یزدفردا

 

«وحشي»

 

بخش نخست: زندگاني وحشي بافقي

 

زندگـي

 

یزدفردا"حسین مسرت نویسنده و پژوهشگر :مولانا «كمال‌الدّين» و به قولي «شمس‌الدّين محمّد» متخلّص به «وحشي»^** به سال 939 ق (و به گفته‌اي نادرست 929 ق) در بافق*^** (يزد) به دنيا آمد. نام پدرش دانسته نشد، ولي آن گونه كه برمي‌آيد، پدرش مردي گمنام و زراعت پيشه بوده است[1]. نوجواني بيش نبود كه به محضر سخنور تواناي بافق «شرف‌الدّين علي بافقي**^**» راه يافت و در محضر او زانوي شاگردي به زمين زد. آنگاه با اشراف برادر بزرگش «مرادي بافقي» به كسب علم و فضايل همّت گماشت، سرانجام به انجمن‌هاي ادبي راه يافت و توانست از محضر سخنوران توانمند روزگار خود چون: نجاتي بافقي و همّتي بافقي بهره‌ها ببرد.

 

كمال‌الدّين، تازه پا به دوران شباب گذاشته بود كه يكباره زادگاه خويش را رها كرد و همراه برادرش به يزد آمد. چندي نيز در اين شهر از محضر دانشمندان و سخنوران آن كسب فيض كرد و سپس به كاشان رفت.

 

 

ديـوان*: 113

 

چند سالي «در آن‌جا روزگار گذرانيد و نوباوگان آن شهر را خواندن و نوشتن آموخت.»[2] در كاشان به واسطۀ سرودن بيتي، توجّه حاكم آن شهر را جلب كرد. امّا با اينكه بازار شعر و كلام در آن شهر رواجي درخور داشت، پس از چندي به واسطة حسادت چند تن از شعراي ‌آن ديار و به ميان آمدن هجوهاي ركيك، كاشان را نيز ترك كرد و از آن‌جا راهي عراق (اراك كنوني) و سپس بندر جرون (هرمز كنوني) شد:

 

 

ديـوان:279

 

هاشم‌پور سبحاني مي‌نويسد: «مدّتي به بندر هرمز رفت و به عراق مسافرت كرد و باز به كاشان بازگشت».[3] شايد براي زيارت آرامگاه پير ماهان، شاه نعمت‌الله ولي به آن شهر هم سفري كرده باشد:

 

 

ديـوان: 302-301

 

خوشگو در سفينۀ خود ادّعا نموده كه وحشي در «اوايل عهد اكبر شاهي وارد سِند شده، در تتهه سكونت گرفت»[4]. شبلي نعماني[5]، منزوي[6] و ابن يوسف[7] نيز اشاره‌اي به رفتن وي به هندوستان دارند.

 

حسين نخعي مي‌آورد: «چون اين سفر با خوي گوشه‌نشيني و وارستگي و خرسندي وحشي سازگار نيست و از نويسندگان همزمان وحشي يا ديگران و يا خود او هيچ كدام سخني در اين ‌باره به ميان نياورده‌اند، نمي‌توان آن را باور داشت».[8]

 

سعيد نفيسي هم اين گفته را نادرست مي‌داند: «به هيچ وجه درست نيست ... بجز وحشي بافقي، چهار تن ديگر اين تخلّص را داشته‌اند: وحشي بيرجندي، وحشي جوشقاني، وحشي فرّخ‌آبادي، وحشي دولت‌آبادي ... به گمانم خوشگو يكي از اين دو تن را با وحشي بافقي اشتباه كرده باشد و كسي كه در زمان جلال‌الدّين محمّد اكبر در هند مي‌زيسته، يا وحشي دولت‌آبادي و يا وحشي فرّخ‌آبادي بوده باشد.»[9]

 

عبدالحسين‌ آيتي[10] و ذبيح‌الله صفا، رفتنش را به هند نادرست مي‌دانند. صفا مي‌نويسد: «وحشي، مردي پاكباز، وارسته، حسّاس، خرسند، بلند‌ همّت و گوشه‌گير بود، با آنكه سنّت شاعران عهد وي، سفر و مهاجرت به هند، و بهره‌مندي از نعمت‌هاي دربار گوركاني هند و اميران و سرداران و بزرگان آن دولت بود، او از ايران پاي بيرون ننهاد و حتّي از بافق، تنها چند گاهي به كاشان و باقي عمر را به يزد رفت و در همان جا بماند. مقصود او از شاعري در حقيقت، اشتغال به هنر و ادب و بيان انديشه‌ها و احساس‌هاي خود از آن راه بود، نه كسب مال و اندوختن سيم و زر».[11]

 

بنابر آنچه آمد، نمي‌توان سفر او را به هند پذيرفت.

 

شاعر دلسوخته پس از اين آوارگي‌ها، سرانجام هواي «خاك پاك يزد»[12] را در سر كرد و بدان شهر رهسپار شد و در آن‌جا به كمال شاعري رسيّد، چندي نيز به قصد بارگاه مير ميران كه نوادة شاه نعمت‌الله ولي و حاكم يزد بود، به تفت در حومة يزد رفت. وحشي اشعار بسياري در ستايش اين حاكم و پسرش شاه خليل‌الله سروده است:

 

 

ديـوان: 175- 173

 

برخي از منابع، اشاره به رفتن وي به اصفهان دارند. امّا سندي استوار به دست نيامد و چنانچه از نوشتة نفيسي بر مي‌آيد وحشي به قزوين نيز رفته است.[13] و همچنين است در مآثر رحيمي و مقالۀ رشيد ياسمي: «ممكن است كه به قزوين هم رفته باشد. زيرا كه پايتخت شاه‌طهماسب بوده و وحشي، قصايد بسيار در مدح او دارد».[14]

 

زماني هم به زادگاهش بافق سر زد، امّا دلشكسته و اندوهبار آن‌جا را رها نمود، چنانكه گويد:

 

 

ديـوان: 279

 

وحشي، سرانجام دلش در هيچ آشيانه‌اي قرار نيافت و تا پايان عمر در شهر يزد، گوشه‌نشيني اختيار كرد و شمعِ جان را در طلب عشق گداخت.

