یزدفردا | نسخه چاپی | بقاع متبركه يزد (1 نظر)

بقاع متبركه يزد

معرفي جاذبه هاي توريستي استان يزد در يزدفردا (2)

يزدفردا "بقاع متبركه در يزد از اهميت ويژه اي برخوردار بوده و هميشه مورد احترام مردم اين سرزمين

بقعه اخوندكرباسي

بقعه آخوند کرباسی شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني

مقبرۀ آخوند کرباسی درمحله جوی هرهر ، خیابان مهدی ، روبروی پارک وحشی بافقی قرار دارد.

منابع تاریخی

بنا به گفته ایرج افشار قبور آخوند ملاجعفر کرباسی ( متوفی درسال 1150هجری - دوره افشاریه -) وملاعلی اکبر زارچی متوفی درسال 1266 و ملا ابوتراب زارچی متوفی 1283 درآن قرار دارد.

مشخصات

مزار آخوند کرباسی منحصر به یک چهار طاقی نسبتاً کوچک است چهارطاقی دارای چهارصفه با قوس بیضی شکل (نیم دایره ای ) می باشد داخل صفه ضلع جنوبی 3 طاقچه تعبیه شده است . درون صفه شمالی یک در وپنجره پوشش داخلی مقبرۀ آخوند کرباسی از آجر می باشد . داخل صفه ها با گچ اندود شده است . درون صفه درضلع شرقی یک در تعبیه شده است . یک گنبد کوچک شبیه به کلاه فرنگی بر فراز مقبره دیده می شود . نمای خارجی مقبره با آجر پوشیده است . بر نمای خارجی دو سه کنج گچی دیده می شود .با توجه به فضای معماری و مصالح بکار رفته به بناهای اوایل عهد قاجاریه شباهت دارد .

كتيبه هاي تاريخي

در داخل صفه شرقی عبارات لا اله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله ونام چهارده معصوم به خط نستعلیق نوشته شده است . همچنین بر کتیبه ای که بر سنگ قبر آخوند کرباسی نصب است این عبارات به خط ثلث نقر شده است :

پیشانی :

کل شی ء هالک الّا وجهه

حاشیه :

اللّه نورالسموات و الارض مثل نوره کمشکوﺓ فیها مصباح فی زخاجﺔ الزجاجه کأنها کوکب دفرّی یوقد من شجرﺓ مبارکه من زیتق لا شرقیه و لا غربیه یکاد یزنتها ارتضی و یولم یار نور علی یهدی اللّه النور من اللّه النور من یشاء یضرب اللّه المثال الناس اللّه بکل شیء علیم کتبه فی سنه 1216

متن کتیبه :

هذا مغرب مشرق الولایه و مغیب نجم مطلع الهدایه قطب الفلک الکمال و مدار دایرﺓ و الافضال مجدّد جهات الحقایق و محیط اقطار الدقایق فالّذی رقی سماء العرفان ببراق الّریاضه و عرج عراش الایقان تقدم الّهه قدماقت کرامته کرامات الاقطاب و غلبت خلوته خلوات الطناب صاحب المقامات السنيﺔ و کاسب الحالات العلیّه الخیر الاعظم و التحّرز المعظم و برّ عصره و کمیل دهره المولی الکامل الکمل و المقتدی الفاضل المفضّل العابر الزاهد فخر الامولانا محمد جعفر ملقب بکرباسی الّذی واصل الی الرضوان بالتاسی الکنه فی اللّه الجنان و امنه من المخاورف و الاخران و کان ارتحاله قدس سره الذی الفانیﺔ إلی عالم البقاء فی خمستین سنﺔ بعد المائه و الالف من هجرﺓ سید الانبیاء علیه و آله آلاف التحّیه و الثنا و کتبه العبد المذنب من الغایه سنه 1211

بر روی سنگ قبر که متلعق به ابوتراب زارچی می باشد به خط نسخ نوشته شده :

هوشیء الباقی و کلّ فان هذا مغرب شمس فلک العلم و الکمال و محل افول قمر الفضل و الأففضال الذی جمع بین العلم و الادب و حاوی الاصل و الحسب صاحب المحاسن العلیّه و المعامد السنیه الذی عرج السموات العلم و الکمال اعلاها و درج مدارج الفضل و الأفصال اقصاها العابد الزاهد و العالم الماجد المتمسک بولایﺔ ساداته الاولیاء لاسیّما سیدنا و مولانا سیدالشهداء علیه الاف التحیّﺔ و الثناء الرّاجی رحمﺔ ربه المسّنجی ملاابوتراب الزارچی حشراللّه تعالی مع موالیه الاطهار و کان وفاتﺔ فی لیلﺔ الجمعه الاخر شهر شعبان سنه 1283

بقعه خواجه ضياءالدين محمد

بقعه خواجه ضیاالدین محمد شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني

قبرخواجه ضیاءالدین محمد درمیدان بعثت ، خیابان سید گلسرخ ، کوچه سرپلوک ، بازارچه سرپلک ، واقع شده است.

