جمیله کدیور: تحولات منطقه با عملیات شورشیان هیات تحریرالشام و ارتش ملی سوریه  تحت حمایت ترکیه علیه نظام بشار اسد شتاب زایدالوصفی به خود گرفته و پس از حملات اسرائیل به غزه و لبنان پیچیدگی های اوضاع، منطقه را وارد مرحله جدیدی کرده است. 

طی هفته ای که گذشت سوریه شاهد تحولات میدانی و سیاسی وسیعی بود. کمتر از یک هفته پس از تصرف شهر استراتژیک حلب، دومین شهر بزرگ سوریه، شورشیان موفق شدند شهر حماه، چهارمین شهر بزرگ سوریه را به سرعت  تصرف کنند. این شهر به عنوان سومین شهر پس از ادلب و حلب به تصرف مخالفان حکومت بشار اسد در آمد.

حماه به دلیل کشتار فوریه ۱۹۸۲در دوران ریاست جمهوری حافظ اسد، برای بسیاری از مخالفان ارزش نمادین دارد. در دوم فوریه ۱۹۸۲، در پی قیام اخوان المسلمین در شهر حماه، با حمله نیروهای مسلح سوریه به این شهر برای سرکوب اعتراض مخالفان حکومت، بین ۱۷۰۰۰تا ۴۰۰۰۰نفر کشته شد.

رهبر هیات تحریر الشام، ابومحمد الجولانی روز پنجشنبه در یک صحبت کوتاه بعد از اینکه ورود نیروهایش را به شهر حماه اعلام کرد، اشاره به همین واقعه داشت و گفت که «برادران مجاهد شما شروع به ورود به شهر حماه کرده‌اند تا این زخمی را که ۴۰سال به طول انجامیده است، پاکسازی کنند. از شما می‌خواهم که این پیروزی بدون انتقام و با رحمت همراه باشد.» او پیش از این هم بر همین رویکرد نسبت به مناطقی که تصرف می شود، تاکید کرده بود.

پس از سقوط حماه، شورشیان پیشروی خود را به سمت حمص، سومین شهر مهم سوریه آغاز کرده اند. حمص به‌عنوان آخرین خط دفاعی دمشق برای نظام اسد از جهات مختلف مهم است. 

 به رغم سال ها فعالیت در سازمان های سلفی - تکفیری فراملی، با گذشت زمان، الجولانی شروع به فاصله گرفتن از ایدئولوژی جهادی فراملی القاعده کرد. هیات تحریر الشام در مقاطعی با داعش و همچنین حراس الدین، گروه مرتبط با القاعده که از هیات تحریر الشام جدا شد، جنگیده است. در سال ۲۰۲۰، صحبت های الجولانی درباره کنار گذاشتن آرمان های جهادی فراملی و تمرکز صرف بر اداره منطقه تحت کنترل هیات تحریر الشام به عنوان یک پیام برای نزدیکی به غرب و کسب مشروعیت بین المللی تلقی شد. قبل از آن هم او در سال ۲۰۱۹مرحله جدیدی را با تمرکز بر مبارزه با ایران و روسیه اعلام کرده بود. در یک مصاحبه با خبرنگاری غربی در ۲۰۲۱هم گفته بود «در ده سال فعالیت ما، در انقلاب ما هیچ تهدیدی را متوجه غرب نکردیم ، نه تهدید  اقتصادی نه امنیتی... ما نگفته بودیم می خواهیم با امریکا بجنگیم...»  علیرغم این اظهارات، هیات تحریر الشام همچنان در فهرست سازمان های تروریستی ایالات متحده و بریتانیا باقی ماند .

با عقبه مشخص الجولانی و سازمان تحت امرش، آیا می شود پذیرفت که الجولانی و هیات تحریر الشام تحت رهبری او، واقعا از جهاد فراملی و رویکردهای افراطی سابق دست کشیده و از یک حامی و عضو فعال القاعده و سازمان های سلف داعش، به یک ملی گرای سوری تبدیل شده است؟

هیات تحریر الشام هر چند به نظر می آید از نظر ایدئولوژیک خود را دوباره بازسازی و سعی کرده  است پیشینه رادیکال خود را به عنوان یک جنبش محلی که تنها بر فعالیت های خود در سوریه در مقابله با حکومت اسد متمرکز است، تعدیل کند و در عین حال تصویری متفاوت به دنیای بیرون ارائه دهد؛ علی‌رغم همه این دگرگونی‌ها، رویکرد و ایدئولوژی سلفی خود را حفظ کرده است، اگرچه در سال‌های اخیر تلاش کرد شیوه های سخت سابق را در اجرای قوانین شریعت کاهش دهد .