 

عصـر وحشي

 

وحشي در دوراني زندگي مي‌كرد كه سه دولت قوي در اين گوشة جهان فرمانروايي مي‌كردند: گورکانيان در هند، شاه سليمان قانوني در عثماني و شاه طهماسب صفوي در ايران كه از لحاظ سياسي، اقتصادي و اجتماعي بر اوضاع زمان خود تأثيرگذار بودند.

 

دوران زندگانيِ اين سخنور شوريده و اين شاعر نامور و بزرگ سدة دهم در ايران برابر بود با پادشاهي: شاه طهماسب صفوي: (984 – 930 ق)، شاه اسماعیل دوم صفوی: (985-984ق) و شاه محمّد خدا بنده صفوي فرزند بزرگ شاه طهماسب (996-985).

 

گـذر عمر

 

 

ديوان: 364

 

الف: تنگـدستي

 

«وحشي از آغاز كودكي تا پايان زندگي، هيچ‌گاه روي خوشي و آسايش نديده و هماره در گوشه‌اي از يزد به بينوايي و تنگدستي و سوختگي و آشفتگي روزگار گذرانيده و با ديو ترسناك نياز دست و پنجه نرم كرده است. اگر بخواهم سخناني سوزناك و درد‌آگين دربارة تنگدستي و بينوايي و سوزش اين سرايندة آتشين سخن بگويم، به ناچار بايد به ديوان خود او دست يازم و از سينة آتش افروز و دل پرسوز او در اين باره ياري بخواهم.»[15]

 

 

ديـوان: 346

 

يا در جاي ديگر مي‌گويد:

 

 

ديـوان: 249

 

وحشي در داستان «ناظر و منظور» نيز با بياني ديگر، بينوايي خود را آشكار مي‌كند و چگونگي سرودن مدايح را بر مي‌شمارد:

 

 

ديـوان: 428-427 (با تلخیص)

 

تنها چند زماني و از روي ناچاري و بينوايي به ستايش خوشنامان و برخي از بزرگان يزد و كرمان پرداخت:

 

 

دیوان: 247

 

ب: همّـت‌ بلند

 

امّا با آن همه تنگدستي و بيچارگي و اندوهِ بي‌پايان كه داشت. بلند نظر و شكيبا بود. كمتر به پايتخت و دربار شاهان صفوي رفت و بر بالاي همّت بلند خود مردانه ايستاد:

 

 

ديـوان: 335

 

در جاي ديگرگويد:

 

 

ديـوان:271

 

وحشي سفارش به درويشي نيز دارد:

 

 

ديـوان: 467

 

پ: گـوشه‌گيري

 

زشتي روي و سَرِ بي موي و «طبعِ قانعِ تغافل جوي» او را از همان كودكي به گوشه‌نشيني خـو داده و از مردم گريزان و رمان كرد. چنانكه خود مي‌گويد: برگُزيدنِ همدم و همـسر را هـماره آرزو داشته، امّا تنگدستي و بي‌تـوشي وي را از دسـتيابي

 

بدين آرزو باز مي‌داشته است:

 

 

ديـوان: 131

 

ت: ستيز با ريـا

 

وحشي همه جا نالان از ريا كاران است، يك جا از دوستان ريايي مي‌نالد:

 

 

ديـوان: 431

 

و در جاي ديگر از گروه رياكاران:

 

 

ديـوان: 399

 

و در ساقينامه از زاهدان ريايي:

 

 

ديـوان: 334

 

نكوهش وحشـي از ريا و تـزوير و عوام‌ْفـريبي اختصاص به اشعار آورده شـده

 

ندارد، بلکه به هر جايي از ديوان او كه نگاه شود با اين پديده در ستيز است.

 

ث: عشـق وحشي

 

كمال‌الدّين وحشي كه به گفتة نفيسي، همراه سعدي و حافظ از عاشقْ‌پيشگان معروف زبان پارسي و سر‌آمد داستانْ سرايانِ عشق و دلدادگي هست[16]، در هر دو واديِ عشقِ مَجازي و حقيقي گام نهاده و مهر ورزيده است، كه: «وحشي در جهان عشق و شيدايي و سوز و گداز و دلباختگي و مهر ورزي، مردي يگانه و دلباخته‌اي بي مانند است»[17].

 

در وادي عشقي كه آن را «حدّ كمال» مي‌داند، چنين مي‌گويد:

 

 

ديـوان: 513-512

 

و در جاي ديگر:

 

 

الـخ. ديوان: 18-17

 

و سر انجام ما را بدين بيت‌ حواله مي‌دهد:

 

 

ديـوان:10

 

و در سيرِ چمنِ حُسنِ سبز خطانِ لاله عذارِ نازك نهال، بلبل طبعش چنين نغمه سرايي مي‌كند:

 

 

الـخ. ديوان: 158

 

اين «نورس گُل» كه در سراسر غزليّات وحشي، حتّي در برخي از منظومه‌هاي وي حضور دارد، بر او جفا روا مي‌دارد. عشق آتشينش را پاسخ نمي‌گويد و سنگدل و ستمكار است، نامش«آرزو» است:

 

 

ديـوان: 118

 

تخلّـص وحشي

 

گفته‌هاي گوناگون دربارة تخلّص وحشي وجود دارد. برخي با دست يازيدن به نوشتة فخرالزّماني بر اين باورند كه، بعد از آنكه حاكم كاشان گفت: «اين وحشي، شعر مي‌تواند گفت؟» خود را متخلّص به وحشي كرد[18]. برخي آن را به واسطة ارادتي مي‌دانند كه كمال‌الدّين به برادرش مرادي بافقي داشته است و چون برادر او در گذشته، كمال‌الدّين تخلّص او را كه «وحشي» باشد، بر خود نهاده است. شايد هم «وحشي» تخلّص اوّليّة برادرش بوده باشد.

