واژه‌شناسی

تسبیح بمعنی «سبحان الله» یا سبحان الله گفتن است چون تکبیر که الله اکبر و تحمید که الحمدالله گفتن است. و آنچه اکنون به تسبیح مشهور شده سُبحه است که منظور از آن مهره‌هاییست که عدد تسبیح را با آن می‌شمارند و کاربرد واژه تسبیح در معنی مهره‌های به رشته کشیده برای شمارش عدد تسبیحات و تحمیدات و تکبیرات از غلط‌های مصطلح فارسی به حساب می‌آید که در اثر رواج و کاربرد زیاد، استعمال آن به معنی سبحه مجاز گشته‌است. چنانکه در ابیات زیر از شاعران ایرانی و عرب از تسبیح معنای امروزی استنباط می‌شود.قائم مقام ثانی گوید:
زاهد چه بلائی تو که این دانه تسبیح         از دست تو سوراخ به سوراخ گریزد


صائب تبریزی گوید:
منه زنهار دل بر مهلت صد ساله دنیا         که آخر می‌شود چندان که یک تسبیح گردانی


حافظ گوید:
رشته تسبیح اگر بگسست معذورم بدار         دستم اندر دامن ساقی سیمین ساق بود


ابو نواس شاعر معروف عرب گوید: «التسابیح فی ذراعی و المصحف….» و در این بیت کلمه تسابیح جمع تسبیح به همین معنی استعمال شده‌است

افسانه پیدایش تسبیح و پیشینه آن

یک تسبیح صددانه از جنس سنگ عقیق سرخ با تقسیم‌های (آخوندک) ۳۳تایی.

تسبیح در ادیان دیگر

قطع نظر از اینکه تسبیح را بشر آغازین بصورت طوق و به منظور زینت از مهره‌های مختلف بکار می‌برده، بطور کلی تسبیح از دوران مسیحیت پیدا شده و مسیحیان تسبیح‌های طویلی را که از انتهای آن صلیب می‌آویختند به گردن می‌آویختند. استفاده تسبیح در ابتدا حکم زینت را داشته و برای جنس دانه‌های این تسبیح از همه چیز استفاده می‌کرده‌اند که اغلب آنها شیشه‌ای بوده بعدها کشیش‌های نستورین که در شرق می‌زیستند از آن برای ذکر اوراد استفاده کردند

و بعضی از کاتولیکها نیز بهمین منظور آنرا بکار می‌بردند. اما پروتستانها هیچوقت بدین شکل از تسبیح استفاده نکردند و حتی استعمال آنرا بدان منظور منفور می‌دانند زیرا می‌گویند در کتاب خدا راجع بآن اشاره‌ای نرفته و بطور کلی کسانی را که از تسبیح به منظور دینی استفاده می‌کردند نکوهیده و به اوهام‌پرستی و خرافات متهم کرده‌اند. زیرا بر این باورند که عیسی تقلید و اوهام‌پرستی را منع می‌کند و کاربرد تسبیح و امثالهم را از احکام مردم حساب می‌کند نه از احکام خدا. «آنگاه که کاتبان و فریسیان اورشلیم نزد عیسی آمده گفتند، چرا شاگردان تو از تقلید مشایخ تجاوز می‌نمایند، او در جواب گفت، شما نیز به تقلید خویش از حکم خدا چرا تجاوز می‌کنید سپس عبادت را عبث می‌کنند زیرا که احکام مردم را به منزلهٔ فرائض تعلیم می‌دهند.».

تقسیم‌بندی کلی تسبیح

برای دانستن انواع و اقسام تسبیح باید تقسیم‌بندی‌های درباره آن به ترتیب زیر انجام داد:

الف - تقسیم‌بندی از لحاظ ساختار.

ب - تقسیم‌بندی از لحاظ تعداد دانه.

ج - تقسیم‌بندی از لحاظ طرز ساخت و کارکرد.

د - تقسیم‌بندی از لحاظ نوع جنس دانه.

هـ - تقسیم‌بندی از لحاظ کشورهای سازنده.

و - تقسیم‌بندی از لحاظ شکل دانه.

شكل 1 : مقایسه دوسر تسبیح كه یكی دو منگوله ای و دیگری یك منگوله ای است	شكل2 : یك عدد تسبیح 34 تائی نقره كوب با عدسك های كروی و ریز

الف - تقسیم بندی از لحاظ ساختمان

1ـ سر تسبیح كه منگوله ایست و اغلب برای زینت در تسبیح های گران قیمت با منجوق هایی از جنس خود  تسبیح و یا گاهگاهی از سنگ های قیمتی بافته می شود و خود منگوله نیزاکثراً زربفت می باشد بر مرغوبیت تسبیح می افزاید. سر تسبیح ها اصولاً یك منگولیست ولی گاهی سر تسبیح های گران قیمت می باشد می توان یافت و در این نوع سر تسبیح های دو منگوله از یكرشته منشعب می شود. (شكل1)

2ـ شیخك ها عموماً از جنس خود دانه های تسبیح میباشند و در هر تسبیحی شیخك به كار میبرند و تسبیح های دو شیخكی بندرت یافت می شود. ساختمان شیخك ها از دانه های خود تسبیح به مراتب بزرگترند ، و اخیراً نیز ابتكاراتی در ساختن شیخك های تسبیح های جدید به كار می برند و عدسی های بسیار كوچك محدب و ذره بینی با فیلمهای مثبت میكرونی كه از اماكن مقدس برداشته شده در داخل شیخك كار می گذارند.

