چکیده

يكي از جنبه­هاي مهم تحقيقي در تاريخ اسلام و ايران، بررسي اوضاع و تحولات فرهنگي و علمي است. چنين تحقيقي در عين نماياندن وضع آموزش و فرهنگ، مي­تواند بازتاب دهنده گرايش­ها و سياست­هاي حاكمان هر منطقه باشد. در سده­هاي هفتم و هشتم در پي حملات ويرانگر مغول و عواقب آن جز معدودي از ولايات و شهرهاي ايران هم‌چون شيراز و اصفهان كه از اين حملات مصون مانده بودند. يزد نيز که در شمار همین شهرها بود توانست در نقش يكي از فرهنگ ـ شهرها ظاهر شود.

    گرچه اتابكان يزد با پذيرش مغولان، تثبيت حكومت خود را تضمين كردند، اما عنايت بزرگاني چون خواجه رشيدالدين فضل الله همداني از يك طرف و ظهور مردان بزرگ و فرهيخته‌‌اي مانند سيدركن‌الدين، سيدشمس‌الدين و شيخ تقي‌الدين دادامحمد در يزد، زمینه مناسبی را برای جذب گروه­هایي از عالمان، صوفیان و صنعتگران فراهم آورد.

   تمایل و تشويق اتابکان به آبادانی و فراهم سازي بستري براي حمايت بزرگان محلی به ایجاد بناهای عام‌المنفعه چون مدارس و كتابخانه ها، يزد را بسان يكي از مراكز علمي بزرگ در آن دوره درآورد، مراكزي كه عمده ويژگي آنها مجموعه‌اي بودن آنهاست. به اين معنا كه در كنار مدرسه، دارالشفا، دارالادويه، دارالكتب و ... تأسيس مي‌شد و موقوفات زيادي براي آنها مقرر مي‌گرديد. اين چنين مراكز علمي علاوه بر اشاعه فرهنگ، مهمترين مأمن براي ظهور انديشمندان بود.

   گرچه زمنيه­هاي مساعد برای رونق فرهنگی در عصر اتابكان در يزد فراهم گرديد اما اوج آن با قدرت‌گیری آل مظفر و حمايت آنان از هنرمندان، نمایان شد.   

 

کلیدواژه

یزد، آل‌مظفر، اتابکان یزد، سید رکن الدین، سید شمس الدین، جامع‌الخیرات، فرهنگ و آموزش در یزد. مدارس، خانقاه­ها.

 

 

 

مقدمه:

پس از استیلای کامل مغولان بر سرزمین­های خلافت شرقی و تأسیس حکومت ایلخانی (654-736 ق)، مناطق تحت سلطه آنان وحتی مناطقی که بطور غیر مستقیم زیر نظر آنها اداره می‌شدند، خواه‌ناخواه تحت تأثیر سیاست­ها، برنامه‌ها و بطور کلی نظام حکومتی ایلخانی قرار گرفتند.

اگرچه مغولان خرابی به بار آوردند ولی از همان آغاز عناصری در حکومت ایلخانان راه یافتند که برخلاف انتظار از حکومتگرانی چنین ویرانگر، نشانه‌های بهبود، اصلاح و رشد فرهنگی به چشم آمد. از جمله اینکه هولاکو با حمایت از خواجه نصیر‌الدین طوسی و دیوان ‌سالاری جوینی، مدارس نظامیه و مستنصریه بغداد را تعمیر کرد. (کسایی، 1363 : 115-116)  خواجه نصیر کتاب­های بغداد را از سوختن نجات و به مراغه انتقال داد و در همانجا بود که اولین مرکز علمی و تحقیقاتی ایلخانان، "رصدخانه مراغه" را در سال 656ق احداث کرد. (همدانی، 1373، 2 / 1024، 1098) غازان خان در جنوب غربی تبریز که بعدها موسوم به "شام غازان" یا "شنب غازان" شد، بین سال­های (697- 702 ق) مجموعه عظیمی برای خود ساخت که املاک زیادی در ایران و عراق بر آن وقف شد و تولیت آن را به وزرای خود رشیدالدین فضل الله و سعدالدین ساوجی تفویض کرد. وی علاوه بر ساخت مقبره‌ای عظیم برای خود، مدرسه شافعی، مدرسه حنفی، دارالکتب با خازن، فراش، خانگاه، بیت‌القانون و رصدخانه ایجاد کرد که مدرسان، معیدان و طالبان علم به تحصیل در آن مشغول بودند. (خواندمیر،1333:  3/ 188)