 

به هر حال آنچه درست به نظر مي‌رسد، اين است كه اين تخلّص با منشِ عارفانه و عاشقانة كمال‌الدّين محمّد سازگار است. همچون صدها تخلّص عرفاني ديگر مانند: ژوليده، شوريده، مجنون، فدايي، بيخودي، لاهوتي، فقيري، آواره و... .

 

زرّيـن كوب در اين باره مي‌نويسد: «آنچه مؤلّف ميخـانه دربـارة علّـت شـهرت

 

وحشي نقل مي‌كند، متزلزل و نا مقبول به نظر مي‌رسد»[19]. گلچين معاني هم در پاورقي ميخانه، آن را نادرست مي‌داند: «از اين رباعي (رباعي غضنفر گلجاري دربارة وحشي و برادرش) و تركيب‌بندي كه وحشي در رثاي مرادي گفته و بيتي چند از آن مذكور افتاد، به خلاف قول متن، چنين معلوم مي‌شود كه وي در زمان برادرش هم به شاعري اشتهار داشته است.»[20] و شايد هم به گفتۀ نفيسي: «دو برادر داشته كه يكي وحشي و ديگري مرادي تخلّص كرده‌ا‌ند».[21]

 

مـذهب

 

چنانكه از لابه‌لاي اشعار ديوان وحشي بر مي‌آيد، وي شاعري شيعي بوده و تركيب‌‌بند و قصايدي در ديوانش ديده مي‌شود كه در مدح حضرت علي و آل علي همچون امام رضا‌(ع)، امام مهدي‌(عج) و ... سروده است. وحشي، قصيده‌اي با رديف گل در مدح امام علي‌(ع) دارد كه با اين ابيات آغاز مي‌شود:

 

 

ديـوان: 230-228

 

نكتة بسيارمهم، انتساب وحشي است به «حروفي» بودن كه از خلال هجوية فهمي كاشاني برمي‌آيد:

 

 

ايـن شـعر را مـي‌تـوان بـر پـاية هجـويّات آن روزگـار و نسـبت دادن الحـاد و حروفي‌گري از سوي رقيبان و دشمنان به يكديگر دانست، چنانكه وحشي نيز در هجويّه‌اي، فهمي را «مُلحد» خوانده است؛[23] امّا پيدا شدن اين بيت در ديوان وحشي و آوردن نام نسيمي* درقافيه با نعيمي^** درستي اين مسئله را تا حدّي قوّت مي‌بخشد، اين است كه نمي‌توان به آساني از كنار انتساب وحشي به حروفي بودن گذشت.

 

وحشي ذيلِ گفتار «در ستايش عشق» در مثنوي جاوداني «فرهاد و شيرين» خود گويد:

 

 

ديـوان: 516

 

هر چند مي‌توان پذيرفت در مصرع نخست، «نسيمي» ايهام دارد، امّا بودن «نعيمي» در مصرع دوم، بي‌گمان جاي درنگ است.*^**

 

هـم‌روزگاران وحشي

 

الف: اسـتادان

 

نخست؛ شرف‌الدّين علي بافقي است كه از سخنوران و دانشمندان زمان خود بود و همه به خوبي از او ياد نموده‌اند. وحشي نيز در دو جاي ديوان خود به نيكي از او نام مي‌برد، يك جا ذيل قطعات مي‌گويد:

 

 

ديـوان: 288

 

و ديگر تركيب بندي است كه در سوك وي سروده و با اين بيت ‌آغاز مي‌شود:

 

 

الـخ: ديوان: 324

 

در اين باره تقي‌الدّين اوحدي در عرفات العاشقين، خوشگو در سفينة خوشــگو، واله داغستـاني در ريـاض الشّعرا، اشـاره به استادي شرف‌الدّين علي دارند.*

 

ديگر استادش به تعبير واله داغستاني و اوحدی: «مرادي بافقي» است، چنانكه واله مي‌گويد: «مولانا مرادي بافقي، برادر بزرگ مولانا وحشي است و مولانا وحشي را او تربيت كرده»[24]، اوحدي نيز مي‌گويد: «در خدمت او به شرف صـحبت اسـتادان

 

مي‌رسيده»[25]. وحشي، تركيب بندي در سوک اين برادر دارد:

 

 

الـخ. ديوان: 328-327

 

نيز دربارة برادر، در ناظر و منظور اشعاري دارد كه ابياتي چند از آن آورده مي‌شود:

 

 

الـخ. ديوان: 478

 

ب: شاگردان

 

در تذكره‌ها درج است كه چند تن در مكتب عشق او درس آموختند، نخست: قاسم بيگ قسمي افشار (متّوفي 989 ق) كه عاقبت سر در راه عشق باخت و وحشي نيز در رثايش سرود:

 

 

الـخ. ديوان: 319-313

 

ديگر: رامي اردوبادي كه به نوشتة صادقي كتابدار: «شاگرد محبوب مولانا وحشي بود و اين تخلّص را نيز بدين سبب به وي داده‌اند كهچنان آهويوحشي را برخـود رام ساخته بود.»[26]

 

سديگر: ظهوري ترشيزي كه آذر بيگدلي او را «از تلامذة وحشي يزدي» دانسته است. ديگر: تقي‌الدّين اوحدي بلياني كه بعدها ديوان وحشي را گرد‌آوري كرد[27]، پس از آن شرف زردوز تبريزي و طهماسب‌قلي بيگ عرشي را مي‌توان نام برد.

 

پ: شعـراي معاصر^[28]

 

در دستگاه بخشنده و در تختگاه رضوان نشان ميرميران در تفت، سخنوران بسياري گرد آمده بودند كه نامورترين آنان عبارتند از: شرف‌الدّين علي بافقي، اُلفتي يزدي، كسوتي يزدي، فسوني يزدي، ظهوري ترشيزي، غوّاصي يزدي، زماني يزدي، عشرتي يزدي، تابعي خوانساري (يزدي)، ملاّ مؤمن حسين يزدي، موحد‌الدّين فهمي كاشاني و وحشي بافقي.

