نخستین سالن سینما در ایران

تنها ۴ سال پس از تأسیس سالن‌های سینما در جهان و کمی پس از نمایش فیلم در دربار مظفرالدین شاه، اولین سالن سینما برای عموم مردم در ایران تأسیس شد. ۵ سال پس از اختراع سینما توسط برادران لومیر؛ اولین سالن سینمای ایران در سال ۱۲۷۹ در شهر تبریز با نام «سینما سولی» توسط کاتولیک‌ها ساخته شد.

پس از آن در سال ۱۲۸۳ سالن دیگری در خیابان چراغ گاز تهران توسط شخصی مشروطه‌خواه به نام ابراهیم‌خان صحاف‌باشی افتتاح شد. هم‌زمان با تهران سالن سینمای رشت و پس از آن در سال ۱۲۹۳ سالن سینمای بوشهر و مشهد نیز راه‌اندازی شدند.

تعطیلی نخستین سالن سینما در تهران

در آن زمان و در جامعه سنتی و مردسالار ایران؛ حضور زنان در اجتماع محدودیت‌های بیشتری داشته و اکثریت جامعه تاب و تحمل نمایش چهره زن را بر روی پرده‌های سینما نداشتند. از همین رو نمایش فیلم با مخالفت عموم مردم و شخصیت‌های تأثیرگذار از جمله شیخ فضل‌الله نوری مواجه شد. در نهایت این مخالفت‌ها سبب شد تا اولین سالن سینمای تهران به دستور دربار تعطیل شود.

گسترش سالن‌های سینما در تهران

تعطیلی نخستین سالن سینما پایان سینما در ایران نبود. مهدی روسی خان یکی از کارکنان دربار و مالک عکاس‌خانه‌ای در خیابان فردوسی امروزی در تهران بود. مهدی روسی خان از فضای عکاس‌خانه خود استفاده کرده و اقدام به نمایش فیلم برای درباریان و خانواده اشخاص مهم پایتخت نمود. پس از مدت کوتاهی این کار روسی خان با اقبال عمومی مواجه شده و افراد بسیاری برای تماشای فیلم به عکاس‌خانه وی مراجعه می‌کردند.

استقبال بی‌نظیر مردم تهران سبب شد تا سالن‌های مستقل و مجهز در مکان‌های مختلف شهر ساخته و افتتاح شوند. اولین سالن سینما مجهز در تهران سالن «فاروس» بود. سینما فاروس به بوفه، رستوران، مولد برق، پنکه مجهز بوده و تعداد صندلی‌های آن ۳۰۰ تا ۵۰۰ عدد گزارش شده است. در آن زمان سالن‌های سینما امکانات ضعیفی داشتند و در برخی از موارد در هنگام تماشای فیلم مردم به‌جای صندلی بر روی نیمکت یا حلبی نشسته و یا اینکه می‌ایستادند.

ورود زنان به سالن‌های سینما در ایران

در ابتدا حضور در سالن‌های سینما و تماشای فیلم تنها مختص به مردان طبقات مرفه جامعه از جمله درباریان و تجار بود. اما ازآنجایی‌که مالکین سالن‌های سینمایی از جمله خان‌بابا معتضدی؛ رونق کسب‌و‌کارشان را در گروه حضور زنان می‌دانستند، ابتدا یک الی دو روز در هفته را به نمایش فیلم برای زنان اختصاص دادند. اما به دلیل استقبال زنان مدتی نگذشت که در سال ۱۲۹۵ سالن سینما اختصاصی زنان نیز در خیابان فردوسی تهران (علاءالدوله سابق) تأسیس شد.

نخستین فیلم‌های پخش شده در سینمای ایران

فیلم‌هایی که در سال‌های ابتدایی در هر یک از سالن‌های سینمایی سراسر کشور نمایش داده می‌شد؛ متفاوت بودند. برای مثال مالک سالن سینما شهر بوشهر فیلم‌های خود را از سینمای هندوستان تامین می‌کرد. در حالی که سینمای شهر مشهد در اختیار روس‌ها بود.

از طرف دیگر، در آن زمان از سالن‌های سینما تنها برای نمایش فیلم از استفاده نشده و مردم برای تماشای شعبده‌بازی، آتش‌بازی، ارکستر و حرکات آکروباتیک نیز به این سالن‌ها مراجعه می‌کردند.

تنها ۱۰ سال پس از تأسیس نخستین سالن‌های سینما در ایران جنگ جهانی اول آغاز شد. به همین دلیل در آن دوره، در کنار فیلم‌های درام و اجتماعی اکثر فیلم‌هایی که در سالن‌های سینما نمایش داده می‌شدند، فیلم‌های مستندی با مضمون نظامی، جنگی و خبری بودند. اما پس از پایان جنگ جهانی و پیشرفت صنعت سینما در کشورهای پیشرفته اروپایی و ایالت متحده آمریکا، فیلم‌هایی با موضوعات اکشن، کمدی و عاشقانه رونق گرفته و طرف‌داران بیشتری را جذب کردند.

میان‌نویس‌های فیلم‌های صامت

در زمان رضاشاه، تولیدکنندگان برخی از فیلم‌های صامت اکشن و حادثه‌ای؛ برای انتقال داستان توضیحات متنی را به فیلم اضافه می‌کردند. این توضیحات که میان‌نویس نام داشتند در سکانس‌های مختلف داستان نمایش داده می‌شدند. اما ازآنجایی‌که میان‌نویس‌ها به زبان اصلی و اغلب انگلیسی نوشته شده بودند، مترجمی میان‌نویس‌ها را به‌صورت هم‌زمان ترجمه کرده و با صدای بلند برای تماشاگران می‌خواند.

سرانجام در سال ۱۳۰۹ سینماداران اقدام به ترجمه متن میان‌نویس‌ها به زبان فارسی کردند. اما به دلیل آنکه بسیاری از تماشاگران بی‌سواد بوده و سواد خواندن نداشتند تأثیر مثبتی در انتقال داستان فیلم به وجود نیامده و سبب هرج‌ومرج سالن سینما شد. چراکه افراد باسواد با صدای بلند اقدام به خواندن میان‌نویس‌ها کرده و نظم را برهم می‌زند. به همین دلیل در نهایت در سال ۱۳۱۵ خواندن میان‌نویس‌ها با صدای بلند ممنوع شد.