منابع تاریخی

عمادالدین مسعود ( خواجه ضیاءالدین مسعود ) از رجال معتبر ومتنفذ عصر خود(قرن نهم هجری) دریزد و مورد احترام شاهزادگان وحکام تیموری وبانی عمارات چند بود نویسندۀ تاریخ جدید یزد درباره اش می نویسد .(( واو خواجه صاحب دولت عادل دل کافی کف بود ونیکو معاش وحمیده خصال وخوش محاوره بود ودرزمان دولت او مردم یزد مرفه الحال بودند ومطلقاً ستم بررعیت روا نداشتی ومال دیوان به کفایت قایم کردی بی باقی ، به مرتبه ای که به مرسوم مقرری طمع نکردی ویک نماز از او فوت نشدی وبرمعاصی اقدام جایز نداشتی وپدران او همه وزیر وصاحب جاه بودند واز فرزندان بنی تمیم صاحب رایت اند که درمزار فهرج آسوده اند.( درقرون اولیه اسلام دوتن از خاندان اعراب به نامهای بنی تمیم و بنی تازیان در یزد مقیم گردیدند)وخواجه مشارالیه بر در مدرسۀ عبدالقادریه محاذی خانه مرتضی اعظم سید غیاث الدین علی درکوچه آباءواجداد بزرگوارش خانۀ عالی بساخت وسرابستان راست کرد .... ودرجنب دیوانخانه وپیشگاه وسیع وپهلوی آن مسجد مروح منقش ترتیب کرد وامام را رتبه نمود .... وهم برسر این کوچه قطعه زمینی بود که پدربزرگوارش وبرادر وخویشان مدفون بودند ، گنبد عالی منقش بساخت . چنانکه مثل آن دردیار ممکن نبوده وآن گنبد از کاشی هفت رنگ ساخته ودرجنب او مدرسۀ عالی بنا فرموده اما اتمام نیافته ومدفن خواجه مشارالیه درگنبد خانه است ....واتمام آن درسنه تسع واربعین وثمانمائه بود. وهمچنین خواجه مشارالیه درسرچهارمناربه موضوع سرکوچه بهروک پایابابی ساخته وآب کیفر امرز دو در اوجاری است وتمام به آجر پخته وخلوات ساخته ومسجد خوب راست کرده .... واتمام پایاب درسنۀ اربع واربعین وثمانمائه بود وفرزند بزرگوارش عالی جناب وزارت مآب صاحب اعظم خواجه ضیاءالدین محمد اعلی الله شأنه درداخل شهربه موضع (( سرشهرستان)) که خانۀ پدربزرگوارش بود آن عمارت را تمام کرد وچند خانۀ دیگر به آن متصل کرده .... وحمامی جدید جهت مخدرات پرداخته با مسلخ خوب وخلوات وحیاض آب سرد وگرم وهمچنین بر در مدرسه ، خواجه جلال الدین محمود برادر خواجه اعظم مصنعه ای متقارب حمام خواجه جمال الدین خواری بساخت واز آب تفت آن مصنعۀ وسیع مملو می شد وبواسطه سیل .... خراب شد ....اتمام آن مصنعه درسنۀ خمس واربعین وثمانمائه بود . وهمچنین درمقام درمدرسه بر در خانه مولانای اعظم سعید امام الدین علی قاضی ندوشنی نبیرۀ مولانای مشارالیه امیر اختیار الدین حسن ندوشن غفرالله قطعه زمین خلف مدرسۀ امیر ، آخر به اجارۀ طویل ازمتولی بستاند ودیوانخانۀ منقش راست کرد وبادگیری خوب بر افراخت .... همچنین فخرالدین احمد نایینی که از رجال عصر صفوی بود ، در این مزار مدفون می با شد ذکروفات عمادالدین مسعود بن ضیاءالدین محمد تمیمی درتاریخ جدید یزد مندرج است وگفته است که او درنائین روز دوشنبه سوم شعبان سال 858 فوت کرد. (( ومخدومزاده اعظم افتخار الوزراءبین الامم .... خواجه ضیاءالدوله والدین محمد اعلی الله شأنه درگنبد خانه خودش بنهاد ....(یعنی گنبد خانه ایی که خود عمادالدین ساخته بود)