 

وحشي با برخي از سرايندگان درگاه ميرميران، مصاحبت و مكاتبات و با پاره‌اي معارضت و مهاجات داشت، از آن جمله با فسوني، الفتي، كسوتي، غوّاصي، فهمي كاشاني، كه در اين بارگاه بودند و شجاع‌الدّين غضنفرِ كاشاني گُلجاري، ضميري همداني، حيدري تبريزي، ياري يزدي و محتشم كاشاني كه بيرون از اين بارگاه بودند، ميانة خوبي نداشت.

 

بين وحشي و محمّد باقر خرده كاشاني، حافظ حاجي بيگ قزويني، رفيع‌الدّين ميرحيدرمعمّايي طباطبايي كاشاني «رفيعي»، محمّد‌ولي دشت بياضي، نقي كمره‌اي، ميلي هروي، قاضي قلندرهروي، غيرتي شيرازي، فكري اصفهاني، عرفي شيرازي، هلاك همداني، شجاع كاشاني، صرفي ساوجي، قاضي نورالدّين اصفهاني، امير صبري روزبهان، حزني اصفهاني، مظهري كشميري، حسابي نظنزي و تني چند شاعر ديگر مشاعره و مباحثه‌ بر قرار بوده است.

 

ت: نويسـندگان

 

1. ملاّ عبدالنّبي فخر‌الزّماني، نويسندة تذكرة ميخانه، تأليف 1082 ق.

 

2. امين احمد رازي، نويسندة هفت اقليم، تأليف 996 تا1002 ق.

 

3. تقي‌الدّين اوحدي بلياني، نويسندة عرفات‌العاشقين و عرصات‌العارفين، تأليف 1022 ق.

 

4. صادقي كتابدار، نويسندة تذكرة مجمع‌الخواص، تأليف 1016 ق (در همان سال‌ها به يزد نيز آمده است).

 

5. شيخ ابو‌القاسم كازروني، نويسندة سُلّم‌ السّموات، تأليف1014 ق.

 

6. محمّد عارف لقايي، نويسندة مجمع‌الفضلا، تأليف اواخر قرن 10 و اوايل قرن11 ق.

 

7. شاه حسين‌بن ملك غياث‌الدّين محمود سيستاني، نويسندة تذكرۀ خير‌البيان، تأليف 1014 ق.

 

8. تقي‌الدّين حسيني كاشاني «ذكري»، نويسندة خلاصۀ‌الاشعار و زبدة‌الافكار، تأليف 1016-975 ق.

 

9. اسكندربيگ منشي، نويسندة عالم آراي عبّاسي، تاليف 1004 ق.

 

10. ابوالفضل علاّمي، نويسندة آيين اكبري، تأليف 1004 ق.

 

ث:پادشاهان و فـرمانروايان

 

به عبارتي ممدوحان وحشي عبارت بودنداز: شاه طهماسب صفوي، شاه اسماعيل دوم صفوي، شاه محمّد خدابندۀ صفوي و از بزرگان: غياث‌الدّين محمّد ميرميران يزدي (از اعقاب شاه نعمت‌الله ولي و از نوادگان دختري شاه اسماعيل صفوي)، شاه خليل‌الله ثاني (فرزند ميرميران)، ميرزا عبدالله‌ خان اعتماد‌الدّوله (صدر اعظم)، بكتاش بيگ افشار (پسر سلطان افشار و داماد ميرميران)، جانقلي، خان احمد، نوّاب محمّد ولي سلطان افشار (فرمانرواي كرمان)، عبّاس بيگ (برادر محمّد‌ولي سلطان)، قاسم بيگ قسمي افشار (پسر سلطان محمّد و شاگرد وحشي)، شاه نور‌الدّين نعمت‌الله باقي و محمّد سلطان، (حاكم كاشان). امّا ممدوح واقعي وحشي، ميرميران فرمانرواي كامكار و دادگر يزد بود:

 

 

ديـوان: 198

 

پايان زنـدگي

 

دربارة چگونگي پروازروح اين عارف دلسوخته واين عاشق دلباخته، سخنان گوناگون و گاه ضدّ و نقيضي به ميان آمده است، برخي بر اين باورند كه: «عرق تند نوشيد و خلعت بقا پوشيد»[30] و يا: «در مجلس باده پا به عالم بقا نهاده»[31] و گروهي نيز معتقدند كه: «به دست معشوق بي‌مروّت خود كشته شد.»[32] صفا در اين باره مي‌گويد: «دربارة علّت وفاتش سخناني هست كه اگر راست باشد، مي‌تواند مايۀ شگفتي خواننده گردد»[33] صبا وفاتش را به دليل «مرض حمي مُحرقه»[34] (تب سوزان) مي‌داند.

 

نفيسي نيز اعتقاد دارد: «بيشتر به افسانه مي‌ماند»[35]. زرّين‌كوب مي‌نويسد: «شايد همين احساس زنده‌اي كه در شعر او باقي مانده، موجب نقل اين شايعه شده باشد كه شاعر به دست معشوق خود كشته شده باشد.» [36]گويند در واپسين دم زندگي اين غزل را گفته است:

 

 

الخ، دیوان: 15

 

دربارة اين غزل، نفيسي مي‌آورد: «بسياري از غزلسرايان از اين گونه اشعاركه در هجران، اظهار نوميدي از زندگي خود كرده‌اند، سروده‌اند، و اين دليل نيست كه در دمِ مرگ گفته باشد.»[37]

 

برخي هم مي‌گويند: هنگام مرگ، كاغذ پاره‌اي در دستش بود واين بيت بر آن نوشته شده بود:

 

 

ديـوان: 101

 

درگـذشت

 

هر چند سال‌ مرگ وحشي در تذكرة حسيني[38] و روز روشن[39] سال 961 ق و در سُلّم‌السّموات[40] و فهرست مشترك نسخه‌هاي خطّي فارسي پاكستان[41] 999 تا 1000ق، در جامع مفيدي[42] سال 997 ق و در قاموس‌الاعلام[43] سال992 ق است، امّا اكثريّت بر اين باورند كه مرغ روح اين سوختة عاشق، در 52 سالگي و به سال 991 ق از كالبد تن رها و پيكرش در محلّة پير و برج يزد، در مُغاك خاك نهاده شده است.