مسیر تاریخ سینما در ایران از ابتدا تاکنون

در سال‌های ابتدایی ورود سینماتوگراف؛ تنها فیلم‌های خارجی با زیرنویس فارسی در سالن‌های سینما به نمایش گذاشته می‌شدند. اما تاریخ سینما در ایران به پخش فیلم‌های خارجی خلاصه نمی‌شود. طولی نکشید که هنرمندان ایرانی هم دست‌به‌کار شده و شروع به ساخت فیلم‌های ایرانی کردند. در ادامه به بررسی روند رشد سینمای ایران می‌پردازیم:

نمایش نخستین فیلم صامت ایرانی

اولین فیلم تاریخ سینما در ایران با نام «آبی و رابی» در سال ۱۳۰۹ توسط اوانس اوگانیانس فیلم‌ساز ایرانی – ارمنی ساخته شد. آبی و رابی یک فیلم صامت ۹۰ دقیقه‌ای در ژانر کمدی است که برای اولین‌بار در «سینما مایاک» به نمایش عموم گذاشته شد. «ساکوار لیدزه» تهیه‌کننده آبی و رابی ۵۶۰ تومان برای ساخت این اثر سرمایه‌گذاری کرده بود، اما با فروش بالا در گیشه، ساکوار لیدزه توانست ۷۰۰۰ تومان سود کسب کند.

نمایش نخستین فیلم ناطق ایرانی

اولین فیلم ناطق تاریخ سینما در ایران با نام «دختر لر» در سال ۱۳۱۲ توسط سینماگر هندی به نام «خان بهادر اردشیر ایرانی» ساخته شد. داستان فیلم دختر لر در ژانر دارم در ۹۰ دقیقه روایت شده و به‌صورت سیاه‌سفید در استودیو «امپریال فیلم» کشور هند فیلم‌برداری شده است. ازآنجایی‌که داستان دختر لر حول محور رابطه عاشقانه «گلنار و جعفر» است بسیاری از مردم در آن سال‌ها این فیلم را با نام «جعفر و گلنار» می‌شناختند.

رکود سینما در ایران

استقبال عمومی از اولین فیلم ناطق ایران مقدمه‌ای برای ساخت فیلم‌های بعدی مانند شیرین و فرهاد (۱۳۱۳)، فردوسی (۱۳۱۳)، چشم‌های سیاه (۱۳۱۵) و لیلی و مجنون (۱۳۱۶) بود. اما بااین‌حال سانسورهای شدید و تأثیرات جنگ جهانی دوم سبب شد تا از سال ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۷ سینمای ایران با رکود شدیدی مواجه شود.

تأسیس شرکت‌های سینمایی در ایران

از سال ۱۳۲۲ به بعد سرمایه‌گذارانی اقدام به تأسیس چند شرکت سینمایی کرده و سبب رونق دوباره فیلم‌سازی در ایران شدند. این شرکت‌ها برای افزایش سود حاصل از سرمایه‌گذاری در فیلم‌سازی، شروع به ساخت فیلم‌های عامه‌پسند و به‌اصطلاح گیشه‌ای کردند. به همین دلیل در این دوره سینمای ایران شاهد رواج فیلم‌های سطح پایین و به‌اصطلاح فیلم فارسی بوده است. تعدادی از مهم‌ترین فیلم‌سازان این دوره عبارت‌اند از:

• اسماعیل کوشان
• هوشنگ کاووسی
• فرخ غفاری
• ساموئل خاچیکیان

نمایش نخستین فیلم رنگی ایرانی

اولین فیلم رنگی تاریخ سینما در ایران با نام «گرداب» در سال ۱۳۳۲ توسط نویسنده و کارگردان ایرانی؛ «حسن خردمند» ساخته شد. فیلم گرداب با دوربین اوریکون ۱۶ میلی‌متری ساخت آمریکا فیلم‌برداری شده و توسط تهیه‌کننده اثر به موزه اهدا شده است.

داستان گرداب در مدت ۱:۲۳ دقیقه روایت و توسط استودیو پارس در ایران ساخته شده است. اما ازآنجایی‌که در آن زمان استودیوهای ایرانی فاقد لابراتور رنگی بودند، چاپ و ظهور رنگی این فیلم در آمریکا انجام شده است.

چگونگی ظهور موج نو در سینمای ایران

همان‌طور که اشاره شد فیلم‌های بدون محتوا و عامه پسندی که از سال ۱۳۲۲ به بعد توسط شرکت‌های فیلم‌سازی ساخته می‌شدند؛ فیلم‌های بی مضمون بودند که تنها باانگیزه سرگرمی و جلب رضایت تماشاگران تولید و پخش می‌شدند. در میانه دهه ۴۰ شمسی ساخت «فیلم فارسی» به اوج خود رسیده و با انتقادات بسیاری مواجه شد.

به همین دلیل در اواخر دهه ۳۰ شمسی شاهد اولین نشانه‌های موج نوی سینمای ایران هستیم. در نهایت این جنبش از سال ۱۳۴۸ و با ورود عده‌ای به سینما ایران باانگیزه تقابل با فیلم فارسی به اوج خود رسید. این جریان بعدها توسط جمشید اکرمی در سال ۱۳۵۰ با تقلید از موجی نو فرانسه به «موج نو» معروف شد.

در واقع تقابل فیلم فارسی و موج نو؛ تقابل پول و گیشه در برابر اندیشه و فرهنگ بود. تأسیس «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان«  در سال ۱۳۴۸ یکی از عوامل مهم شکل‌گیری موج نو و رشد فرهنگی سینما در ایران بشمار می‌آید. در نهایت کاهش استقبال عموم مردم به‌خصوص قشر تحصیل‌کرده از فیلم فارسی؛ سبب شد تا جریان سازنده‌ای از سال ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۷ در سینمای ایران به وجود آید.