خواجه رشیدالدین فضل اله همدانی ـ وزیر غازان خان ـ علاوه بر تولیت مجموعه شنب غازان، خود مجتمع آموزشی "ربع‌رشیدی" را در تبریز ایجاد کرده بود که از ابتدایی­ترین مقاطع تحصیلی تا دوره های عالی را در بر می گرفت. (ترکمنی آذر، 1386:  17)

بعد از غازان خان جانشین او سلطان محمد خدابنده نیز به فرهنگ­پروری روی آورد. وی در اطراف مقبره‌ای که در سلطانیه برای خود ساخته بود، مسجد، خانقاه، مدرسه، دارالشفا، بیت الادویه و دارالسیاده به همان شیوه شنب‌غازان احداث و ملک­هایی بر آن وقف کرد و نیابت تولیتش را به خواجه فضل الله وزیر داد. (سمرقندی، 1372:  948)

در مجموعه سلطانیه 16 مدرس و معید و 200 طلبه به آموزش عقاید شیعی می‌پرداختند. (خواندمیر،1333 :3/ 197) همچنین بیست صوفی، دوازده حافظ قرآن، هشت مؤذن و چهار معلم کار می‌کردند. مقرری ماهانه هر مدرس، 1500دینار؛ هر معید750 دینار و هر طالب علم، صوفی، حافظ، مؤذن و معلم کُتّاب 120 دینار ذکر شده است. (صفا، 1341، 3/ 205)

در این دوره منطقه یزد از جمله پناهگاه‌هایی بود که همانند نواحی غربی و جنوبی کشور، کمتر دستخوش آشوب­ها و حملات قرار گرفت. ( نعمتی لیمایی،  1385 : 85) موقعیت طبیعی و اقلیمی یزد و در پی آن دور ماندن از مسائل سیاسی عصر خود، همچنین تابعه بودن آن به عنوان جزئی از ایالات فارس و اصفهان تا قبل از حکومت آل‌کاکویه، باعث شده تصویر روشنی از وضعیت آموزشی یزد در منابع تاریخی دیده نمی شود. اما در سده پنجم و ششم هجری، حکام آل کاکویه در ایجاد مراکز علمی و توسعه آن نقش بسزایی داشتند، احداث مدرسه "دو مناره" توسط علاء الدوله کاکویه در سال517 ق، احداث مدرسه "فخر جلاد" توسط کیانرسو از سرهنگان آل‌کاکویه و ساخت مدرسه‌ای توسط کیاشجاع الدین همگی از آن جمله هستند. (جعفری ، 1338: 20، 21 و کاتب، 1357: 60 ،61)

اتابکان که از بطن نظام سیاسی سلاجقه سر برآورده بودند در اعتلای فرهنگ و تمدن این خطه تلاش­های بسیاری نمودند؛ چنانکه هر کدام از حکام این دوره حداقل یک یا چند مدرسه از خود به یادگار گذاردند و این رویه تا دوران آل­مظفر نیز همچنان به قوت خود باقی ماند. جالب اینکه اغلب آنان وصیت می‌کرده‌اند که در مدرسه ساخت خود به خاک سپرده شوند، چنین وصیت‌هایی نشان از قداست مدارس در نگاه غالب بانیان آن دارد، چه معمولا مؤمنان بیشتر ترجیع می‌دهند در مکان­های مقدس به خاک سپرده شوند. (افضلی، 1375 : 150)