مشخصات

بنای خواجه ضیاءالدین محمد منحصر به چهارطاقی کوچک است واز یک درب ورودی قابل دسترسی است. پوشش داخلی آن از گچ است درضلع جنوبی صفه ای بزرگ همراه با طاقچه ای دروسط آن دیده می شود . همچنین درضلع غربی یک صفه با سه طاقچه تعبیه شده است یک نورگیر میان سقف جهت تأمین نور، نصب شده است . داخل بقعه مملو از خاک وخاشاک می باشد واکنون به صورت انبارنجاری درآمده است . درون بقعه صورت قبردیده می شود، که قسمتی باقیمانده از گنبد مزار خواجه ضیاء الدین محمدمی باشد.

كتيبه هاي تاريخي

بنای خواجه ضیاءالدین محمد به صورت چهارطاقی کوچک است ، یک درب ورودی دارد ، درضلع جنوبی یک صفه بزرگ تعبیه شده که داخل آن طاقچه دیده می شود . درضلع غربی یک صفه با سه طاقچه تعبیه شده است یک نورگیر میان سقف جهت تأمین نور، نصب شده است . پوشش داخل بقعه با گچ اندود شده است . قسمتی از گچ سقف بقعه براثرریزش باران فرو ریخته است . داخل بقعه مملو از خاک وخاشاک می باشد واکنون به صورت انبخاری درآماربده است . داخل بقعه صورت قبردیده می شود

بقعه جوادالائمه

بقعه جوادالائمه شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني
بقعه جوادالائمه درمیدان بعثت ، خیابان قیام ، کوچه شهید حسین زنبق قرار دارد .

منابع تاریخی

هیچ یک از مؤلفان محلی یزد نامی از بقعه مذکور ذکرنکرده اند .ولی میتوان گفت احترام مردم یزد به سادات و شیعیان لزوم ساخت بقاع متبرکه را در این استان نشان می دهد. همچنین بدلیل موقعیت قرارگیری خاص در دوره های مختلف تاریخی داشته که مأمن عرفا و شیعیان گردیده است و به احتمال زیاد این مکان مدفن یکی از ساداتی است که به فرزندان امام جواد (ع) منسوب بود و بقعه نیز بدین نام شهرت یافته است.

مشخصات

بقعه جوادالائمه درساختمان جدیدالاحداث مسجد ساباط قراردارد بنا به اظهارات خادم مسجد با خریدن خانه مجاور به مسجد قدیمی ساختمان نوساز به مسجد افزوده گردیده است . بنای مذکور دارای سقفی مسطح و در و پنجره های آهنی و نمای خارجی آجری می باشد . داخل بنا از گچ پوشیده شده است و پای قوس های این بنا همانطور که در عکس زیرین مشاهده می کنید بسیار پایین و کم ارتفاع است.صورت قبری نیز در بقعه مشاهده می شود که در نقشه پلان بقعه مکان دقیق آن مشخص است.

كتيبه هاي تاريخي

دراین بناهیچگونه اثر و سند دیداری ونوشتاری مشاهده نمی شود

بقعه سيدمصلي

بقعه سید مصلا شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

سید مصلی درمحله مصلی پشت کاروانسرای پشت سید واقع شده است.

منابع تاریخی

نام این بنا درکتاب یادگارهای یزد آمده است .

مشخصات

مزار سید مصلی که درنزد اهالی محله به نامهای سید جمال وسید کمال به امام سجاد منتسب است . از یک شبستان زمستانی (گرمخانه) ، صحن وگنبد خانه نسبتاً کوچک تشکیل شده است ، ظاهراین بنا با توجه به تعمیراتی که درعهد قاجاریه صورت گرفته ، به بناهای دوران قاجاریه شباهت دارد . اما شالودۀ بنای آن به سده های هفتم و هشتم هجری بر می گردد .