3ـ دانه ها ـ دانه های تسبیح كه قسمت اصلی را تشكیل می دهند و تعداد و اقسام آن به تقسیم بندی احتیاج دارد كه در قسمتهای بعدی به شرح آن می پردازیم.        

4 ـ عدسك ـ تعداد عدسکها دو تا می باشد و تسبیح را به سه قسمت اصلی تقسیم می كند و جنس آنها نیز از جنس خود دانه های تسبیح می باشد. عدسك ها كه از اسمشان نیز بر می آید اكثراً به شكل دانه های عدس می باشند ولی در بعضی تسبیح ها به شكل خود دانه های تسبیح ولی بسیار ریز درست می كنند.(شكل2)

ب ـ تقسیم بندی از لحاظ تعداد دانه‌ها

1ـ تسیبح 25 دانه ای كه به چهار یكه معروف است و اخیراً بسیار جنبه تفننی پیدا كرده و اغلب جنس دانه های آن از كائوچو و یا چوبهای سخت بوده و از لحاظ ساختمان نسبت به سایر تسبیح ها دانه های این نوع تسبیح درست تر میباشد.

2ـ تسبیح سی و چهار دانه ای كه تسبیح اصلی (تسبیح اولیه كه برای شمارش 34 سبحان الله بكار میرفته) می باشد و اغلب جنس دانه های آن از گل قبرهای اماكن متبر كه می باشد كه با قالب گیری ساخته می شود.

3ـ تسبیح صد دانه ای كه تسبیح فعلی است و بوسیله دو عدسك به سه قسمت تقسیم می شود. دو قسمت 33 دانه ایست كه طرفین قسمت 34 دانه ای قرار دارد و معمولاً یك قسمت برای تحمید (حمد گفتن) و دیگری برای تهلیل (لا الله الا الله گفتن) یا تكبیر (الله اكبر گفتن) و قسمت وسط برای تسبیح (سبحان الله گفتن) بكار می رود.

4ـ تسبیح هزار دانه ای كه به تسبیح ذكر معروف است و اهل ذكر و مخصوصاً دراویش از آن برای ذكر استفاده می كنند و استعمال آن دلیل كثرت زهد وتقوی میباشد چنانكه شیخ اجل فرماید:

ای طبل بلند بانگ و در باطن هیچ       بی توشه چه تدبیر كنی وقت بسیچ

روی طمع از خلق بپیچ ار مردی       تسبیح هزار دانه بر دست مپیچ(نپیچ)

چنس دانه های این تسبیح نیز از جنس تسبیح های 100 دانه ای و 34 دانه ای می باشد.

ج ـ تقسیم بندی از لحاظ طرز ساخت

1ـ تراش و برش ـ در این نوع تسبیح سازی، دانه های تسبیح را به طرز تراش درست می كنند و عموماً از سنگ های قیمتی و گاهی از صدف و استخوان و چوب نیز برای این امر استفاده می كنند.

2ـ قالب گیری ، در این نوع تسبیح چنانكه گفته شد از خاك اماكن متبركه و به طرز ریخته گری و قالب گیری دانه‌های تسبیح را درست می كنند.

د ـ تقسیم بندی از لحاظ نوع جنس

این قسمت نیز به دو قسمت دریایی و زمینی تقسیم می شود:

1ـ دریایی ـ مواد اولیه تسبیح های دریایی منشأ دریایی دارد و طرز ساختشان اكثراً به سبك تراشكاری است. تسبیح های دریایی نیز به سه قسمت عمده تقسیم می شود:

الف ـ سنگ ها – از سنگ های دریایی با تراشكاری دانه های تسبیح درست می كنند.

ب ـ گیاهان ـ از گیاهان دریایی مانند مرجانها و ستاره    

      دریایی بوسیله تراش تسبیح های نسبتاً گران قیمت تهیه می كنند و دیگر اینكه از مغز كشكولهای دراویش كه منشأ دریایی دارد نیز تسبیح هایی می تراشند.

2ـ زمینی ـ تسبیح های زمینی همه منشأ زمینی دارند یعنی مواد اولیه دانه های آنها از مواد سطح زمین تشكیل می یابد. تسبیح های زمینی به چهار قسمت تقسیم می شوند :

الف ـ گیاهان ـ در قسمت گیاهان معمولاً از صمغ ها و رنگهای تسبیح های می سازند كه به تسبیح های بلورین معروفند و دیگر از چوب درختانی سخت و خوشبو كه رنگهای خوبی نیز دارند تسبیح های به سبك تراش ساخته اند و از یُسر كه دانه های خوشبو دارد نیز می سازند.