 

 

  مدارس یزد :

در دوران مورد بحث (قرن هشتم هجری) منطقه یزد از جمله پناهگاه‌هایی بود که همانند نواحی غربی و جنوبی کشور، کمتر دستخوش آشوب­ها و حملات قرار گرفت.(نعمتی لیمایی،1385 :85)

موقعیت طبیعی و اقلیمی یزد و در پی آن دور ماندن از مسائل سیاسی عصر خود، همچنین تابعه بودن آن به عنوان جزئی از ایالات فارس و اصفهان تا قبل از حکومت آل‌کاکویه، باعث شده تصویر روشنی از وضعیت آموزشی یزد در منابع تاریخی دیده نشود. اما در سده پنجم و ششم هجری، حکام آل کاکویه در ایجاد مراکز علمی و توسعه آن نقش بسزایی داشتند که به طور نمونه می توان به احداث مدرسه "دو مناره" توسط علاء الدوله کاکویه در سال517 ق، احداث مدرسه "فخر جلاد" توسط کیانرسو از سرهنگان آل‌کاکویه و ساخت مدرسه‌ای توسط کیاشجاع الدین را نام برد.(کاتب،1357: 20-21 وجعفری،1338: 60-61)

اتابکان که از بطن نظام سیاسی سلاجقه سر برآورده بودند در اعتلای فرهنگ و تمدن این خطه تلاش­های بسیاری نمودند؛ چنانکه هر کدام از حکام این دوره حداقل یک یا چند مدرسه از خود به یادگار گذاردند و این رویه تا دوران آل­مظفر نیز همچنان به قوت خود باقی ماند. جالب اینکه اغلب آنان وصیت می‌کرده‌اند که در مدرسه ساخت خود به خاک سپرده شوند، چنین وصیت‌هایی نشان از قداست مدارس در نگاه غالب بانیان آن دارد، چه معمولا مؤمنان بیشتر ترجیع می‌دهند در مکان­های مقدس به خاک سپرده شوند.(افضلی،1375 :150)

 محدودیت‌های اطلاعات درباره مدارس، خصوصا سکوت منابع درباره کارکرد آموزشی آنها سبب شده که تنها به نام بانی و تاریخ ساخت این مدارس دسترسی داشته باشیم. البته در این میان کتاب جامع‌الخیرات که معرف رویکرد آموزشی و اداری مدرسه رکنیه است، استثناست. این کتاب یکی از مهمترین اسنادی است که وضع نظام آموزشی مدارس یزد را در قرن هشتم بازتاب می‌دهد. بنابراین همانطور كه منابع اشاره شده است، در اين دو سده حدود 22 مدرسه ساخته شده است كه خود نشان از رونق مراكز علمي در اين دوره دارد كه به پيوست جدول شماره 1 نام هر يك از مدارس، باني و تاريخ ساخت آن آورده شده است.  

 

 

 

 

 

جدول شماره 1: فهرست مدارس یزد در سده 8 هجری

کتابخانه‌ها

کتابخانه‌­ها یا دارالکتب معمولا از اجزای وابسته به مدارس بودند که در پی حمله مغولان، آن­ها نیز مانند بسیاری از بناهای خیریه و عمومی دستخوش حریق و ویرانی گردیدند. ویرانگری­های مغولان چنان وحشتناک بود که علاوه بر چپاول و نابودی شهرها، کتابخانه‌ها نیز که حاوی کتب بی‌شمارعلمی بود، به آتش کشیده شد. از جمله: کتابخانه بزرگ ساوه که یاقوت حموی آن را از حیث وجود کتب مختلف، بی نظیر دانسته است. (یاقوت حموی،1965: 3/ 24) اما با شکل گیری حکومت ایلخانی روند ساخت و ساز بناهای علمی رشد چشمگیری یافت. از جمله می‌توان به کتابخانه مراغه، کتابخانه خاندان جوینی ـ شمس الدین محمد و عطاملک جوینی ـ  و کتابخانه ربع‌رشیدی در تبریز اشاره کرد. (نقیب نقوی، بی تا: 163-168)

کار اصلی کتابخانه یا کُتبخانه در یزد مانند نمونه­های مشابه نگهداری، تکثیر و تهیه کتاب و به امانت دادن آنها بود.

