه بود، البته در ايران كمتر از آن به عنوان لباس استفاده مي شده است و در مناطقي كه در مجاورت بيشتري با مناطق خشك و كويري داشته اند رايج بوده است، در واقع بافت ايكات به عنوان منبعي جايگزين براي جبران كمبودهاي اقتصادي بوده است. امروزه نيز با وجود تغييرات بسيار در سبك زندگي كويرنشينان، هنوز اين سنت هنرمندانه حفظ شده است.
لازم به يادآوري است كه اگرچه با ورود ماشين هاي بافت، صنعت يزد نيز از اين دستگاه ها بي بهره نماند و خسارتي به اين هنر وارد آمد و حجم توليد اين پارچه در يزد به شدت كاهش يافت ولي هنوز هستند كساني كه در گوشه و كنار استان به پاسداشت داشته هاي اين سرزمين، اهتمام دارند.
وضع كنوني
از جمله استاداني كه هم اكنون مشغول بافت ايكات هستند مي توان به استاد غضنفر ملك ثابت، استاد قديري و استاد خجسته اشاره كرد.
همچنين بتازگي به همت سازمان صنايع دستي، استاد ملك ثابت اين هنر را به هنرجويان علاقه مند آموزش مي دهد. اين طرح هم اكنون تنها به صورت ايكات يا دارايي تاري بافته مي شود . اما در زمان هاي قديم به هر ۲ روش تاري و پودي بافته مي شده است. رنگ هاي مورد استفاده بيشتر سبز، زرد و قرمز است و از طرح هاي لوزي، سرو، ابروبادي استفاده مي شود. در حال حاضر در مركز آموزش صنايع دستي يزد فقط طرز بافت به دانشجويان آموزش داده مي شود و قسمت رنگرزي آن به وسيله خود استاد صورت مي گيرد اما در صورت فراهم آمدن امكانات، هنرجويان مي توانند رنگرزي هم انجام دهند. به غير از مركز آموزش سازمان صنايع دستي، در شهر يزد تنها يك دستگاه بافت دارايي وجود دارد كه قدمت آن به سال ۱۳۳۰ مي رسد و استاد رمضان رضايي در حال بافت «رولحاف» با آن است. غضنفر ملك ثابت از دارايي بافان قديمي يزد مي گويد، او زماني كارگاهي با ۱۲ دستگاه دارايي داشته است كه اكنون از آن چيزي نمانده است.
وي از معدود هنرمنداني است كه با وجود كهولت سن، همچنان به كار عشق مي ورزد. به گفته وي دارايي بافي در خانواده و اجدادش نسل به نسل ادامه داشته است. وي كه از ۱۲ سالگي به كار دارايي بافي مشغول است، دستگاه دارايي را بركت زندگي اش مي داند و مي گويد: ۶۰ سال است دارايي بافي مي كنم و همه امورات زندگي ام را نيز از اين راه گذرانده ام.
ملك ثابت ۶ فرزند دارد كه به همه آنها دارايي بافي را ياد داده است، اما هيچ كدام راه پدر را ادامه نداده اند و تنها يكي از نوه هايش به طور حرفه اي دنباله رو كار پدربزرگش است و او تنها اميد پيرمرد است كه اين هنر را در خانواده اش زنده نگه دارد. ملك ثابت در مورد آينده اين هنرنگران است و مي گويد: اين كار سرمايه و حمايت دولت را مي طلبد، بسيار زحمت دارد و خيلي از كارها بر عهده خود بافنده است. كار پيچيدن دارايي بسيار مشكل است. وي با بيان اين كه در اين راه پير شده ايم ولي هنوز بيمه نشده ايم ، از مسئولان تقاضاي مساعدت و حمايت بيشتر دارد.