یزدفردا

یزدفردا :حسین مسرت نویسنده و پژوهشگر:برای اینکه روشن شود ، قبر این شاعر نامور یزد کجاست ، به ناچار می بایست سراغ کتاب های تاریخی ، تذکره ها و مقدّمه های دیوان وی رفت .

در دیباچۀ دیوان وحشی به قلم سعید نفیسی آمده است : « نوشته اند که وحشی را در محلّۀ سربرج یزد در برابر مزار شاهزاده فاضل ،برادر امام هشتم به خاک سپرده اند . نام این محلّه در جامع مفیدی،" پیربرج" آمده و پیداست که سر برج ،تحریفی از کلمۀ پیر برج است . زیرا که در یزد این محلّه هنوز به نام پیر برج یا پیره برج معروف است . در قدیم بازارچه ای بوده است به نام بازارچۀ صدری که احتمال می رود از ساختمان های امیر عبدالباقی صدر، نوادۀ شاه ولی و پدر شاه نورالدّین نعمت الله باقی بوده باشد . قبر وحشی در آن بازارچه ، روبروی شاهزاده فاضل بوده که آن را تبدیل به گرمابه ای کرده اند به نام حمّام صدری که اکنون در میان خیابان افتاده و از آن سنگ سیاهی باقی مانده که سنگ مزار وحشی بوده و اینک در اوّل کوچۀ اهرک [ آروک - م ] در خطیره ملّا در کنار خیابان پهلوی [ امام خمینی - م ] است . » ( 1 )

همین مضمون در تذکرۀ میخانه آمده است (2 ) . و در جامع جعفری( تالیف سدۀ13ق) نوشته که نزدیک دروازۀ شاهزاده فاضل ، میدانی معروف به میدان وحشی ( حدود مقبرۀ وحشی ) وجود داشته است . (3) که اکنون اثری از آن نیست . سه منبع نامبرده ،قبر وی را در نزدیک بنای شاهزاده فاضل می دانند ، امّا در دیوان وحشی ، نشر محمّد حسن علمی آمده است : « اوحدی [ مؤلّف تذکرۀ عرفات] گوید که مزار وحشی در یزد قریب به حصار شهر است ، ولی امروز مکان آن نامعلوم است . تنها چیزی که از مرقد وحشی باقی مانده است . سنگ مرمری است که غزلی بر روی آن حجّاری شده که از افکار خود وحشی است :

کردیم نامزد به تو بود و نبود خویش گشتیم هیچ کاره به ملک وجود خویش

سنگ مزبور را در این سنوات ، یکی از حکّام به جنب دارالحکومۀ یزد نقل و بقعه ای برای وی بنا نمودند . » (4)

همین عبارت به عینه در کلیّات وحشی ،چاپ مطبعۀ سعادت و اخوان کتابچی ( رجب 1347 ق ) آمده است . از سوی دیگر در تاریخ یزد ( عبدالحسین آیتی ) تقریباً همان عبارت بالا با اندکی تغییر آمده است :

« مؤلف مرآت گوید : قبر وحشی در یزد ،فقط به سنگ مرمری شناخته می شود . مؤلّف این کتاب گوید : خصوصیّت آن سنگ فقط از این بابت است که غزلی از خود وحشی برآن منقور است که مصّدر بدین مطلع است . ( ولی نمی دانم آن سنگ در کجاست ) ...

سنگ دیگری هم در یزد هست که مشهور است عصرها جای نشستن و شعر خواندن وحشی بوده و آن سنگ عادّی متمایل به سیاهی است که خطوط و نقش مختصری داشته . هم اکنون نزدیک حظیره ملّا ... دم کوچه گذاشته است .» (5)

در همان دیباچۀ سعید نفیسی اشاره به بنای یادبود وحشی شده و نوشته است :

« در 1328 قمری در جایگاه کنونی ادارۀ دارایی یزد [ اداره ارشاد شهرستان فعلی – م ] ، چهار طاقی به عنوان قبر وحشی ساخته اند و سنگ سفیدی کنده و در آنجا گذاشته اند که اینک در موزۀ فرمانداری یزد است . هنگامی که جایگاه کنونی ادارۀ دارایی یزد را ساخته اند ، آن چهار طاقی را از میان برده اند . » (6 ) نویسندۀ جامع مفیدی تصریح کرده است که نخستین قبر وحشی را محمّد علی بیک ،ناظر بیوتات یزد در زمان صفویّه ساخته و سپس شمس الدّین محمّد بافقی ،گنبدی برفراز آن قرار داده و تا سال 1082ق که وی این ساختمان را دیده برقرار بوده است . (7)