تأثیرگذارترین فیلم‌سازان در ایجاد موج نو سینما ایران عبارت‌اند از:

• عباس کیارستمی
• داریوش مهرجویی
• مسعود کیمیایی
• علی حاتمی
• بهرام بیضائی
• سهراب شهید ثالث
• خسرو سینایی
• ناصر تقوایی
• کامران شیردل
• امیر نادری
• بهمن فرمان‌آرا
• فریدون گله
• پرویز کیمیایی
• خسرو هریتاش

اولین فیلم ساخته شده در جریان موج نو در سینمای ایران

اولین فیلم‌های متأثر از موج نو با نام‌های «خانه سیاه است» ساخته فروغ فرخزاد، «جلد مار» ساخته هژیر داریوش، «خشت و آینه» ساخته ابراهیم گلستان و «شب قوزی» ساخته فرخ غفاری شناخته شده و در اوایل دهه ۱۳۴۰ به نمایش عموم درآمده‌اند.

فیلم «خانه سیاه است» فیلم مستندی است که در سال ۱۳۴۱ به کارگردانی و نویسندگی فروغ فرخزاد و تهیه‌کنندگی ابراهیم گلستان ساخته شده است. خانه سیاه است در نتیجه سفر فروغ فرخزاد به تبریز و بازدید از «آسایشگاه جزامیان باباغی» و به سفارش «جمعیت کمک به جزامیان» در مدت ۲۰ دقیقه اکران شده است. این فیلم مستندی در ۷۶امین دوره جشنواره فیلم ونیز در سال ۲۰۱۹ به نمایش درآمد.

فیلم «جلد مار» یک فیلم کوتاه ۲۰ دقیقه‌ای است که در سال ۱۳۴۱ توسط هژیر داریوش ساخته شده است. جلد مار یک فیلم تجربی بوده و توزیع‌کننده آن «اداره کل امور سینمایی ایران» بوده است.

فیلم «خشت و آینه» در سال ۱۳۴۴ توسط ابراهیم گلستان ساخته شده است. این فیلم با بازی زکریا هاشمی و مهری مهرنیا در مدت‌زمان ۱۳۱ دقیقه تولید شده و برای سه هفته بر روی پرده سینما بوده است.

فیلم «شب قوزی» در سال ۱۳۴۳ به کارگردانی فرخ غفاری و بر اساس یکی از داستان‌های هزار و یک شب؛ تولید شده است. داستان شب قوزی در مدت‌زمان ۹۱ دقیقه روایت؛ و در جشنواره‌های خارجی از جمله «کن»، «کارلوی واری» و «بروکسل» تحسین شده است.

شناخته‌شده‌ترین فیلم‌های جریان موج نو در سینمای ایران

از اصلی‌ترین فیلم‌های موج نو می‌توان به فیلم‌هایی همچون «گاو» ساخته داریوش مهرجویی، «قیصر» ساخته مسعود کیمیایی و «آرامش در حضور دیگران» ساخته ناصر تقوایی اشاره کرد.

فیلم گاو در سال ۱۳۴۸ به کارگردانی و نویسندگی داریوش مهرجویی بر اساس کتاب «عزاداران بیل» نوشته غلامحسین ساعدی، ساخته شده است. گاو در ژانر دارم و در مدت‌زمان این فیلم ۱۰۴ دقیقه تولید شده و در جشنواره‌های مطرح دنیا از جمله جشنواره «فیلم ونیز»، «کن»، «برلین»، «مسکو»، «لندن» و «لس‌آنجلس» به نمایش درآمد. همچنین فیلم گاو موفق به دریافت جایزه «فیپرشی» جشنواره فیلم ونیز سال ۱۹۷۱ شده است.

فیلم قیصر یکی از معروف‌ترین فیلم‌های تاریخ سینما در ایران بوده و در سال ۱۳۴۸ به نویسندگی و کارگردانی مسعود کیمیایی ساخته شده است. این فیلم در ژانر درام / عاشقانه و در مدت‌زمان این فیلم ۱۱۳ دقیقه تولید شده و در جشنواره‌های مختلفی حضور داشته است.

فیلم «آرامش در حضور دیگران» در سال ۱۳۵۱ به نویسندگی، کارگردانی و تهیه‌کنندگی ناصر تقوایی ساخته شده است. این فیلم یکی از فیلم‌های اصلی در جریان موج نو و همچنین اولین فیلم بلند ناصر تقوایی بشمار می‌آید. فیلم آرامش در حضور دیگران در مدت‌زمان ۸۰ دقیقه در سال ۱۳۴۹ ساخته شده اما سرانجام پس از چند سال وقفه در سال ۱۳۵۱ منتشر شد. در نهایت به دلیل اعتراض جامعه پرستاری کشور نمایش این فیلم به‌طورکلی و برای همیشه متوقف شد.

سرانجام جریان موج نو در سینما ایران

در دهه ۵۰ خورشیدی و در سال‌های نزدیک به انقلاب ۵۷ به دلیل سانسور شدید و عدم توجه فیلم‌سازان به سلیقه اقشار مختلف جامعه؛ جریان موج نو در سینمای ایران از حرکت ایستاد. پس از انقلاب و با ساخت فیلم «دونده» توسط امیر نادری؛ این جریان نیز جان تازه‌ای گرفته و بار دیگر سبب دیده‌شدن سینمای ایران در محافل سینمایی جهان شد. فیلم‌سازان موج جدید بعد از انقلاب عبارت‌اند از:

• امیر نادری
• عباس کیارستمی
• اصغر فرهادی
• محمدرضا اصلانی
• مجید مجیدی
• رخشان بنی‌اعتماد
• جعفر پناهی
• محسن مخملباف
• ابوالفضل جلیلی
• بهمن قبادی

فیلم‌های ارزشمند ساخته شده توسط این فیلم‌سازان، بار دیگر توجه جشنواره‌ها و سینماگران جهان را به سینمای ایران معطوف شد.