سید رکن الدین در جامع الخیرات درباره حفظ کتاب‌های کتابخانه خود آورده است:

 « خازن [ کتابدار] باید امین و متدین برای حفظ کتب موجود باشد و مواظب دخول و خروج در موقع نیاز به آنها باشد.» (حسینی یزدی ،1341 : 28)

جعفری برای اولین بار از ساخت دو کتابخانه یکی متصل به مسجدجامعِ فعلی یزد و دیگری در محله "دَردِه" در دوره آل‌کاکویه سخن گفته است:

 «آن مسجد [مسجد جامع عتیق] از استحداث گرشاسب بن علی بن فرامرز علاءالدوله ... کتابخانه و جماعت خانه و غرفه های نیکو دارد.» (جعفری،همانجا: 74)

کتابخانه مسجدجامع عتیق دارای درهای بزرگ بوده (کاتب، همانجا : 114)  که آب قنات "زارچ" در آن جاری بوده است، اما در منابع درباره فعالیت­های این کتابخانه اطلاع قابل توجهی نیامده است. (همانجا:21)

به نظر می‌رسد با رواج مدارس در پایان قرن ششم هجری به بعد، دو اصل مهم یعنی تأسیس کتابخانه در مدارس و تهیه کتاب برای آنها مدنظر بانیان و واقفان قرار می­گیرد.

به هررو گسترش مدرسه سازی به خودی خود مستلزم توسعه کتابخانه­ها نیز بوده است. این کتابخانه­ها عموماً با هزینه خیران و صاحب منصبان ساخته و تجهیز می­شدند.

درباره شناسایی کتابخانه در زمان مورد بحث، باتوجه به سکوت متون تاریخی محدودیت­هایی وجود دارد. البته نظر به گسترش موقوفات و مدارس از یک طرف و کثرت شمار رجال علمی از طرف دیگر می­توان گفت که تعداد کتابخانه از این رقم که در منابع ذکر شده، بیشتر باشد.

با توجه به این محدودیت­ها، این کتابخانه­ها را همانطور که منابع اجازه می­دهند، معرفی می­نماییم.

کتابخانه مدرسه ضیائیه شهرستان

این کتابخانه ظاهراً جزء مجموعه ساختمان مدرسه ضیائیه بوده که بدست مولانا ضیاء الدین حسین بن رضی ساخته شده است. اطلاعات تاریخی درباره این کتابخانه منحصر به گفته‌های جعفری است که گفته: «مدرسة مرّوح عالی است و ... کتبخانه نیکو دارد» (جعفری، همانجا : 93)  وی جز این جمله اطلاع دیگری درباره این کتابخانه به دست نداده است.

کتابخانه مدرسه رکنیه

کتابخانه رکنیه از بزرگترین و کامل‌ترین کتابخانه­های یزد بشمار می­رفت. کتاب‌های این کتابخانه‌ که بالغ بر 000/000/3 نسخه عنوان بوده، علاوه بر موضوعات دینی، حاوی موضوعات ریاضیات، طب و ادبیات نیز بوده است و استفاده عموم مردم نیز از آن ممکن بوده است. (کاتب:125 و  مستوفی بافقی: 1/89)