 

مي‌گويند: وي در همان محلّة پير و برج و كوچة روبروي شاهزاده فاضل كه اكنون معروف به كوچۀ آروك (اَهرُك) است، زندگي مي‌كرده است. يكي از ساكنان آن‌جا مي‌گفت: سنگ بزرگِ مزار وحشي را سر همان كوچه به زير خاك كرده است تا محفوظ بماند.

 

در مرگ وي مادّه تاريخ‌هايي* سروده‌اند كه از آن جمله تقي‌الدّين اوحدي در عرفات‌العاشقين گفته است:

 

 

991 ق

 

ملاّقطب شدّه‌باف به جهت تاريخ فوت او اين قطعه را گفته:

 

 

991 ق

 

در نشتر عشق آمده:

 

 

991 ق

 

يكي از شعرا نيز گفته است:

 

 

در استقبال از اين بيت، مادّه تاريخ درگذشت وحشي را ميرحيدر معمّايي از ياران صميمي وحشي به دو گونه گفته است:

 

 

991 ق

 

در رياض‌الجنّه، مادّة تاريخش چنين است:

 

«وحشي ز جهان رفت، مي‌آلود و قي‌آلود^**».

 

991 ق

 

علي نظمي تبريزي در باب مادّة تاريخ وحشي سروده است:

 

 

991 ق

 

برخي، رباعي مستزادِ ميرحيدر معمّايي را كه در تاريخ پايانِ مثنوي فرهاد و شيرين گفته؛ تاريخ در‌گذشت او دانسته‌اند[50]. امّا نفيسي آن مادّۀ تاريخ را تاريخِ پايان فرهاد و شيرين دانسته و بر حسب شمارش جمل، 961 ق مي‌داند[51] كه نادرست است. نيز بنگريد ذيل آثار وحشي: فرهاد و شيرين در همين مقاله.

 

در ديوان وحشي، مادّه تاريخ‌هاي چندي به چشم مي‌خورد كه مي‌تواند بيانگر درستي و نادرستي گفته‌ها باشد، آخرين مادّه تاريخ مندرج در ديوان، 991 ق است كه در دريغ از شهادت جانقلي، دوست خود گفته است:

 

 

991 ق       تاريخواژه‌ها: 430

 

از وابستگان وحشي، دو خانواده با نام: «ناجي» در بافق و «دخيلي» در قم باقي مانده‌اند، كه يك تن از هر دو خانواده، خود شاعر بوده است.[52]

 

آرامـگاه وحشي

 

 

جامـع مفيدي

 

وحشي چنانكه همگان نوشته‌اند در يزد درگذشته و گورش نيز در كوي پير و برج، روبروي شاهزاده فاضل بوده و سنگي مرمرين كه يكي از سروده‌هاي سوزناكش را بر آن كنده بوده‌اند،* روزگاري آن را مي‌پوشانيده است. آرامگاه وحشي، سنگ گور و شايد كالبد او، چون خود او به گذشتِ روزگار گزندها و ستم‌ها كشيده است.

 

در جامع مفيدي درج است كه نخستين ساختمان آرامگاه وحشي به پايمردي محمّدعلي بيگ، ناظر بيوتات يزد در زمان آخرين پادشاهان صفويّه برپا شده و پس از آن شمس‌الدّين محمّد بافقي، گنبدي برفراز آن ساخته و تا سال 1082 ق، كه مستوفي بافقي اين ساختمان را ديده برقرار بوده است.[54]

 

سيّدرضا بادي يزدي كه اكنون^** صدسال دارد، نقل مي‌كند: روبروي شاهزاده فاضل، آرامگاهي بود كه مردم به آن‌جا آمده، شمع روشن مي‌كردند. اين بنا در تيرماه 1310 به دليل احداث خيابان‌ پهلوي ويران شد. در جامع جعفري آمده كه ميدان روبروي دروازة شاهزاده فاضل به «ميدان وحشي» مشهور بوده است.[55]

 

در سال 1338ق، امير حسین‌خان بختياري فرمانروايِ يزد، سنگ مزار وحشي را از گُلخن حمّام صدر بيرون كرده و دستور داد بناي يادبودي در تلگرافخانه (روبروي خيابان فرمانداري كه بعدها ماليّه و دارايي يزد شد) و نزديك دارالحكومه بود، بسازند. سيّدحسن شكوهي يزدي قطعه‌اي در تاريخ ساخت اين ‌بنا دارد:

 

 

1338 ق

 

افصح‌الملك يزدي نيز قطعه‌اي در بنياد اين ‌بنا دارد:

 

 

1338 ق

 

«در سال 1312ش، كه خوانين بختياري مورد قهر و غضب رضاشاه واقع شدند، حكومت يزد كه آن سال با آقاي مدبّرِ نوري بود، براي خوش خدمتي به دولت، مقبرة وحشي را خراب كرد و سنگ قبر او را به جهودان يزد فروخت»[58].

 

رشيدياسمي در اين باره نوشته است: «وحشي در زندگي، روي كام و آسايش نديد، نه از حيث معاش و نه از جهت ضمير و خيال، هميشه در تنگي و سختي و تلخكامي به سر برد و عجبي نيست اگر بعد از وفات، سنگ قبرش هم به زشت‌ترين حالتي بيفتد».[59]

 

بيت زير مصداق خوبي از وضعيّت وحشي تواند بود؛

 

 

خانه و بناي يادبـود وحشي

 

خانه‌اي تا چندين سال پيش در بافق معروف به «خانة پير» بود كه مي‌گفتند: خانة

 

وحشي است، مردم، آن‌جا را مقدّس مي‌داشتند[60]، امّا در اثر بي‌توجهّي ويرانش كردند.[61]

 

در سال 1356ش، بنايي به يادبود وحشي، روبروي محلّة پير و برج، واقع در بوستان (پارك) وحشي بافقي پی‌ریزی گردید كه در سال 1358ش به پايان رسيد. هر چند اين بنا به پاس و يادبود وحشی بافقي ساخته شده، امّا چنانكه هويداست، نيمه كاره سر هم بندي شده است.