فیلم‌های شاخص نسل دوم موج نو

نسل دوم موج نو مربوط به فیلم‌سازانی می‌شود که بعد از انقلاب کار خود را ازسرگرفته و یا از ابتدا آغاز کرده‌اند. در ادامه به بررسی فیلم‌های شاخص نسل دوم فیلمسازان موج نو می‌پردازیم:

فیلم «دونده» اولین فیلم ساخته شده پس از انقلاب بوده و به کارگردانی و نویسندگی امیر نادری در سال ۱۳۶۳ ساخته شده است. این فیلم توسط بهرام بیضائی تدوین شده و در مدت‌زمان ۹۴ دقیقه به‌نمایش‌درآمده است. «دونده» موفق به دریافت ۳ جایزه از جشنواره‌های معتبر خارجی شده است:

• جایزه بالن طلایی جشنواره سه قاره نانت ۱۹۸۵
• جایزه ویژه جشنواره بین‌المللی فیلم سنگاپور ۱۹۸۵
• جایزه وِیژه هیئت داوران جشنواره بین‌المللی فیلم کودکان سینه جونیور ۲۰۰۰

فیلم «ناخدا خورشید» در سال ۱۳۶۵ به کارگردانی و نویسندگی ناصر تقوایی در ژانر جنایی و مدت‌زمان ۱۱۸ دقیقه ساخته شده است. در این فیلم هنرمندانی همچون داریوش ارجمند و علی نصیریان به ایفای نقش پرداخته‌اند.

• ناصر تقوایی برای ساخت این فیلم موفق به دریافت جایزه یوزپلنگ برنزی چهل و یکمین جشنواره بین‌المللی فیلم لوکارنو شد

فیلم «طعم گیلاس» در سال ۱۳۷۶ به نویسندگی و کارگردانی عباس کیارستمی به سبک مینیمالیستی در مدت‌زمان ۹۵ دقیقه ساخته شده است. حاصل ساخت این فیلم نامزدی و دریافت جوایز متعدد در جشنواره‌های جهانی بوده است.

• مهم‌ترین جایزه فیلم طعم گیلاس نخل طلایی جشنواره کن ۱۹۹۷ است

فیلم «کلوزآپ» در سال ۱۳۶۸ توسط عباس کیارستمی در ژانر درام و رئال در مدت‌زمان ۹۸ دقیقه ساخته شده است. این فیلم عباس کیارستمی نیز در جشنواره‌های معتبر جهانی موفق به دریافت جوایز ارزشمندی شد که از مهم‌ترین آنها می‌توان به مورد زیر اشاره کرد:

• جایزه فدراسیون بین‌المللی منتقدان فیلم تورین ۱۹۹۶

فیلم «بچه‌های آسمان» در سال ۱۳۷۵ توسط مجید مجیدی در ژانر درام/خانوادگی در مدت‌زمان ۹۰ دقیقه ساخته شده است. بچه‌های آسمان اولین فیلم ایرانی است که جز ۵ نامزد نهایی جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان قرار گرفته است. این فیلم موفق به نامزدی و دریافت جوایز متعددی از جشنواره‌های معتبر داخلی و خارجی شده است که از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نامزد جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی زبان ۱۹۹۸
• نامزد جایزه بزرگ هیئت داوران بنیاد فیلم آمریکا ۱۹۹۷
• برنده جایزه فیپرشی جشنواره بین‌المللی فیلم مونترال
• برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین تدوین و بهترین فیلمنامه جشنواره فیلم فجر ۱۹۹۷

فیلم «زیر پوست شهر» در سال ۱۳۷۹ به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد در ژانر درام در مدت‌زمان ۹۶ دقیقه ساخته شده است. این فیلم نهمین فیلم ساخته شده توسط خانم بنی‌اعتماد است. زیر پوست شهر موفق به دریافت جوایزی در جشنواره‌های خارجی شده که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

• برنده جایزه نتپک؛ بهترین فیلم، از سی و ششمین جشنواره بین‌المللی فیلم کارلوی واری؛ بخش مسابقه
• برنده جایزه ویژه هیئت داوران؛ بهترین فیلم، از بیست و سومین جشنواره بین‌المللی فیلم مسکو؛ بخش مسابقه

فیلم «زمانی برای مستی اسب‌ها» در سال ۱۳۷۸ به نویسندگی، کارگردانی و تهیه‌کنندگی بهمن قبادی در ژانر درام/جهان سینما در مدت‌زمان ۸۸ دقیقه ساخته شده است. این فیلم در یک روستا در مرز ایران و عراق و با هنرنمایی بازیگران غیرحرفه‌ای تولید شده است.

• کسب جایزه دوربین طلایی فستیوال کن در سال ۲۰۰۰

فیلم «گبه» در سال ۱۳۷۴ به کارگردانی و نویسندگی محسن مخملباف در ژانر عاشقانه و در مدت‌زمان ۹۰ دقیقه ساخته شده است. این فیلم موفق به دریافت جوایزی از جشنواره فیلم فجر شد.

• برنده سیمرغ بلورین بهترین موسیقی متن، صداگذاری و میکس و فیلم‌برداری از چهاردهمین جشنواره فیلم فجر

فیلم‌های شاخص نسل سوم موج نو

نسل سوم فیلم‌سازان موج نو مربوط به هنرمندانی می‌شود که از دهه ۱۳۸۰ تا سال‌های اخیر اقدام به تولید آثار ارزشمند کرده‌اند. در ادامه به معرفی این آثار می‌پردازیم:

فیلم «طلای سرخ» در سال ۱۳۸۱ به نویسندگی عباس کیارستمی و کارگردانی و تهیه‌کنندگی جعفر پناهی در ژانر درام/دلهره‌آور در مدت‌زمان ۹۷ دقیقه ساخته شده است. این فیلم به دلیل نقدهایی؛ هرگز در ایران به نمایش درنیامده است. اما در جشنواره‌های خارجی موفق به دریافت جوایزی شده است:

• دریافت جایزه هیئت داوران نوعی نگاه در بخش بهترین فیلم پنجاه و ششمین جشنواره فیلم کن
• دریافت جایزه بهترین فیلم سی و نهمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو

فیلم «درباره الی» در سال ۱۳۸۷ به نویسندگی، کارگردانی و تهیه‌کنندگی اصغر فرهادی در ژانر رئالیسم و در مدت‌زمان ۱۱۹ دقیقه ساخته شده است. این فیلم نامزد و برنده جوایز متعدد داخلی و خارجی از جشنواره‌های معتبر شده است.

• سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی جشنواره فیلم فجر ۱۳۸۷
• خرس نقره‌ای برای بهترین کارگردانی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین ۲۰۰۹

فیلم «جدایی نادر از سیمین» در سال ۱۳۸۹ به کارگردانی، نویسندگی و تهیه‌کنندگی اصغر فرهادی در ژانر درام/معمایی در مدت‌زمان ۱۲۳ دقیقه ساخته شده است. این فیلم موفق به دریافت بیش از ۵۲ جایزه معتبر جهانی شد. از مهم‌ترین این جوایز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• برنده اسکار فیلم غیر انگلیسی‌زبان ۲۰۱۲
• برنده جایزه گلدن گلوب بهترین فیلم غیر انگلیسی‌زبان
• برنده جایزه هیئت داوران و خرس طلایی جشنواره فیلم برلین

فیلم «نفس عمیق» در سال ۱۳۸۱ به نویسندگی و کارگردانی پرویز شهبازی در ژانر درام و در مدت‌زمان ۸۵ دقیقه ساخته شده است. این فیلم در جشنواره فیلم فجر و جشنواره‌های معتبر خارجی کاندید و برنده جوایز متعددی شده است.

• برنده جایزه سیمرغ بلورین بهترین فیلمنامه از بیست و یکمین جشنواره فیلم فجر
• برنده جایزه فیپرشی از جشنواره فیلم پوسان

فیلم «فروشنده» در سال ۱۳۹۴ به نویسندگی و کارگردانی اصغر فرهادی در ژانر درام/دلهره‌آور و در مدت‌زمان ۱۲۵ دقیقه ساخته شده است. این فیلم اصغر فرهادی نیز کاندید و برنده جوایز متعدد خارجی شد.

• برنده بهترین فیلم خارجی زبان اسکار
• جایزه بهترین بازیگر مرد (شهاب حسینی) و جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره فیلم کن

تحولات سینمای ایران پس از انقلاب ۵۷

بخش مهمی از تاریخ سینما در ایران بعد از سال ۱۳۵۷ شکل گرفته است. پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ فیلم‌سازی برای مدت ۵ سال متوقف شد. مهم‌ترین عامل توقف فیلمسازی از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۲ عدم وجود قوانین فیلمسازی هماهنگ با ضوابط جمهوری اسلامی بوده است. اما سرانجام در سال ۱۳۶۲ و پس از تدوین قوانین جدید، فیلمسازی در ایران دچار تحولات فرهنگی شد. فیلمسازان جوانی همچون ابراهیم حاتمی‌کیا، مجید مجیدی و ابوالفضل جلیلی با ذوق هنری، کسب تجربه و مطالعه؛ آثار به‌یادماندنی را خلق کردند. تعدادی از مهم‌ترین آثار سینمای ایران پس از انقلاب عبارت‌اند از:

فیلم «مادر» به کارگردانی و نویسندگی علی حاتمی در ژانر دارم در سال ۱۳۶۸ ساخته شده است

فیلم «دل‌شدگان» به کارگردانی علی حاتمی در ژانر تاریخی در سال ۱۳۷۰ ساخته شده است

فیلم «بادکنک سفید» به کارگردانی جعفر پناهی در سال ۱۳۷۴ ساخته شده است.

• دریافت جایزه دوربین طلایی جشنواره کن فرانسه ۱۹۹۵ شد.

فیلم «از کرخه تا راین» به نویسندگی و کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا در سال ۱۳۷۱ ساخته شده است. این فیلم اولین همکاری سینمای ایران و آلمان بوده و موفق به دریافت جوایز متعددی شده است.

• دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم از جشنواره فیلم فجر

فیلم «آژانس شیشه‌ای» به کارگردانی و نویسندگی ابراهیم حاتمی‌کیا در ژانر درام/دلهره‌آور در سال ۱۳۷۶ ساخته شده است. این فیلم موفق به کسب جوایز متعددی شده است.

• دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم، کارگردان، فیلمنامه و بازیگر نقش اول مرد از جشنواره فیلم فجر

فیلم «رنگ خدا» به کارگردانی مجید مجیدی در درام/خانوادگی در سال ۱۳۷۷ ساخته شده است. این فیلم نامزد و برنده جوایز متعدد داخلی و خارجی در جشنواره معتبر بوده است.

• برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم از نگاه تماشاگران در جشنواره فیلم فجر
• نامزد جایزه بهترین فیلم خارجی زبان دایره منتقدان فیلم لندن ۲۰۰۱.

فیلم «رقص خاک» در سال ۱۳۷۰ به کارگردانی و نویسندگی ابوالفضل جلیلی در مدت‌زمان ۸۰ دقیقه ساخته شده است. این فیلم یکی از آثار موفق سینمای ایران است که در جشنواره‌های معتبر متعددی شرکت کرده است. برنده

• بهترین فیلم آسیایی در جشنواره بین‌المللی فیلم توکیو – دوره یازدهم

فیلم «ملک سلیمان» به کارگردانی شهریار بحرانی در ژانر درام/تاریخی در سال ۱۳۸۹ ساخته شده است. این فیلم نامزد و برنده جوایز متعدد داخلی و خارجی بوده است.