همانطور که گفته شده، کتابخانه‌ها عموما وابسته به مدارس بودند و مدرسه رکنیه که به "ام‌البقاع مدارس یزد" معروف است، دارای وقفیات زیادی بود.  جامع‌الخیرات در ذیل دارالکُتب مدرسه رکنیه، علاوه بر شرح وظایف کتابداران اشاره دارد که "خازن" متصدی کتاب­ها، ملزم بوده که از امانت دادن کتاب به مردم شهر و نواحی اطراف اجتناب کند و اگر کسی می­خواهد کتابی برای مطالعه امانت بگیرد، مبلغی معادل پول کتاب به ودیعه بگذارد. خازن سالانه به میزان 500 مَنْ غله دریافت کرده است. (حسینی یزدی، همانجا: 28)

در زمان مورد بحث این شغل در اختیار امیر فخر الدین مبارکشاه بوده است. در وقف نامه ذکر شده که پس از وی به اولاد ذکورش منتقل شود. لازم به ذکر است، مرمت و تعمیر کُتب کتابخانه نیز از موارد مهمی بوده که سالیانه مبلغ 50 دینار به آن اختصاص می­یافته است.( همانجا: 109)

 

کتابخانه مدرسه حسینیان

کتابخانه حسینیان را می‌توان کتابخانه­ای تخصصی در زمینه فقه و اصول شیعه دانست؛ زیرا صرفاً کتاب‌هایی با این مضامین در آن نگهداری می‌شده است. (مسرت،  1376: 540)

 

کتابخانه مدرسه شمسیه

کتابخانه شمسیه به پشتوانه موقوفات گسترده مدرسه شمسیه ظاهرا باید کتابخانه ای غنی و فعال بوده باشد. در وقفنامه جامع الخیرات تنها به ذکر نام کتابخانه بسنده شده و از جزئیات آن اعم از موضوعات کُتب، میزان عایداتِ نگهداری و مقرری هر یک اطلاع خاصی به میان نیامده است. (حسینی یزدی، همانجا : 193)

 

کتابخانه مدرسه میرآخوریه

کتابخانه میرآخوریه وقف طلاب علوم دینی بوده است. از همین رو می­توان حدس زد عمده موضوعات کتاب­های این کتابخانه می­بایست علوم دینی و ادبی باشد. (همانجا: 541)

کتابخانه مدرسه خانزاده

اطلاع چندانی از این کتابخانه در دست نیست؛ اما با توجه به برگزاری مراسم وعظ، سماع و شعر در مدرسه خانزاده، می­توان احتمال داد که کتاب­هایی با موضوعات دینی و ادبیات عرفانی در این کتابخانه نگه­داری می شده است. (کاتب، همانجا : 163)

 

کتابخانه شرف الدین علی یزدی

شرف‌الدین علی یزدی از مورخان بنام عصر تیموری است. در مورد موضوعات کتب نگهداری شده در کتابخانه وی اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما با توجه به اینکه شرف الدین مورخی است مشهور، می­توان حدس زد کتابخانه وی حاوی کتاب­های تاریخی مهمی بوده باشد. به نقل از تاریخ جدید یزد، زمانی که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در جوانی در طلب علم طب به شهرها سفر می­کرد، سفری نیز به یزد کرد و از کتابخانه­های شرف الدین بهره برد.( همانجا: 134)

بنابراین به استناد مطالب فوق می­توان گفت: کتاب­هایی با مضامین طب نیز در این کتابخانه نگهداری می­شده است.

 

 

جدول شماره 2: فهرست کتابخانه های یزد در سده 8-7 هجری

 

 

 

 

پايان سخن

 اتابکان یزد در موقع حمله مغول با قبول سیادت آنان‌ توانستند حکومت خود را حفظ نمایند. از آن پس تقریبا برای همیشه حکام، بزرگان و سادات این سرزمین سعی در حفظ مناسبات دوستانه با ایلخانان داشتند. بنابراین اتابکان به جلب‌ حمایت دانشمندان و طالبان علم روی آورده و آن را از مهمترین‌ افتخارات و پشتوانه‌های خود قلمداد کردند. آل مظفر نیز پس از قدرت گیری، همان سیاست را در پیش گرفت. از لحاظ فرهنگی به چنان اعتلایی رسید که می­توان آن را از قدرتمند­ترین و شکوفاترین حکومت­های تاریخ میانه ایران محسوب کرد.