 

در دي 1372ش به همّت شهرداري يزد، پيكره‌اي از وحشي، كار حميدرضا قوي پنجه در ورودي اين بوستان نصب شد. عبّاس افضلي «نادم يزدي» مادّه تاريخي[62] در نصب اين پيكره دارد كه ابیات زیر از آن قطعه است:

 

 

پيكره‌اي نيز به همّت شهرداري تهران در ورودي بوستان ملّت تهران نصب است. همچنين در شهر دوشنبة تاجيكستان هم پيكره‌اي از او قرار دارد.[63]

 

بخـش دوم: آثار وحشي بافقي

 

 

پژمـان بختياري[64]

 

وحشي، شاعري بوده كه در همة گونه‌هاي شعر پارسي طبعي آزموده و به گفتة صاحب روز روشن: «بر انواع نظم به طريقة سهلِ ممتنع، قدرت داشته».[65] در پاره‌اي به نهايت اوستادي رسيّده و در برخي، نمونه‌هاي بديعي آفريده است، گروهي بر اين باورند كه وحشي، طرز نويي را در شوخيِ كلام «بابافغاني» پديد آورد و بدان لطافتي دو چندان بخشيد.* بسياري به تقليد از او برخاستند، امّا هيچ كدام در اين عرصه ياراي برابري با او را نيافتند. چونان لطايفي را بعدها نزد شعراي سبك اصفهاني (هندي) ديديم. نغزترين اثر او را تركيب‌بند مربّع «شرح پريشاني» مي‌دانند و جاودانه‌ترين اثرش را «فرهاد و شيرين».

 

به هر حال آنچه از آن پاكباختة بيشة غم و دلباختة دردپيشه برجاي مانده، عبارت است از:

 

1- ديـوان

 

شامل غزليّات، رباعيّات، مثنويّات، قطعات، قصايد و چند تركيب‌بند و ترجـيع‌بند

 

كـه در بردارنـدة 5273 بيـت (بنـابـر چـاپ حســين نخعي) اسـت. نخســتين بـار

 

كليّاتِ* ديوان وي به سعيِ تقي‌الدّين اوحدی بلياني، معاصر وي در 9000 بيت گردآوري شد.[66]

 

اگر نوشتة تذكرة ميخانه را درست بدانيم، مي‌بايد برخي از اشعار ديوان را از آن مرادي، برادر وحشي دانست. امّا در «صُحُف ابراهيم» تعداد ابيات ديوان وي 12000 بيت نوشته شده است. تقريباً كامل‌ترين ديواني كه از وحشي چاپ شده به كوشش حسين نخعي است كه كليّات وحشي را (شامل دیوان و دیگر منظومه‌ها) در 9111 بيت گردآوري و چاپ كرد. امّا برخي از اشعار، به ويژه قصايد وحشي در جُنگ‌ها و تذكره‌ها وجود دارد كه در چاپ نخعي نيامده است.[67] نگارنده ديوان كامل وي را بر اساس هفت نسخة كهن مربوط به سده‌هاي 10 و 11 ق آماده چاپ كرده است.

 

گردآورندۀ ديوان وحشي، براي سال گردآوري آن، دو بیت زيرا آورده است:

 

 

960 + 6 = 966 ق

 

2- مثنوي فرهاد و شيرين

 

 

پژمان بختياري[69]

 

يا به بياني ديگر، «شيرين و فرهاد»، نامورترين نامة اوست كه در آن با بياني سوزناك، لطيف‌ترين دقايق عارفانه را به شورانگيزي تمام بيان داشته است. اين مثنوي 1070 بيتي بر سیاقِ «خسرو و شيرين» نظامي سروده شده است. با اين تفاوت كه در اين نامه، فرهاد جلوه‌اي در خور دارد. اين مثنوي ناتمام را بعدها: كوثري همداني، حبيب، وصال و صابر (هرسه شيرازي) كامل كردند، امّا هيچ كدام به اندازة كارهاي وصال و صابر مقبول نيفتاد. آن دو نفر منظومه را به 2625 بيت رساندند.

 

وصال شيرازي كه به گفتة زرّين‌كوب: «فرهاد و شيرين را با استادي بي‌مانندي به پايان رسانيده است.»[70]، در انگيزة كارش گويد:

 

 

ديـوان: 545

 

در همان زمان، سيّدعلي نياز شيرازي كه از كار وصال با خبر بود، گفت:

 

 

پس از مرگ وصال در سال1262ق كه توانسته بود 1251 بيت بر كار وحشي بيفزايد و با انجام ماندن دوبارة فرهاد و شيرين، صابر شيرازي؛ با اين ابيات پا به ميدان نهاد و آن را به پايان برد:

 

 

ديـوان: 598

 

امّا فرهاد و شيرين كوثري با اين بيت آغاز مي‌شد:

 

 

از فرهاد و شيرينِ حبيب شيرازي، ابيات اندكی بر جای مانده و (آنچه موجود است) با اين بيت آغاز مي‌شود:

 

 

برخي نيز همچون وحدت و خوارزمي به تقليد از وي به سرودن فرهاد و شيرين پرداختند. زرّين كوب دربارة اين منظومه مي‌نويسد:

 

«در بين كساني كه بعد از [فخرالدّين اسعد گرگاني] به نظم قصّه‌هاي بزمي پرداخته‌اند، فقط وحشي در شيرين و فرهاد و مكتبي شيرازي در ليلي و مجنون تا

 

اين حدّ به شور و درد قهرمان آشنا شده‌اند.»[74]

 

ميرحيدر معمّايي صميمي‌ترين دوست وحشي، رباعي مستزادي در مادّه تاريخ سرودن اين مثنوي دارد:

 

 

(991 ق)

 

بيشتر نويسندگان و از جمله گلچين معاني، اين رباعي مستزاد را مادّه تاريخ فوت وحشي مي‌دانند: «خاتمة مثنوي ملاّوحشي، حرف ياء [برابر 10]» است كه چون آن را حذف كنند، اعداد حروف باقي مانده 991 مي‌شود.[76] صفا می‌نویسد:

 

«ميرحيدر معمّايي كاشاني ... براي تاريخ فوت وحشي از موضوع ناتمام ماندن مثنوي فرهاد و شيرين او استفاده كرده و با استادي تمام چنين گفت»[77]. رشيد ياسمي و ديگران، منظومة فرهاد و شيرين را برجاي مانده از اواخر عمر او مي‌دانند كه با مرگش ناانجام ماند.