بقعه سید مصلی دارای دو درب ورودی است که یکی از ورودیها به حسینیه سید مصلی راه می یابد . صحن مزار جزء الحاقات بقعه به شمار می رود کف آن با موزائیک فرش شده و بدنه دیواره های آن با آجر پوشیده است . هشتی وشبستان وگنبد خانه قسمت قدیمی بقعه را تشکیل می دهد که میان سقف هشتی یک نورگیر فلزی تعبیه شده است . شبستان زمستانی (گرمخانه) مسقف به تاق وتویزه با قد پای کوتاه و قوس جناقی می باشد . پوشش داخل بقعه با گچ اندود شده است و ستونهای قطور چهارگوش گچی که نمایانگر بناهای عهد قاجاریه است . درضلع جنوبی ، شمالی و شرقی صفه هایی با قوس جناقی تعبیه شده است همچنین درضلع غربی یک اتاق که آنرا به صورت مسجدی کوچک درآورده اند که دارای پوشش مسطح می باشد و درجبهه شرقی دو پنجره نصب شده است .

دراین بنای مختصر هیچ نوع سنگ تاریخی که قابل ذکر و معرفی می باشد و یا تزیینی جود ندارد و تنها صورت دو قبر درآن دیده می شود . گنبد زیارتگاه کوچک است همچنین آهیانه گنبد کوچک سید مصلی مزین به شمسه ورسمی بندی می باشد . نمای خارجی بقعه دارای پوشش آجری ـ کاه گلی است و پوشش خارجی گنبد کوچک (کلمبو) بقعه ، درزمینه لاجوردی وسفید، زیبا به نظر می رسد .داخل بقعه به صورت دو اشکوبه است که اشکوب فوقانی تنها نقش نورگیر برای فضای بقعه را بازی می کند و همچنین با بلندتر نمودن فضای بالای ضریح نسبت به فضاهای طرفین مرکزیت و توجه را به این فضا معطوف می دارد .پنجره های بزرگی که در اشکوب دوم نصب نموده اند از سنگینی فضای بالای ضریح کاسته و سبکی خاصی به فضا بخشیده به نحوی که علی رغم بلند تر بودن این فضا ،فضا روشن تر و سبک تر شده است.

كتيبه هاي تاريخي

درداخل این بقعه هیچ اثری از نوشته وکتیبه تاریخی دیده نمی شود .

بقعه شاهزاده فاضل

بقعه شاهزاده فاضل شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

این زیارتگاه کنار خیابان امام خمینی واقع ومدخل آن از سمت شمال حسینیۀ شاهزاده فاضل ست .

منابع تاریخی

درحال حاضر اهالی یزد آنرا مزار فضل بن امام موسی کاظم می دانند اما این انتساب ، در قرن نهم هجری مورد قبول همگان نبود مؤلفان تاریخ یزد وتاریخ جدید یزد ذکر این مزار را که میان فصیل دروازۀ مهریجرد بود تحت عنوان مزار پیر برج آورده اند . احمد کاتب دراین زمینه چنین نگاشته است : (( هرکس درباب او چنین گفته اند . بعضی بر آن که این قبرامامزادۀ سعید فضل بن موسی الرضا (ع) است برادرسلطان خراسان علی بن موسی الرضا اما به صحبت نپیوسته و از صحابه وتابعین بیرون نیست وغالب آن است ازشهدای فهرج است که بعضی در آن حربگاه زخم خورده بیرون آمدند و بدین طرف آمده اند و پراکنده هریک به مقامی فرود آمدند و به سبب زخم به جوار حق پیوستند وایشان رادرهمان مقام دفن کردند وتحقیق اسامی ایشان معلوم نشد .

اما قبر بزرگوار او مخفی بود وکسی را معلوم نبود که دراین مقام شهیدی آسوده است تا زمان دولت مبارزالدین محمد مظفر درآمد وشهر را بزرگ گردانید وبسیاری از بیرون ، داخل شهرکرد وبارو بکشید وحفرخندق کرد وچون بدین مقام رسید حفاران کلنگ زدند وبشکافند قبرپیدا شد . نگاه کردند شخصی مهیب دیدند با جامه های سبز وسفید آن قبرآسوده وجامه پوسیده وریزنده نگشته ومصحفی برسینه اونهاده وبراندام اوجراحت یافتند .

چنانچه آورده اند که حفاری پاره ای پنبه ازجراحت اوبرداشت خون تازه برپنبه یافت ..... و چون شب درآمد چند علم نورمعاینه دیدند که از آن قبربرمی آید . روز دیگر محمد مظفر سوار شد و برزیارت آمد و بفرمود که قبررا ببستند و فصیل برآن طرف قبرنهادند و درمیان هردو فصیل قبراورا راست کردند وصومعه بربالین قبراوبساختند .