تعریفی که می شود از هیات تحریر الشام فعلا ارائه کرد، یک سازمان سلفی عملگرا با جهت گیری داخلی سازگار با تغییرات است. جنبشی استبدادی با رویکرد یا سیاست مذهبی که از طریق سلاح اعمال قدرت و کنترل می کند و به دموکراسی اعتقادی ندارد. طبیعی است این سازمان که رویکرد مذهبی سلفی را تحمیل می‌کند، به یک گروه دموکراتیک تبدیل نخواهد شد. طی این سال ها، برای اداره استان ادلب تحت تسلط هیات تحریرالشام، معروف به دولت نجات سوریه، از اصول سلفی استفاده شده است. الجولانی پیش از این گفته بود، حکومت باید با شریعت اسلام مطابقت داشته باشد، اما نه بر اساس موازین داعش یا حتی عربستان سعودی. او ازسال ۲۰۱۶چندین بار از اصطلاح «حوزه سُنی» و یک موجودیت سُنی نام برده است.  

باسم سیهیونی که در ایجاد دولت نجات در ادلب مشارکت داشته، معتقد است کاری که الجولانی انجام می‌دهد، اقدامات عملگرایانه است که نه با تغییر در رویکرد مذهبی، بلکه با رویکردی مبتنی بر منافع، با تغییر ابزارها انجام می‌شود. او می گوید: «زمانی که الجولانی به فتواهای «تکفیر» نیاز داشت، به دنبال کسانی می گشت که بتوانند گروه ها را به بهانه همکاری با بیگانگان تکفیر کنند. وقتی علایق تغییر می کند، رویکرد به سمت دیگری تغییر می کند که خواستار باز بودن است. او ممکن است دوباره به استفاده از «تکفیر» علیه افراد یا گروه‌های خاص برای اهداف سیاسی و نه مذهبی متوسل شود.» 

 از ابتدای عملیات «ردع العدوان» الجولانی و اتاق عملیات نظامی شورشیان برای جلب توجه جهانی و کم کردن نگرانی های داخلی و خارجی نسبت به عملیات خود و کسب مشروعیت جهانی و مقبولیت داخلی، به خصوص با توجه به سابقه منفی بیش از یک دهه ای خود، تلاش جامعی برای ارائه تصویری مطلوب از شورشیان انجام داده، سعی کرده گفتمان غیر خشنی از خود به تصویر بکشد و اظهارات دلگرم کننده ای هم خطاب به برخی کشورهای مرتبط با موضوع سوریه و هم به شهروندان مناطقی که تصرف می کند، داشته باشد و هدف شورشیان را محدود به سوریه نشان دهد. تبلیغات رسانه‌ای شورشیان بر پیوند دادن این عملیات به بمباران مکرر ارتش سوریه و شبه‌نظامیان آن بر مناطق مخالف تمرکز داشته و اعلام کرده هدف از این نبرد «حفاظت از غیرنظامیان و دور نگه داشتن آتش رژیم» از آنان بوده است. همچنین از طریق دستورات مستقیم، الجولانی از نیروهای تحت امر خود خواسته به اسیران و کشته‌ها توهین نشود، با مهربانی و ملایمت با غیرنظامیان برخورد و از اموال آنها محافظت کنند و به سربازانی که فرار می کنند، ضمانت های لازم از جمله صدور کارت امان ارائه دهند. 

تبلیغات اتاق عملیات شورشیان همچنین متوجه اقلیت‌ها، از کُردها گرفته تا مسیحیان بوده و اعلام کرده است که از اقلیت های مذهبی و قومی تحت حاکمیت خود محافظت خواهد کرد. جولانی گفت: «در سوریه آینده، ما معتقدیم که تنوعِ، قوت ماست نه ضعف.» در بیانیه های اخیر به ویژه به حفاظت از جوامع مسیحی و کُرد حلب اشاره و تصاویر و کلیپ هایی پخش شده که کلیساها مشغول فعالیت های مذهبی عادی خود بوده اند و مسیحیان از وضع موجود ابراز رضایت می کنند. هیات تحریر الشام همچنین   گفت که کُردها «جزئی جدایی ناپذیر از هویت متنوع سوریه» هستند و در کنار جوامع کُرد خواهد بود. بسیاری از کُردها بیشتر از گروه‌های شورشی متعلق به ارتش ملی سوریه، ائتلاف تحت حمایت ترکیه، که در کنار هیات تحریرالشام می‌جنگند و علیه گروه‌های کُرد در هفته گذشته عملیات انجام داده‌اند، در هراسند. هیات تحریر الشام همچنین نسبت به ساکنان شهرهای شیعه نشین نبل و الزهرا که درگیر جنگ نبودند تعهد داده که از آنها در برابر هر گونه درگیری محافظت کنند.