 

امّا نفيسي هم در ديباچة ديوان وحشي (ص بيست) و هم در كتاب «تاريخ نظم و نثر پارسي»[78] مادّه تاريخ فوق (مثنوي ملاّوحشي بي‌خاتمه ماند) را برخلاف نظر اكثريّت نويسندگان، مادّه تاريخ اتمام فرهاد و شيرين مي‌داند. اگر نظر نفيسي را كه معتقد است برحسب جمل، سال اين مادّه تاريخ، 961 است، درست بدانيم، كه درست نيست؛ مي‌توان به چند نكتة نسبتاً قابل تعمّق رسيّد. يكي آن كه معمّايي، همنشين و همدم وحشي بوده و طبعاً از كار وي آگاه، دوم، همان معمّايي قطعه‌اي در مادّه تاريخ فوت وحشي دارد كه بيت پاياني آن چنين است:

 

 

991 ق

 

بر پاية آنچه گفته شد، مي‌توان فرهاد و شيرين را وابسته به دورة جواني و پرشوري وحشي دانست و چون ديگر نتوانست آن گونه كه دلخواهش بود، ادامه داده و به پايان برساند، ديگر كوششي براي به انجام رساندنش نكرد. (اگر نظر برخي را بپذيريم كه مادّه تاريخ فرهاد و شيرين 961 ق است.)

 

برخي به اشتباه نام اين مثنوي را «ليلي و مجنون» نوشته‌اند.[79] برخي نيز نام آن را «خسرو و شيرين»[80] گفته‌اند، حتّي مدرّس تبريزي در ريحانة‌الادب، علاوه بر فرهاد و شيرين، خسرو و شيرين را هم منظومه‌اي از آنِ وحشي دانسته‌ است.[81]

 

كهن‌ترين نسخة فرهاد و شيرين كه در 997 ق تحرير شده، در گنجينة ايران باستان نگهداري مي‌شود.

 

اين كتاب يك بار در سال 1933 م به زبان انگليسي[82]، يك بار به خطّ سيرليك به كوشش: جوره بيك نذري در تاجيكستان و يك بار چنانكه در كتاب‌شناسي خاورشناسان (ص 117) آمده به روسي ترجمه و چاپ شده و اكنون ترجمة چيني آن به وسيلة پن‌چين لين زير چاپ است.[83]

 

3- مثنوي ناظـر و منظـور

 

اين مثنوي عرفاني و اخلاقي نيز بر وزن و به سانِ «خسرو و شيرين» نظامي است، يعني داستان عاشق و معشوقي است كه پس از سال‌ها در به دري، در مصر به يكديگر مي‌رسند. آنچه شايستة گفتن مي‌نمايد، اين است كه برخلاف تمامي منظومه‌هاي عاشقانه، قهرمانان اين منظومه، هر دو مذكّر هستند و عشق، عشقي است غير زميني؛ همچون رابطة مريد و مراد، همچون اياز و محمود و همچون مولانا و شمس و ديگر پيران و سالكان حقيقت. سال پاياني اين منظومة 1569 بيتي، 996 ق است. وحشي اين مثنوي را در سال‌هاي مياني زندگيش سروده و در آغاز آن اشاره به زندگي سخت و ناهموار خود دارد.

 

نصرآبادي مي‌نويسد: «در تاريخِ مثنوي مشهور به ناظر و منظور، يك مصرع گفته، چهار تاريخ از او به ظهور مي‌رسد. چنانكه نقطه‌دار، بي‌نقطه و متّصل و منفصل و اين تصّرف، مخصوصِ خود اوست:

 

 

966 ق

 

در ديوان وحشي (نخعي: 490) اين قطعه با چند تغيير آمده است. رشيد ياسمي نوشته است: «عبارت "همه ابيات پرفكر"(= 966ق) تاريخ اتمام ناظر و منظور است.» محمّد امين نصرآبادي نيز به تقليد از وحشي، مادّه تاريخي اين چنين براي كتاب مثنوي مولوي خود سروده است:

 

 

در ادبيّات فارسي سه منظومة ديگر به نام ناظر و منظور از پيرجمال اردستاني، حاجي ابرقويي و كاتبي تُرشيزي وجود دارد.

 

4- مثنوي خلـدبرين

 

این مثنوي عرفاني به تقليد از «مخزن الاسرار » نظامي و در همان بحر است. خلدبرین در قالب پند و اندرز، تمثيل‌هاي اخلاقي و حكمي با حكاياتي زيبا در شش روضه فراهم آمده است. اين مثنوي بر روي هم 592 بيت دارد. مؤلّف ميخانه معتقد است كه وحشي آن را به انجام نرسانده است.[87] وحشي در آغاز آن اشاره به «نظامي» دارد و از او به نيكي ياد مي‌كند:

 

 

الـخ، ديـوان 387

 

در ادب فارسي دو مثنوي به همين نام از محمّد يوسف واله اصفهاني و مجد خوافي وجود دارد.