• برنده جایزه بهترین فیلم از جشنواره بین‌المللی فیلم بغداد
• برنده جایزه شمشیر نقره‌ای جشنواره بین‌المللی فیلم‌های تاریخی و نظامی ورشو

تعدادی از برترین آثار سینمایی ایران پس از انقلاب تا دهه ۸۰ شمسی عبارت‌اند از:

• اجاره‌نشین‌ها (داریوش مهرجویی / ۱۳۶۶)
• می‌خواهم زنده بمانم (ایرج قادری / ۱۳۷۳)
• یک داستان واقعی (ابوالفضل جلیلی / ۱۳۷۴)
• آب، باد، خاک (امیر نادری / ۱۳۶۷)
• قدمگاه (محمدمهدی عسگرپور / ۱۳۸۲)
• خیلی دور خیلی نزدیک (رضا میرکریمی و محمد گوهری / ۱۳۸۳)
• شوکران (بهروز افخمی / ۱۳۷۷)
• عروس (بهروز افخمی / ۱۳۶۹)
• خانه دوست کجاست؟ (عباس کیارستمی / ۱۳۶۵)
• سارا (داریوش مهرجویی / ۱۳۷۱)
• مریم مقدس (شهریار بحرانی / ۱۳۷۳)
• خواهران غریب (کیومرث پوراحمد / ۱۳۷۴)
• کانی مانگا (سیف‌الله داد / ۱۳۶۶)
• آدم‌برفی (داوود میرباقری / ۱۳۷۳)
• آتش‌بس (تهمینه میلانی / ۱۳۸۴)
• اخراجی‌ها ۱،۲،۳ (مسعود ده‌نمکی / ۱۳۸۵، ۱۳۸۸، ۱۳۸۹)
• عقاب‌ها (ساموئل خاچیکیان / ۱۳۶۳)
• هنرپیشه (محسن مخملباف / ۱۳۷۲)
• مهمان مامان (داریوش مهرجویی / ۱۳۸۲)
• مارمولک (کمال تبریزی / ۱۳۸۲)
• میم مثل مادر (رسول ملاقلی‌پور / ۱۳۸۵)

سینمای ایران در دهه ۹۰ خورشیدی

سینمای ایران در دهه ۹۰ شمسی با حضور کارگردانان جوانی همچون سعید روستا، محمدحسین مهدویان و نرگس آبیار جان تازه‌ای گرفت. تولیدات آنها توجهات بسیاری را جلب کرده و با نقدهای مثبت بسیاری همراه بوده است. فیلم‌های ساخته شده در دهه نود اغلب رنگ و بوی اجتماعی داشته و در آنها به مشکلات اجتماعی مانند طلاق، فقر و اعتیاد پرداخته شده است. در ادامه به معرفی تعدادی از مهم‌ترین آثار ساخته شده در این دهه می‌پردازیم:

فیلم «ابد و یک روز» در سال ۱۳۹۴ به کارگردانی و نویسندگی سعید روستا در ژانر درام در مدت‌زمان ۱۱۰ دقیقه ساخته شده است. این فیلم موفق به دریافت جوایز متعدد در جشنواره‌های داخلی و خارجی شده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

• برنده جایزه بهترین فیلمنامه جشنواره بین‌المللی فیلم داکا ۲۰۱۷
• برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی از سی و چهارمین جشنواره فیلم فجر
• جایزه بهترین فیلمنامه از سوی سینمای فرانسه ۲۰۱۶
• جایزه بهترین فیلم از دیدگاه کارگردانان آمریکا ۲۰۱۶

فیلم «محمد رسول‌الله» در سال ۱۳۹۳ به کارگردانی مجید مجیدی در ژانر درام / اپیک در مدت‌زمان ۱۷۸ دقیقه ساخته شده است. هزینه ساخت این فیلم ۶۳ میلیارد تومان بوده است. این فیلم توجهات بسیاری را به خود معطوف کرده و جوایزی را نیز برنده شده است.

• برنده جایزه بهترین کارگردانی جشنواره بین‌المللی سلیمانیه ۲۰۱۶
• نامزد جایزه بهترین فیلم جشنواره فیلم آسیا پاسیفیک ۲۰۱۶

فیلم «رستاخیز» در سال ۱۳۹۱ به کارگردانی و نویسندگی احمدرضا درویش در ژانر تاریخی مذهبی در مدت‌زمان ۱۶۰ دقیقه ساخته شده است. این فیلم تنها در سی و دومین جشنواره فیلم فجر به‌نمایش‌درآمده و پس از آن به دلیل اعتراضات جامعه مذهبی نسبت به روایت تاریخی فیلم و نمایش چهره حضرت ابوالفضل (ع)، متوقف شد. این فیلم نامزد و برنده جوایز بسیاری در جشنواره فیلم فجر و جشنواره‌های معتبر خارجی بوده است

• برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی از جشنواره فیلم فجر ۱۳۹۳
• برنده بهترین فیلم جشنواره بین‌المللی فیلم بغداد ۲۰۱۵

فیلم «ماجرای نیمروز» در سال ۱۳۹۵ به کارگردانی محمدحسین مهدویان در ژانر درام/دلهره‌آور در مدت‌زمان ۱۰۸ دقیقه ساخته شده است. این فیلم در جشنواره فیلم فجر در ۹ رشته کاندید و در ۵ رشته موفق به دریافت جایزه شده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

• برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین فیلم از نگاه تماشاگران و بهترین طراحی صحنه و لباس از سی و پنجمین جشنواره فیلم فجر

فیلم «خورشید» در سال ۱۳۹۸ به کارگردانی مجید مجیدی در ژانر درام در مدت‌زمان ۹۹ دقیقه ساخته شده است. این فیلم توجهات بسیاری را در داخل و خارج ایران به خود معطوف کرده و در رشته‌های مختلفی نامزد و برنده جوایز شده است.

• برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم و بهترین فیلمنامه از سی و هشتمین جشنواره فیلم فجر
• نامزد شیر طلایی بهترین فیلم برای جشنواره فیلم ونیز

فیلم «شبی که ماه کامل» شد در سال ۱۳۹۷ به کارگردانی نرگس آبیار بر اساس داستان واقعی زندگی بردار عبدالمالک ریگی (عضو یک گروه تروریستی) در مدت‌زمان ۱۴۰ دقیقه ساخته شده است. این فیلم جوایز مهمی را از سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر برنده شده است

• برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین کارگردانی، بهترین بازیگر نقش اول زن و مرد

تعدادی از برترین آثار سینمایی ایران در دهه ۹۰ شمسی عبارت‌اند از:

• شیار ۱۴۳ (نرگس آبیار / ۱۳۹۲)
• ایستاده در غبار (محمدحسین مهدویان / ۱۳۹۵)
• لاتاری (محمدحسین مهدویان / ۱۳۹۶)
• ماجرای نیمروز: رد خون (محمدحسین مهدویان / ۱۳۹۷)
• درخت گردو (محمدحسین مهدویان / ۱۳۹۸)
• مغزهای کوچک زنگ زده (هومن سیدی / ۱۳۹۷)
• چ (ابراهیم حاتمی‌کیا / ۱۳۹۲)
• نهنگ عنبر (سامان مقدم / ۱۳۹۳)
• دست‌نوشته‌ها نمی‌سوزند (محمد رسول‌اف / ۱۳۹۲)
• عصبانی نیستم (رضا درمیشیان / ۱۳۹۲)
• فروشنده (اصغر فرهادی / ۱۳۹۶)
• ماهی و گربه (شهرام مکری / ۱۳۹۳)
• رخ دیوانه (ابو الحسین داوودی / ۱۳۹۳)
• امروز (رضا میرکریمی / ۱۳۹۲)
• نفس (نرگس آبیار / ۱۳۹۵)
• بی‌خود و بی‌جهت (عبدالرضا کاهانی / ۱۳۹۱)
• هزارپا (ابوالحسن داوودی / ۱۳۹۷)
• فراری (علیرضا داوودنژاد / ۱۳۹۴)
• بدون تاریخ بدون امضا (وحید جلیلوند / ۱۳۹۷)
• تنگهٔ ابوقریب (بهرام توکلی / ۱۳۹۷)

سینمای کودک و نوجوان در تاریخ سینما در ایران

سینمای کودک و نوجوان تاریخ سینما در ایران را نیز می‌توان به دو گروه قبل و بعد از انقلاب تقسیم کرد. در ادامه به بررسی هر یک از آنها می‌پردازیم:

سینمای کودک و نوجوان ایران پیش از انقلاب

تاریخ سینمای کودک و نوجوان در ایران از دهه ۳۰ خورشیدی آغاز شده است. اولین فیلمی که یک کودک در سینمای ایران به ایفای نقش پرداخت فیلم «کینه» است. این فیلم در سال ۱۳۳۳ به کارگردانی پرویز خطیبی ساخته شده است. در واقع مضمون فیلم «کینه» ارتباطی با سینمای کودک ندارد اما اولین حضور یک کودک در سینمای ایران است.

اما فیلم «بیم و امید» را می‌توان اولین فیلم کودک و نوجوان تاریخ در سینمای ایران دانست. این فیلم توسط گرجی عبادیا در سال ۱۳۳۹ ساخته شده است.

اولین آثار سینمای کودک و نوجوان در تاریخ سینما در ایران عبارت‌اند از:

• فیلم گل گمشده (۱۳۳۱)
• فیلم عروسک دهکده (۱۳۳۱)
• فیلم لاشخورها (۱۳۳۲)
• فیلم اشک یتیم (۱۳۳۳)
• فیلم همه سر حریف (۱۳۳۶)
• فیلم فرشته فراری (۱۳۳۹)

در واقع حضور کودکان در فیلم‌های ذکر شده در لیست بالا؛ تنها راهی برای قهرمانی بزرگسالان داستان بوده و وسیله‌ای برای افزایش موفقیت فیلم بشمار می‌آید؛ بنابراین با اینکه این آثار در دسته‌بندی سینمای کودک و نوجوان قرار می‌گیرند اما مضمون مناسبی برای این گروه سنی نداشته‌اند.

تعدادی از آثار موفق کودک و نوجوان پیش از انقلاب عبارت‌اند از:

• عمو سیبیلو (۱۳۴۹ / بهرام بیضائی)
• بد بده (۱۳۴۹ / محمدرضا اصلانی)
• نان و کوچه (۱۳۴۹ / عباس کیارستمی)
• ماه پیشونی (۱۳۵۰ / اسماعیل کوشان)
• مرغ تخم طلا (۱۳۵۱ / مهدی رئیس فیروز)

سینمای کودک و نوجوان ایران پس از انقلاب

همان‌طور که پیش‌ازاین نیز اشاره شد پس از پیروزی انقلاب ۵۷، به مدت چند سال سینمای ایران با افول مواجه شد؛ به طبع سینمای کودک و نوجوان نیز از این قاعده مستثنی نبود. پس از تدوین ضوابط جدید، مسئولان در صدد بودن تا از این پلتفرم در جهت فرهنگ‌سازی و آموزش آموزه‌های دینی استفاده کنند. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده اصلی بسیاری از آثار سینمایی کودک در آن دوران بود.

فیلم «حیاط پشتی مدرسه عدل آفاق» یا «مدرسه‌ای که می‌رفتیم» به کارگردانی داریوش مهرجویی در سال ۱۳۵۹ ساخته شده است. این فیلم پس از توقیف و اجرای ممیزی‌ها و سانسورهای بسیار مجدد در سال ۱۳۶۷ به نمایش درآمد.

فیلم «رسول پسر ابوالقاسم» در سال ۱۳۶۰ به نویسندگی و کارگردانی داریوش فرهنگ در مدت‌زمان ۶۱ دقیقه ساخته شده است

فیلم «حصار» به کارگردانی حسن محمدزاده در سال ۱۳۶۲ در مدت‌زمان ۱۰۰ دقیقه ساخته شده است

فیلم «میلاد» به کارگردانی ابوالفضل جلیلی در سال ۱۳۶۳ ساخته شده است.

فیلم «کلاه قرمزی و پسرخاله» به کارگردانی ایرج طهماسب در سال ۱۳۷۳ در مدت‌زمان ۹۲ دقیقه ساخته شده است.

فیلم «شهر موش‌ها» در سال ۱۳۶۴ به کارگردانی عروسکی مرضیه برومند و کارگردانی سینمایی محمدعلی طالبی ساخته شده است.