و اظهاراین قبردرسال سبع واربعین مسبعمائه بود و مزار متبرک است و بسیار نشانها از آنجا دیده اند واهل حاجت به مراد رسیده اند ودرسال اربع واربعین وثمانمائه جناب صاحب اعظم مقرب الملوک العجم امیرقطب الدین خضرشاه بن امیراعظم سعید شمس الدین محمد خضرشاه قطعه ای زمین ازشهرداخل کرد و صومعۀ نیکو بساخت وفرش بگسترد و قبر راخرقه ای از کاشی وآجرپوشانید ودرهای خوب نصب کرد و این مزار را احیاء کرد.

نصب کاشی دورۀ تیموری باید ازآثار قطب الدین خضرشاه باشد که مؤلف جامع مفیدی به اشاره می نویسد درقبررا کاشی ترتیب داد.

ازمندرجات تاریخ یزد وتاریخ جدید یزد چنین برداشت می شود درسال 747 زمانی که محمدبن مظفر باروی نو درشهریزد می کشید خندق حفرمی کرد درمحل مورد ذکر قبری ظاهر شد که جسد مدفون درآن نپوسیده بود مصحفی (قرآن) برسینه داشت .چون محمد مظفرشنید گفت نبش نکنند و فصیل قبراوبکشند و به گفته بعضی از اهالی یزد مزار فضل بن موسی موسی کاظم است .

تا اینکه درسال 844 امیرقطب الدین خضرشاه بن شمس الدین محمد قطعه ای زمین ازشهر(بگفته جعفری عقب باروخرید و داخل مقبره کرد وصومعه ساخت و بانی ساختمان مزارشد .

ناگفته نماند که زرتشتیان بطور سنتی این مزاررا بسیار محترم می دارند وآن رامدفن یکی ازشاهزادگان ساسانی می دانند چنانچه پیش ازاین اشاره شد مورخان قرن نهم ازاین زیارتگاه تحت عنوان مزار پیر برج آوردند . معلوم است آن را مقبرۀ پیر می دانسته اند نظیر این تسمیه را درمورد عده ای از زیارتگاههای زرتشتی می بینیم ، مانند پیر هریشت ، پیربلبسگر ، پیر نارستان وغیره .

درجامع مفیدی این مزار از آن شاهزاده فضل بن امام موسی کاظم دانسته شده است .بدون آنکه هیچ نوع اختلاف روایت درمورد آن ذکر بشود مؤلف مذکور می نویسد هنگامی که شاه اسماعیل به قصد خواباندن فتنۀ رئیس محمد کره به یزد آمد چون کراماتی ازاین مزار دید مبلغی ازبابت وجوهات یزد را به رسم سیور غان متولی این آستانه ضمناً می نوسید : (( بیرون مزار تالاری ازچوب ساخته ..... و شیخ بزرگوار مشهور به پیر برج در آنجا آورده .... درایامی که .... محمد علی بیک ناظر بیوتات کرکراق سرکارخالصۀ شریفه دارالعبادۀ یزد می بود برجی رفیع اساسی که از قدیم الایام در آنجا ساخته بودند عمارت کرده نقاره خانه را از میدان خواجه ضیاءالدین محمد بدانجا نقل نمود .... ))

محمد جعفرطرب نائینی درجامع مفیدی ضمن عبارت پردازی ملال آور به تعمیرات عصرقاجاری بنا اشاره کرده وذیل اقدامات خیریه امیرمؤید چنین نوشته است .

(( ازجمله تعمیروتذهیب بقعه متبرکه شاهزاده فضل بن موسی بن جعفرالکاظم .... همتی بود که مصروف انجام آن کار افتاد . شاهزاده محمد ولی میرزا درتصاریف ایامی که عزیمت طرح اساسی دیوانخانه ملوکانه به تصمیم مقرون خواستی داشت درنظر گرفت تا آثار مرقد مطهر .... را به عتبات عالیات فرماید .

پس امیر مؤید سالی که نگین ایالت به انگشت احوال فرخنده مال جای دادند احکام مطاعه به مبالغتی تمام عزصدور یافت تا کافلان مهم بنایی بندد .... درشهور این سال فرخنده فال که عبارت ازعام یکهزارودویست وسیوشش هجری است صورت اتمام به خواست خدا خواهد یافت .

ازنوشته عبدالوهاب طرازبرمی آید که تعمیرات مورد ذکر درسال 1240 به اتمام رسیده است.