 

5- مكـتوب (نامه)^*

 

تنها اثر منثوري كه از وحشي در دست است، همانا نامة سوزناكي است كه وحشي به دلدار خود نوشته و آن را با اشعاري دلپسند زينت داده است. دو تحرير از اين نامه در مجموعه‌هاي خطّي كتابخانة ملك تهران وجود دارد. اين نامه با اين بيت آغاز مي‌شود:

 

 

سبـك وحشي

 

 

«وحشي»

 

هر سخنور را سبكي است كه با آن، به بيان احساسات و عواطف خود مي‌پردازد. وحشي را از سويي پيرو سبكِ بابافعاني مي‌دانند كه بعدها سبك هندي از آن زاييده شد و معتقدند كه كلامش دلنشين‌تر و زنده‌تر از كلام بابافغاني است و از سويي آفرينندة طرز جديدي به نام «واسوخت»، كه در ادب فارسي همه جا قرين نام اوست.[88] چنانكه خود گويد:

 

 

ديـوان: 388-387

 

یا در جای دیگری:

 

 

دیـوان: 361

 

زين‌العابدين مؤتمن دربارۀ سبك وحشي دو نظريّة ارزشمند دارد كه بدون هيچ‌گونه توضيحي به درج آن مبادرت مي‌شود: «در همان وقتي كه مقدّمات ظهور سبك هندي فراهم مي‌شد، سبك ديگري نيز در شُرف تكوين و نشو و نما بود، پاية اين سبك كه ما آن را به نام فرد شاخص و نمايندة بارز آن «سبك وحشي» مي‌ناميم، از اواخر قرن نهم و آغاز قرن دهم به دست بعضي از شعراي آن دوره در ادبيّات فارسي نهاده و از همان دوره كه به موازات سبك هندي در ترقّي بود، شعرايي چون: جامي، بابا فغاني و مخصوصاً ميرزاشرف جهان قزويني و عليقلي ميلي و ديگران، هر يك به سهم خود در تكميل و توسعة آن كوشيدند تا بالأخره به دست وحشي، شاعر معروف اواخر قرن دهم، به سرحدّكمال خود رسيّد.»[89]

 

«دو سبك جداگانه، يعني سبك وحشي و سبك هندي از زماني معيّن در مسير تكامل و ترقّي قدم نهادند، سبك وحشي زودتر به مرحلة نهايي نايل گرديد و اين سلسله به وحشي خاتمه پذيرفت. سبك ديگر همچنان به مسير تكاملي خود ادامه داد تا سرانجام يعني تقريباً يك قرن بعد به سر حدّ رشد و اعتلاي خود رسيّد.»²

 

گلچین معانی معتقد است: «امّا اینکه شبلی نعمانی دربارۀ وحشی یزدی می‌فرماید: "واسوخت را هم او ابتدا کرده و بدو خاتمه یافته" صحیح نیست. چه این حالتی است که برای هر کس ممکن است دست دهد ... بلکه دیگران هم کم و بیش از این نوع شعر گفته اند و با منسوخ شدن سبک وقوع، واسوخت‌گویی از میان نرفت و تا این اواخر در هندوستان بازار آن رایج بود و هم اکنون در شعر "ریخته" واسوخت‌گویی عنوان دارد.»

 

بي‌گمان بحث دربارة سبك وحشي را نمي‌توان در اين چند گزاره بيان كرد.

 

چون در اينجا از مباحث: «سبك هندي»، «مكتب وقوع» و «واسوخت» سخن رفته است، به توضيحي كوتاه دربارة آن پرداخته مي‌شود:

 

سبـك هندي (اصفهاني)

 

به سبكي اطلاق مي‌شود كه ما‌بين آغاز سدة دهم تا ميانة سدة دوازدهم در ايران و هندوستان رايج بود و آن واكنشي بود در برابر مضامين تقليدي و تكراري سخنوران سدة نهم. اينان براي گريز از تقليد به ابداع و آفرينش مضامين نو دست زده و با وام گرفتن از عناصر تصويري خيال و ايجاز، تركيبات تازه، وارد شعر فارسي نمودند، به اندازه‌اي كه هر دم، بارِ معاني بر بارِ الفاظ چيره مي‌شد و نخست به ابهام و سرانجام بر اثر مبالغه و افراط به انحطاط گراييد و باعث ركود و تنزّل شعر پارسي شد. و جنبش بازگشت ادبي، پاسخي بود بدين زياده‌روي. نامورترين شعراي اين سبك عبارتند از: بابافغاني شيرازي (ف 925ق)، نظيري نيشابوري (1021ق)، عُرفي شيرازي (ف 963-999ق)، طالب آملي (ف 1035ق)، صائب تبريزي (ف1080 يا 1081ق)، كليم كاشاني (ف 1061ق) و بيدل‌ دهلوي (ف 1113ق)[90]

 

مكـتب وقوع

 

شيوه‌اي نو در غزل‌سرايي سدة دهم كه ويژگي بارز آن، سادگيِ بسيار زبان و خالي بودن آن از اغراق‌هاي شاعرانه و ارائه‌هاي ادبي (بديعي) بود. آنچه باعث شد در سده‌هاي ده و يازده اين شيوه را نو بدانند، دگرگوني آن نسبت به غزل سدة پيش و وارد كردن عنصر احساس واقعي و تجربة عاطفي شاعران با زبان ساده و بي‌تكلّف بود. اين سادگي بعدها جاي خود را به سبك هندي داد. بسياري اين سخن را باور ندارند كه اين شيوه ويژه و ابداع شاعران سدة دهم بوده، بلكه با گواه گرفتن از ابيات سعدي، امير خسرو دهلوي، كمال‌الدّين اسماعيل و نيز تغزّل‌هاي فرّخي سيستاني به اثبات ادّعاي خود مي‌پردازند. سخنوران نامي اين مكتب: وحشي بافقي، محتشم كاشاني و شرف قزويني هستند.[91]

 

واسـوخت

 

شاخه‌اي از مكتب يا طرز وقوع كه در آن شاعر به تعرّض و گله از معشوق پرداخته و از او رويگردان شده و حتّي ترك عشق مي‌گويد. باز بسياري بر اين باورند كه اين طرز سخنوري نيز ويژة سخنوران عصر صفوي نبوده و به ابياتي در غزليّات سعدي بر مي‌خوريم كه واسوختن آن آشكار است. سخنور برجستة اين شيوه، وحشي بافقي است كه سراسر دفتر اشعارش آكنده از اِعراض و روي بر تافتن «از يار دل آزار» است.[92]