ب – خاك وفلزات – چنانكه گفته شد بسبك ریخته گری از خاك تسبیح درست میكنند كه معمولاً برای قرص بودن، به گل این تسبیحات براده های ریز فلزات را اضافه می كنند از خود فلزات نیز به سبك تراش و قالب گیری تسبیح هایی می ساخته اند.

ج – حیوانات زمینی – از استخوان حیوانات زمینی مانند عاج فیل و استخوان شتر تسبیح ها یی بسبك تراش درست می كرداند. و همچنین از شاخ بعضی از حیوانات مخصوصاً شاخ گوزن كه گرانقیمت تر می باشد.

د – سنگها – از سنگهای قیمتی چون عقیق كه یك قسمت كوارتز بی شكل و به رنگهای مختلف سرخ و آلبالوئی می باشد و از یشم كه یك نوع كوارتز می باشد و به رنگهای سفید و كبود و سبز تیره یافت می شوند و از شبق نیز درست می كنند و از یاقوت  و زمرد نیز درست كرده اند و از یك نوع سنگ نیز هندیها تسبیح هایی درست كرده اند كه به عین الهره (چشم گربه) معروفست.

هـ - تقسیم بندی از لحاظ كشورهای سازنده و شهرهایی كه در آنجا تسبیح ساخته می شود با ذكر جنس و سبك هر یك

1 – ایران – شهرهای ایران كه در آن تسبیح می سازند عبارتند از:

الف – كرمانشاه – در كرمانشاه تسبیح های گِلی خوب درست می كردند، این شهر از لحاظ به عمل آوردن گِل تسبیح سر آمد سایر شهرهای ایران بوده است.

ب – مشهد – در مشهد به علت اینكه شهر مقدسی است و زائرین بسیار دارد تسبیح سازی نسبت به سایر شهرها رواج بیشتری دارد ولی تسبیح های خوبی در آنجا درست نمی كنند زیرا دانه های ‌آن بعلت خوب بعمل نیاوردن گِل آن همه شكننده می باشند.

ج – جوین – در جوین تسبیح های بسیار عالی درست می كردند كه به تسبیح های علیمرادی معروفند. در عباس آباد و سبزوار و بطور كلی در تمام شهر های استان مشهد تسبیح درست می كنند.

2 – كشورهای خارجی:

1 – آلمان – در آلمان تسبیح هایی از چوب سندل كه درختی است سخت و در هند بسیار میروید و از صمغ یسرها درست می كردند.

تسبیح های صمغی را كهربایی می گفتند، چون اینگونه تسبیح ها در اثر مالش و گرداندن در دست، الكتریسیته مالشی در خود ذخیره می كردند و خاصیت جذب و دفع چیزهای بسیار سبك چون قطعه كاغذ و مخصوصاً كاه در آنها پیدا می شد از این جهت به تسبیح های كهربایی معروف شده و این نوع تسبیح ها نیز بر دو قسمند یك قسم كه آتش گیرند و بآنها بارقه می گویند و نوع دیگر كه آتشگیر نیست و بآب حیات موسومند.

2 – چین – در چین از حدید و نقره و طلا تسبیح هایی می ساختند و تسبیح های چینی اكثراً فلزی بوده و نوعی از آنها را حدید سینی (چینی) می گفتند و ضمناً در چین تسبیح های گلی (از رس چین) درست كرده و روی آنها مینا كاری می كردند كه از لحاظ هنری ارزش بسیاری دارد. (شكل3) و از ابتكارات هنری چینیها به شمار می رود.

3- تركیه – در استانبول تسبیح هایی درست می كردند كه جنس آنها استخوانی بوده و تمام تسبیح های ساخت تركیه به تسبیح های استخوانی معروفست و بسیار خوشتراش و گرانقیمت میباشد و اغلب از عاج و شاخ و شیر ماهی می تراشیدند.

4 – افغانستان – در افغانستان تسبیح های معروف شاه مقصودی درست میكردند (شكل4) كه به تسبیح های پادزهری نیز معروف می باشد كه برنگ سبز روشن است.

(و بدینجهت است كه رنگهای سبز روشن را پادزهری گویند)، و چون جنس سنگهای این تسبیح طوری بوده كه زهركش بوده بدانجهت به تسبیح های پادزهری (ضدزهری) معروف گردیده اند.

شكل 3- تسبیح چینی مینا كاری شده سده13 هجری – موزه هنرهای تزئینی	شكل4 : تسبیح شاه مقصودی ساخت افغانستان – موزه هنرهای تزئینی	شكل5 : تسبیح عقیق هندی كه بسبك تراش ساخته شده – موزه هنرهای تزئینی	شكل 6: تسبیح نقره كوب درویشی با دانه های بزرگ – سده 14 هجری – موزه هنرهای تزئینی	شكل 7 : تسبیح صدفی موجدار – موزه هنرهای تزئینی