مشخصات

این زیارتگاه دارای دو ورودی می باشدکه یکی از ورودی ها به خیابان امام خمینی ودیگر به بازار شاهزاده فاضل راه می یابد . سردر آستانه با قوس جناقی وطاق نماها و دو گلدسته با کاشی هفت رنگ و نقوش اسلیمی ، ختایی ، ترنجی و خطوط کوفی بنایی و لوز آراسته شده است . درضلع شمالی دودرب بزرگ مشبک رنگین جدیدالاحداث نصب شده و همچنین درضلع غربی چند صفه تعبیه گردیده است بقعه شاهزاده فاضل که به سبک امروزی دو اشکوبه می باشد غرفه دوم آن مزین به آینه کاری و خطوط ثلث است و ضلع غربی این بخش پنجره مشبک آجری دارد. در چهار سوی زیر گنبد پنجره مشبک آهنی و درگریو گنبد پنجره های کوچک در چهارجهت آن نصب گردیده. کف زیارتگاه با سنگ مفروش شده و آهیانه گنبد مزین به رسمی بندی ، آینه کاری ، فیلپوشها می باشد . سطح خارجی گنبد ( خود ) دو پوسته پیوسته با قوس شبدری تند مزین به کاشی هفت رنگ و نقوش اسلیمی ، ختایی وترنجی است . پشت بام ونمای خارجی آستانه با آجر پوشیده شده است .

كتيبه هاي تاريخي

یگانه کتیبه قدیم که دراین مزار مشاهده شده است . کتیبۀ کاشی معرق عصر تیموری به اندازۀ 70×90 سانتیمتر است که بطور عمودی بربالای سر قبر منصوب شده است واین عبارت برآن خوانده می شود :

(( استشهد فی سبیل الله الحی الرزاق فرحاً بما آتاه من فضله الخالق الامام بن الامام سبط رسول الله الملک العالم الفضل بن الامام العالم موسی الکاظم بن الامام الناطق جعفر الصادق بن الامام القادرمحمد الباقر ابن الامام الزاهد بن علی بن ابی طالب سلام الله علی آبائه الکرام وعلیه السلام فی حدود سنه اثنتین وماتین .

بقعه محمدبن يعقوب

بقعه محمدبن یعقوب شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعۀ مخروبه محمد بن یعقوب درمحله فهادان ، درمجاورت حسینیه کوشکنو واقع است .

منابع تاریخی

این بقعه در مجاورت مزار باغ مولائی قرار داشته است که بسیاری از بزرگان و عرفا را در خود جای داده است. بقعه محمد بن یعقوب نیز در اصل خانقاه و محل سکونت وی بوده است. (وی از حفاظ گرانقدر ، استادومعلم آموزش قرآن به سید رکن الدین ، درقرن هشتم هجری می زیست) که شرح آن در موقوفات خانقاه محله کوشکنو (ذیل وقف نامه جامع الخیرات سیدرکن الدین) آورده شده است.

درکتب تاریخی شرح حال شیخ عالیقدرمحمد بن یعقوب آمده است : « درآن زمان استاد قرآن شیخ محمد یعقوب بود ، علیه الرحمه ، استاد قرآن امیررکن الدین بود و قرآن بر او خوانده بود به پرسش او رفت دید که وی ازپایابی بیرون آمده وضو ساخته و نفس می زند ، امیررکن الدین نذرکرد که آب تفت به درخانه او برد تا وضو ساختن بر او آسان شود و مقداری آب تفت بخرید و از فراشاه قناتی حفر کرد وآب آن را پس ازطی مسیر.... به درخانه استاد محمد یعقوبه و به خانقاه کوشکنو رسانید» .

اما شواهدی تاریخی نشان می دهد که صورت قبری که در این بقعه ظاهر گردیده متعلق به محمدبن یعقوب نمی باشدو تنها در اذهان مردم بدین نام اشتهار دارد زیرا منابع تاریخ محلی در ذیل مزار تازیان و غازیان به قبر محمدبن یعقوب اشاره دارند: «در یک طرف مزار تازیان ،مزار غازیان و طرف دیگر دارالقرآن مشهور به عفیف الدین می باشد زیرا به دلیل دفن استاد قرآن محمدبن یعقوب و پسرش مولانا عفیف الدین بدین نام معروف گردیده است»

مشخصات

این محل مخروبه احتمالاً مقبرۀ ومحل دفن شخصیتی مذهبی مربوط به قرن هشتم هجری قمری به نام شیخ محمد بن یعقوب می باشد . محوطه مذکور که چهاردیوار یست بطول وعرض 30/5×20/5 متر وبدون سقف ودسترسی به آن ازکوچه است بن بست وباریک با عرض متفاوت 10/1 ×50/1متراست که سالیانی است بصورت مخروبه ها شد ومملو ازخاک وزباله های شهری گردیده است .