حسین کوهی کرمانی پس از پژوهشی می آورد که در سال 1328 ق . امیر حسین خان بختیاری ، فرمانروای یزد ، سنگ مزار وحشی را از گلخن؟ حمّام صدر بیرون کرده و دستور داد بنای یادبودی در تلگرافخانه ( روبروی خیابان فرمانداری ) که نزدیک دارالحکومه بود ، بسازند. سیّد حسن شکوهی یزدی قطعه ای در تاریخ ساخت این بنا دارد :

به یزد ، داور دانش پرست ، امیر حسین شنید چون سخن تابناک وحشی را

... نهاد بر سرخاک وی این بنا که کند ز باد حادثه محفوظ ،خاک وحشی را

چنان که از پی تاریخ آن شکوهی گفت : « نمود تازه ز نو روح پاک وحشی را » (8 )

« در سال 1312 ش که خوانین بختیاری مورد قهر و غضب رضا شاه واقع شدند ، حکومت یزد که آن سال با آقای مدبّر نوری بود، برای خوش خدمتی به دولت ، مقبرۀ وحشی را خراب کرد و سنگ قبر او را به جهودان یزد فروخت .» (9 )

رشید یاسمی در این باره نوشته است : « وحشی در زندگی روی کام و آسایش ندید ، نه از حیث معاش و نه از جهت ضمیر و خیال ، همیشه در تنگی و سختی و تلخ کامی به سر برد و عجبی نیست اگر بعد از وفات ،سنگ قبرش هم به زشت ترین حالتی بیفتد » (10 ) آقای سیّد رضا بادی یزدی نقل می کرد که روبروی شاهزاده فاضل ،آرامگاهی بود که مردم به آنجا آمده و شمع روشن می کردند . همین مطلب را آقای دکتر عبدالحسین جلالیان به نقل از پدرش که از معماران قدیم یزد بوده بیان می کند. این بنا در تیرماه 1310 شبه دلیل احداث خیابان پهلوی تخریب شد . ( 11 ) شاید این بیت زبان گویای وحشی باشد :

بعد از وفات، تربت ما در زمین مجوی

در سینه های مردم عارف مزار ماست

پی نویس

1- وحشی بافقی ،کمال الدّین محمّد : دیوان وحشی بافقی ، مقدّمه : سعید نفیسی ، حواشی ، م . درویش ، تهران : جاویدان ، چاپ چهارم ، 1356 : بیست و سه – بیست و چهار .

2- فخرالزمانی ، عبدالنبی : تذکرۀ میخانه ، به کوشش : احمد گلچین معانی ، تهران : اقبال ، چاپ سوم ، 1362 : 184 .

3- طرب نائینی ، محمّد جعفر : طرب نائینی ، به کوشش : ایرج افشار ، تهران : انجمن آثار ملّی ، 1353 : 662 .

4- وحشی بافقی ، کمال الدّین محمّد : کلیّات مولانا وحشی بافقی ، تهران : محمّد حسن علمی ، بی تا : 8 .

5- آیتی یزدی ، عبدالحسین : تاریخ یزد ، تهران : [ گلبهار ] ، 1317 : 346 – 347 .

6- دیوان وحشی بافقی ، سعید نفیسی ، همان : بیست و چهار .

7- مستوفی بافقی ، محمّد مفید : جامع مفیدی ، به کوشش : ایرج افشار ، تهران : اسدی ، 1340 ، ج 3 ، 426 .

8- وحشی بافقی ، کمال الدّین : خلدبرین و مسمّطات وحشی ، به کوشش : حسین کوهی کرمانی ، تهران : نسیم صبا ، 1307 : 2 .

9- وحشی بافقی ، کمال الدّین : خلدبرین و مسمّطات وحشی بافقی کرمانی ، به کوشش : حسین کوهی کرمانی ، تهران : نسیم صبا ، 1334 : ج .

10-رشید یاسمی ، غلامرضا : « وحشی بافقی » آینده ، س 1 ( 1340 ) : 541 .

11-مسرّت ، حسین : یزد ، یادگار تاریخ ، یزد : انجمن کتابخانه های عمومی استان یزد ، 1376