البته در بررسی مراكز علمي یزد در سده 7و8 هجري ، نباید از حسن توجه و رسیدگی‌های خواجه‌ رشید الدین فضل الله به احوال این منطقه غافل بود. او علاوه براینکه در جوانی سفری به یزد داشته و در علم طب از محضر شرف الدّین علی و شمس الدّین رضی کسب علم کرده است، پیوند خویشاوندی که با خاندان رکنیه برقرار کرد، پیوستگی او را با یزد قوی نمود.

شاید ورود سیدشمس الدین به دربار ایلخانی به عنوان داماد خواجه رشیدالدین موجبات حمایت خاندان رکنیه دراحداث بناهای عام المنفعه خاصه مراکز علمی ـ آموزشی را فراهم ساخت. مراکزی که در حکم مجموعه آموزشی رشد یافته به عنوان یک نهاد دانشگاهی تلقی می­گردد.

گرچه منابع محلی درباره نام این مراکز علمی، موقوفات، نظام اداری و تربیتی کمتر سخن به میان آورده­اند. اما ذکر 22 مدرسه و 7 كتابخانه حکایت از رونق آن دارد.

 

 

كتابنامه

1. افضلی، حمید، اتابکان یزد(خاندان وردانروز)، پایان نامه کارشناسی ارشد تاریخ، استاد راهنما، حسین میرجعفری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، 1375.
2. ترکمنی آذر، پروین، مراکز علمی ایران در دوره ایلخانان، تاریخ اسلام، ش 29،  1386.
3. جعفری، جعفر بن محمد بن حسن، تاریخ یزد، تصحیح ایرج افشار، تهران بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1338.
4. حسینی یزدی، سید رکن الدین محمد، جامع الخیرات، تصحیح تقی دانش پژوه و ایرج افشار، تهران  فرهنگ ایران زمین ، 1341 .
5. حموی، یاقوت، معجم البلدان، بیروت،  دارصار 1957م.
6. خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین الحسینی، تاریخ حبیب السیر، زیرنظر دبیرسیاقی، تهران خیام،جلد3، 1333ش.
7. سمرقندی،کمال الدین عبدالرزاق، مطلع سعدین و مجمع البحرین، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران مطالعات و تحقیقات فرهنگی، 1372و 1353.
8. صفا، ذبیح ا...، تاریخ ادبیات ایران، تهران فردوسی،جلد3، 1369 و ابن سینا، 1341.
9. فضل الله همدانی، رشید الدین، جامع التواریخ، تصحیح محمد روشن ومصطفی موسوی، تهران البرز، 1373.

10. کاتب یزدی، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، ابن سینا، 1345 و انتشارات فرهنگ ایران زمین، 1357 .

1. کسایی، نورا...، مدارس نظامیه، تهران امیرکبیر، 1363 .
2. مستوفی بافقی، محمد مفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران انجمن آثار ملی ایران، جلد3، 1342و 1340.
3. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، تهران، اسدی،جلد1، 1342.
4. مسرت، حسین، یزد یادگار تاریخ، یزد، انجمن کتابخانه های عمومی استان یزد، 1376.
5. نعمتی لیمایی، امیر، تاریخ آموزش و پرورش در روزگار فرمانروایی مغولان و تیموریان، سبزوار انتشارات امید مهر ، 1385.
6. نقیب نقوی، سیری در کتابخانه های اسلامی، مشهد کتابخانه مرکزی دانشگاه مشهد، بی تا.

مطلب این صفحه را به زبان دلخواه خود ترجمه کنید