براثرکاوشهای باستانشناسی بعمل آمده ازسوی آقای دینیارشهرزادی این محوطه چهاردیواری بقعه مانند بدون سقف منجر به نمایان شدن صورت قبری به ابعاد 13/1×15/2 متر که حدوداً درمیان اتاقک مذکور موجوداست ، بدست آمده بود کف این بنا که با آجرهای آب انباری 2×21 ×21 سانتیمتر سالم ، خرده ، شکسته و ناقص مفروش شده است و مربوط به صد ساله اخیر است .

قدیمی ترین آثار معماری باقیمانده درآن ، بقایای دیوارست بااندود وکاهگل ومختصر نشانه ای ازآثار گچکاری بر روی آن مشاهده می شود که این باقیمانده دیوار که در ادوار بعد الحاقاتی به آن افزوده شده وبصورت کوچه ای باریک درآمده است تنها آثار معماری قدیم است که می توان تاریخ وقدمت قرن هشتم را به آن نسبت داد .

ضمناً درسه گوشه اتاقک یا چهاردیواری که مقبره درمیان آن قراردارد ، باقیمانده سه ستون (احتمالاً ستون ضلع غربی به کلی تخریب شده است ) دیوار خشتی قدیمی است وآن پایه ستون تویزه ایست که بر روی آن گذشته پوشش گنبدی قرار داشته است و درساخت و سازهای بعدی آنرا تراشیده و به دیوار مجاور به عنوان بخشی ازدیوار اتاق الحاق نمودند.

كتيبه هاي تاريخي

دراین مخروبه اثری ازکتیبه و نوشته تاریخی دیده نشده است .

بقعه امامزاده جعفر

بقعه امامزاده جعفر شماره ثبت ملی: ____

موقعيت مكاني

این مزار مطهر در محلۀ گودال مصلّی ، میدان بعثت ، بلوار امامزاده جعفرواقع شده است .

منابع تاریخی

مهمترین مزار مورد احترام تام ومطاف خاص وعام مزار امامزاده محمد بن علی بن عبیدالله بن احمدبن علی العریضی بن جعفرصادق است وبه مناسبت آنکه کنیه اش (( ابوجعفر)) بود اختصاراً در اذهان عموم به امامزاده جعفر موسوم شده است ولی در کتب تواریخ یزد تحت عنوان امامزاده محمد بن علی بن عبدالله مورد معرفی قرار گرفته است.

(( امامزاده معصوم مطهر محمد بن علی بن عبدالله مذکور از بغداد متوجه خراسان شد ونسب نامه در میان چوب در مطهرۀ آب پنهان کرده با خود بیاورد ودر لباس فقراء چون به یزد رسید یزد به تصرف آل بویه بود وعامل یزد امیراوجش بود واو امیر عادل بود واز اقربای آل بویه ودر سرکوچه فهادان کوچه ای است که اورا کوچه امیر اوجش گویند . امامزاده چون به یزد آمد .... در کوچۀ حسینیان به دکان آهنگری رفت و...))

محمدبن علی عبیدالله بن احمد ، شعرائی بن علی عریضی بن جعفر صادق از سادات عریضی است وسنگ قبر دوتن ازاخلاف او که در قرن پنجم وششم زیسته اند در شهر یزد ودر خارج ان دیده شد .هم اکنون موجود است. یکی از آن فخرالدین محمدبن عبیدالله بن محمد العلوی الحسینی العریضی در 515 هجری که در فهرج می باشد و دیگری کمال الدین ابوجعفر احمدین ابی الحسن محمدبن علی بن محمدبن علی بن عبیدالله محمد العلوی الحسینی العریضی متوفی در سال 577 هجری که در مسجد زین الدین آقا واقع در کوچه حسینیان یزد منصوب است. نخستین نکته ای که باید بدان اشاره شود در باب نام جد امامزاده است که بر سنگ قبر وتاریخ جدید یزد آمده ولی در تاریخ یزد عبیدالله است وبه همین صورت اخیر درست است ، زیرا درکتب انساب از جمله الفصول الفخریه تالیف جمال الدین احمد بن عنبه مصرحاً ضبط شده است.

