نویسنده : اکرم انتصاری

 تابستان که از راه می‌رسد حرف پدرها بیشتر برو دارد و اعضای خانواده با پدرها مهربان‌تر می‌شوند چون آن‌ها در این فصل علاوه بر کنترل تلویزیون، مدیریت کولر را هم برعهده دارند! البته این یک شوخی قدیمی است که با آمدن تابستان دوباره پدرها را سر زبان ها می‌اندازد و چند سده و هزاره قبل زیاد به کار نمی‌آمد چون در آن دوره، وقتی از آسمان آتش می‌بارید، بادگیرها حکم کولر خانه را داشتند و خاموش و روشن کردن آن به اندازه کولرهای امروزی راحت نبود.

در این پرونده درباره ساز‌و‌کار بادگیرها و آن‌چه حول محور این کولرهای خنک و هم‌سو با محیط‌زیست است، خواهیم گفت.

بادگیر چطور کار می‌کند؟

برج‌هایی که برای تهویه و خنک‌سازی روی بام خانه‌ها ساخته می‌شد؛ این ساده‌ترین تعریف از بادگیر است که خوشبختانه هنوز می‌توان تعداد زیادی از آن‌ها را در شهرهای یزد، کرمان و هرمزگان دید. بادگیرها کولرهای کهن ایرانی هستند که بر اساس اقلیم هر منطقه طراحی و هم‌سو با معیارهای محیط‌زیستی هر اقلیم و برحسب سرعت و جهت باد مطلوب ساخته می‌شدند. معماران برای ساخت بادگیرهای چهارگوش به پشت‌بام می‌رفتند و از جایی مشرف به اتاق حوضخانه که برای بادگیر ساخته شده بود با خشت و آجر، دیواره‌های بادگیر را بالا می‌بردند تا به ارتفاع معینی برسد. تیغه و جدار زدن در این دیواره‌ها مرحله بعدی ساخت بادگیر است. حوضخانه‌ها یک حوض کوچک داشتند، بادگیرها هم دقیقا در بالای این حوض روی پشت‌بام ساخته می‌شدند تا جریان هوا را به سمت آب حوض هدایت کنند و اهالی خانه را با وزش باد خنک کنند و از گرمای تابستان نجات دهند. این بزرگ‌ترین غنیمت به‌خصوص برای کویرنشین‌ها در خرماپزان سال بود.

بادگیرها چه شکلی هستند؟

بادگیرها در ایران به شکل‌های متنوعی طراحی شده‌اند. بعضی از آن‌ها در دنیا لنگه ندارند و حتی درخصوص بعضی بادگیرها، کشورهایی در همسایگی ایران از روی آن کپی برداشته‌اند. به طور معمول بادگیرها در ایران به شکل چهارگوش و چندضلعی‌های منتظم ساخته می‌شد. البته مثلث در این طراحی‌ها جایی ندارد. دلیل تنوع شکل بادگیرها، تفاوت اقلیم و میزان وزش باد در هر شهر است. مثلا در شهر یزد بیشتر بادگیرها، بلند، چهار و هشت طرفه هستند اما در اردکان و میبد که با یزد فاصله چندانی ندارند، بادگیرها کوتاه و یک طرفه است. در این شهرها بادهای کویری با گرد‌وغبار و توفان شن از سمت کویر همراه بوده است و به همین دلیل بادگیرها را پشت به توفان و در جهت باد مطلوب می‌ساختند. به طور کلی بادگیرهای ایرانی به دسته اردکانی، کرمانی و یزدی تقسیم می‌شود.

بادگیرهای اردکانی ساده‌تر و اقتصادی‌تر بودند و به همین دلیل می‌شد برای هر اتاق یکی از آن‌ها ساخت. بادگیرهای کرمانی از بادگیرهای اردکانی هم ساده‌تر بودند و بیشتر برای آب‌انبارها از آن‌ها استفاده می‌شد. بادگیرهای یزدی هم نسبت به این دو نوع، معماری پیچیده‌تر، طراحی بیشتر و ارتفاع بلندتری داشتند و معمولا از چهارطرف به بالا ساخته می‌شدند، اما چرا به یزد شهر بادگیرها می‌گویند؟ چون یزد بیشترین تعداد بادگیرهای ایران را دارد به طوری که در گذشته بر بالای بیشتر خانه‌ها، بادگیری وجود داشته است.

بادگیرهای کهن و چشم نواز یزدی

بادگیرها در ایران در شهرهای یزد، میبد، طبس، کرمان، کاشان، اصفهان، بندرلنگه، قشم، قم و حتی جنوب تهران پراکنده هستند. بخشی از این بادگیرها هنوز استوار هستند و بعضی دیگر مثل بادگیرهای لافت در هرمزگان بر اثر زلزله یا گذر زمان و نبود رسیدگی از بین رفته‌اند. در ادامه با چند بادگیر خوش‌نقشه و متفاوت در یزد آشنا می‌شوید.

بلندترین بادگیر خشتی

باغ دولت‌آباد یکی از باغ‌های ایرانی ثبت شده میراث جهانی در یونسکو است. بادگیر این باغ ۳۳.۸ متر ارتفاع دارد و بلندترین بادگیر خشتی شناخته‌شده در جهان است. این باغ در اواخر دوره افشاریه ساخته شده و در شگفت‌انگیز بودن آن همین بس که محمدتقی‌ خان بافقی والی یزد برای ساخت آن ابتدا قناتی به طول ۶۵ کیلومتر احداث کرد و آب را از مهریز به یزد و محل کنونی باغ دولت‌آباد رساند.

تنها بادگیر گرد جهان

در بافت قدیم یزد تا چشم کار می‌کند بادگیر روی پشت‌بام‌ها ساخته شده است. پس طبیعی است که معماران در دوره رونق بادگیرها به فکر ساخت بادگیرهای متفاوت باشند. یکی از بادگیرهای تاریخی و ارزشمند یزد در شهرستان بهاباد قرار دارد. بادگیرها در این بنا به شگل گرد ساخته شده‌اند و کارشناسان بر این باورند که معمار این بنا قصد هنجارشکنی در معماری آن دوره را داشته است. بادگیرهای مختلفی با اشکال متنوع در سرتاسر شهر یزد و ایران وجود داشته اما این بادگیر در شهر بهاباد تنها بادگیر گرد در جهان است.

تنها آب انبار شش بادگیر یزد

این آب‌انبار متعلق به دوره قاجاریه بوده و در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفته است و تنها آب‌انبار شش بادگیر یزد به حساب می‌آید که شهرت خود را مدیون بادگیرهای رفیع، زیبا و هشت‌وجهی و نیز گنبد عظیم تخم‌مرغی خود است.

به نقل از: سایت دیدشهر

• نویسنده : نویسنده : اکرم انتصاری
• منبع خبر : خبرگزاری فردا