الجولانی متوجه شده باز بودن بیشتر به روی اقلیت های مذهبی و قومی راهی برای ارسال پیام مثبت به جوامع داخل سوریه و بین المللی است.

در مصاحبه جدیدش با سی ان ان می گوید: «ما دولتی بر اساس شورای مردمی ایجاد خواهیم کرد که نهادی باشد و مبتنی بر تصمیمات خودسرانه یک حاکم نباشد. هیات تحریر الشام ممکن است در هر زمانی پس از دستیابی به اهداف خود منحل شود .»  

اداره عملیات نظامی شورشیان همچنین در بیانیه ای از روسیه خواسته «منافع خود را به رژیم اسد مرتبط نکند» و مردم سوریه را به عنوان یک شریک بالقوه در نظر بگیرد.  همچنین در بیانیه مستقل دیگری از عراق خواستار «عدم حمایت از رژیم اسد» شد و تاکید کرد که انقلاب سوریه ثبات منطقه را تهدید نمی کند. الجولانی در کلیپی تصویری هم با نامیدن جنگ اسرائیل در غزه و لبنان به عنوان جنگ ایران و منطقه! 
 با توجه به آنچه ذکر شد، سازمانی که نام‌های آن و برخی اهدافش در مراحل فعالیت خود در 13 سال گذشته تغییر کرده، با یک گفتمان بین‌المللی فرامرزی به سوی گفتمان ملی محلی تحول داشته، به نظر می‌رسد با نبرد «ردع العدوان» و تصرف مناطق جدید و بیانیه های منتشره،  به دنبال کسب مشروعیت محلی و بین‌المللی و ارائه راهبرد جدیدی است که از طریق برگ های برنده خود  به ترسیم مجدد نقش خود در صحنه آینده سوریه بپردازد.

هیات تحریر الشام طی سال های گذشته با ایجاد یک ارتش کارآزموده توانسته  زرادخانه تسلیحاتی خود را با خلع سلاح دیگر گروه‌های مسلح، غنیمت از تسلیحات نیروهای ارتش سوریه، تولید سلاح و صد البته کمک های تسلیحاتی اسرائیل تقویت کند.به جز نقش ترکیه در تحولات سوریه، عامل اسرائیل را نمی توان نادیده گرفت. 

گروه های مخالف سوری اذعان کرده اند که بدون حملات ارتش اسرائیل به مواضع ایران و حزب الله و تضعیف آنها، امکان تصرف این مناطق در سوریه نبود. این در حالی است که نقش رژیم اشغالگر در جنگ داخلی هفت ساله سوریه و حمایت از شورشیان، از جمله جبهة النصره (نام قبلی هیات تحریر الشام فعلی) روشن است .

 بعد از انکارهای مکرر اسرائیل، بالاخره گادی آیزنکوت، فرمانده و رئیس سابق ستاد مشترک ارتش اسرائیل اعلام کرد: اسرائیل در طول جنگ داخلی هفت ساله سوریه «برای دفاع از خود» تسلیحات به گروه های شورشی سوری داده است. مجله فارین پالیسی هم گزارش داده بود اسرائیل به طور مخفیانه به دست کم ۱۲گروه شورشی سوری تسلیحات و کمک مالی ارائه کرده است. در کنار حمایت اسرائیل از گروه‌های مسلح سوری علیه اسد، این ادعای ایهود اولمرت، نخست وزیر وقت اسرائیل که گفته بود: «اگر اسد در سال ۲۰۰۸با اسرائیل صلح می کرد، سوری ها از جنگ داخلی رنج نمی بردند، زیرا دروازه های واشنگتن و اروپا را به روی اسد باز می کردم، این امر از جنگ داخلی جلوگیری می کرد!» نقش رژیم صهیونیستی را بیش از پیش در تحولات سوریه آشکار می کند. 
 

یکی از شورشیان مورد حمایت ترکیه در ادلب اخیرا در گفتگو با شبکه کان از اسرائیل تشکر کرده، می گوید که که مخالفان از اقدامات اسرائیل علیه حزب الله و سایر بازیگران مورد حمایت ایران "بسیار راضی" هستند. او گفت: «ما اسرائیل را دوست داریم و هرگز دشمن آن نبودیم.» یکی از فرماندهان شورشی هم در گفتگو با کانال ۱۲می گوید که هدف سرنگونی رژیم اسد و تشکیل دولتی است که روابط خوبی با همسایگان خود از جمله اسرائیل داشته باشد.

برای آنچه در سوریه می گذرد، باید نگران باشیم. سقوط سریع شهرها توسط شورشیان سوری، به آنها نقش قویتری در تحولات آینده این کشور می‌دهد و در را به روی تحرکات موذیانه ترکیه و اسرائیل باز می‌کند.