تعدادی از آثار موفق حوزه کودک و نوجوان پس از انقلاب عبارت‌اند از:

• خانه دوست کجاست (۱۳۶۸)
• دونده (۱۳۶۱)
• آلبوم تمبر (۱۳۶۵)
• گلنار و ماهی (۱۳۶۸)
• لنگرگاه (۱۳۶۷)
• گال (۱۳۶۵)
• دزد عروسک‌ها (۱۳۶۸)
• کاکلی (۱۳۶۸)
• پاتال و آرزوهای کوچک (۱۳۶۸)
• اولی‌ها (۱۳۶۳)‌
• باشو غریبه کوچک (۱۳۶۴)
• گلنار (۱۳۶۷)
• رابطه (۱۳۶۵)
• کلاه قرمزی و سروناز (۱۳۸۱)
• کلاه قرمزی و بچه ننه (۱۳۹۱)
• شهر موش‌ها ۲ (۱۳۹۳)

تولیدات فیلم‌های کارتونی در تاریخ سینما در ایران

فیلم کارتونی «موش و گربه» نخستین انیمیشن ساخته شده در سینمای ایران است. این فیلم کارتونی به کارگردانی پرویز اوصانلو در سال ۱۳۳۹ ساخته شده است. سایر تولیدات انیمیشنی موفق سینمای ایران عبارت‌اند از:

• ابراهیم در گلستان (۱۳۶۱)
• شاهزاده روم (۱۳۹۴)
• فیل شاه (۱۳۹۶)
• آخرین داستان (از سال ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۶)

تعدادی از آثار سینمای کودک و نوجوان در سال‌های اخیر عبارت‌اند از:

• ۲۱ روز بعد (سید محمدرضا خردمندان و احسان ثقفی / ۱۳۹۵)
• دساژ (پویا بادکوبه / ۱۳۹۶)
• تپلی و من (حسن قناعت / ۱۳۹۸)
• منطقه پرواز ممنوع (امیر داسارگر /۱۳۹۸)
• ۲۳ نفر (مهدی جعفری / ۱۳۹۷)
• حوض نقاشی (مازیار میری / ۱۳۹۱)
• سیزده (هومن سیدی / ۱۳۹۱)
• مامان، بهروز منو زد (عباس مرادیان / ۱۳۹۰)
• آهوی پیشونی سفید ۱،۲،۳ (سید جواد هاشمی / ۱۳۹۱،۱۳۹۶،۱۳۹۷)

ترین‌های تاریخ در سینمای ایران

در این قسمت به بررسی نخستین‌ها، پرافتخارترین‌ها و پرفروش‌ترین‌های سینمای ایران می‌پردازیم:

نخستین‌های سینمای ایران

• اولین فیلم: آبی و رابی (۱۳۰۹)
• اولین فیلم ناطق: دختر لر (۱۳۱۲)
• اولین فیلم رنگی: گرداب (۱۳۳۲)
• اولین فیلم‌برداری از عوامل پشت‌صحنه: گرداب (۱۳۳۲)
• اولین بازیگر زن: صدیقه (روح‌انگیز) سامی نژاد (۱۳۱۲)
• اولین بازیگر مرد: عبدالحسین سپنتا (۱۳۰۹)
• اولین کارگردان و تدوینگر: اوانس اوهانیانس (۱۳۰۹)
• اولین نویسنده: اوانس اوگانیانس (۱۳۰۹)
• اولین تهیه‌کننده: ساکوار لیدزه (۱۳۰۹)
• اولین فیلم‌بردار: خان‌بابا معتضدی (۱۳۰۹)
• اولین جشنواره سینمایی: گلریزان (۱۳۳۳)
• اولین موسیقی متن: فیلم قیصر (۱۳۴۸)
• اولین آنونس: دختری از شیراز (۱۳۳۳)
• اولین نشریه سینمایی: سینما و نمایش‌ها (۱۳۰۸)
• اولین سالن سینما: سینما سولی / ۱۲۷۹ / تبریز
• اولین فیلم با ژانر دفاع مقدس: مرز (۱۳۶۰)
• اولین فیلم با ژانر کمدی: آبی و رابی (۱۳۰۹)
• اولین فیلم با ژانر درام و عاشقانه: دختر لر (۱۳۱۲)

پرفروش‌ترین‌های آثار سینمایی تاریخ در سینمای ایران

• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۲۰ شمسی: شرمسار
• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۳۰ شمسی: طوفان در شهر ما
• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۴۰ شمسی: قیصر
• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۵۰ شمسی: در امتداد شب
• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۶۰ شمسی: خواستگاری
• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۷۰ شمسی: مرد عوضی
• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۸۰ شمسی: اخراجی‌ها ۲
• پرفروش‌ترین فیلم دهه ۹۰ شمسی: مطرب

جشنواره‌های سینمایی در تاریخ سینما در ایران

اولین جشنواره سینمایی برگزار شده در ایران گلریزان نام داشت، اما می‌توان جدی‌ترین رویداد سینمایی پیش از انقلاب را «جشنواره جهانی فیلم تهران» دانست. این جشنواره سالانه فیلم؛  از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۶ همه‌ساله با نام جشنواره جهانی فیلم تهران برگزار می‌شد. در این جشنواره فیلم‌های ساخته شده در ایران با سایر فیلم‌های شرکت‌کننده از سراسر جهان با یکدیگر رقابت می‌کردند. جایزه این جشنواره بز بال‌دار نام داشت.

پس از انقلاب فعالیت جشنواره جهانی فیلم تهران نیز متوقف شده و پس از ۴ سال از سال ۱۳۶۱ «جشنواره فیلم فجر» جایگزین آن شد. جشنواره فیلم فجر بیش از ۱۰ سال مختص تولیدات داخلی بخش‌های مختلف سینمای ایران بود. اما این جشنواره از سال ۱۳۷۴ تاکنون به‌صورت بین‌المللی برگزار می‌شود. جوایز این جشنواره «سیمرغ بلورین» و «دیپلم افتخار» نام دارند.