قصه آمدن امامزاده ابوجعفر محمد به یزد در همه کتب تاریخ یزد به یک نحو نقل شده وآن از این قرار است که امامزاده در زمان خلافت متوکل عباسی به علت بیدادی که به خاندان رسالت می شد از مدینه به یزد آمد ودر کوچه ای که بعد ها به کوچه حسینیان مشهور شد . به دکان آهنگری رفت وبه شاگردی پرداخت تا اینکه حاکم یزد به نام امیراوجش براثر خوابی که دید به جستجوی امامزاده پرداخت ودر همان کوچۀ حسینیان منزلی مناسبی برای او ساخت . به همین جهت آن کوچه از آن زمان بدین نسبت شهرت گرفت چون در سال 424 درگذشت درمحلی دفن شد که امامزاده خود شیری را در آنجا مدفون ساخته بود . این قضیه نیز تفصیلی افسانه ای دارد که در کتب تاریخ یزد مندرج است.

تصرفات ومرمتها ئی که در بنای امامزاده شده در کتب تاریخ یزد آمده بدین صورت است :

نخستین بار در سال 776 خواجه اسحق بن خواجه حسن ساروج خوارزمی سنگی را که تاریخ بر آن بود برداشت وصورت قبر را از کاشی پوشانید وعبارت تاریخ برپیش محراب گذارد وبراطراف مزاردیوار کشید .

ضمناً امیرمعین الدین اشرف ساباط بر در مزار بساخت ودرگاهی بر مزارمفتوح کرد و واقعات امامزاده را بر کتابه ساباط نوشت و سقایه ای برابر مزاربرپا ساخت .

مقارن طغیان سلطان محمد پسر ابوسعید طبسی در یزد امیرصدرالدین وزیر ، زمین مجاور بنای امامزاده خرید وبه صحن امامزاده الحاق کرد وچون به دست اتباع سلطان محمد کشته شد . در آنجا به خاک سپرده شد . پسرش امیرقطب الدین علی براطراف آن زمین دیوار فخرومدینی با پنجره از آجر پخته کشید وبر طرف قبله وطنبی وبر جانب شمال صفه ای به رسم مسجد با محراب ساخت ودر همینجا ست که مولانا حاجی نظام الدین اسحق حموی متوفی در سال 852 را دفن کردند . خواجه شهاب الدین قاسم مستوفی نیز متقارب قبر سید صدرالدین به خاک سپرده شد . امیر غیاث الدین علی بن امیر لطف الله وزیر هم چون در هرات به قتل رسید نعشش را به یزد آوردند ودرین بقعه مدفون ساختند وشرف الدین علی یزدی مرثیه ای در حق او گفت که بر سنگ قبرش کندند . جعفری مولف تاریخ یزد هم ماده تاریخی در باب او سرود که در تاریخ یزد مندرج است ودستورالسعید به حساب 845 هجری تاریخ قتل اوست.

درسال 854 خواجه احمد فراش که اکنون امیرزاده سلطان محمد تیموری بود قطعه زمینی پشت ساباط خانقاه خرید ونبش کرد وسقایه امیرمعین الدین اشرف را هم ویران ساخت وطرح مدرسه ای مسدس شکل ریخت وآنرا بر آورد .

خواجه پسرمحمد قمی در پایین پای امامزاده صفه منقش ومحراب وسردابه به ساخت وقندیل آویزان کرد وچون مولانا مجدالدین فضل الله قاضی در سال 855 درگذشت در این صفه به خاک سپرده شد .

برهان الدین امیر شیخ داداجنب صفه مذکور صومعه با محراب مرمر ساخت وبربالای آن صومعه نیم صفه منقش که اطرافش دریچه بود بنا کرد .

در سال 859 سید جلال الدین محمد قطعه ای زمین به جهت قبلی امامزاده خرید ونبش کرد وصفه وطنبی ومحراب که سراسر از آجر بود بساخت در همین سال خواجه معین الدین علی میبدی میان مدرسه ومزار پایابی از آجر پخته ایجاد کرد وآب جدیده را در آن گذرداد . نیز بیرون مزار ، مقابل امامزاده مدرسه ای به رسم حظیره ساخت که دخترش در آن به خاک سپرده شد نام این مدرسه در جامع مفیدی مدرسۀ معینی ذکر شده است.

باز در همین سال شیخ حاجی محصل آب انباری برجهت شرقی مزار برآورد که از آب تفت پرمی شد .

در سال 860 سیل عظیمی به شهر یزد روی آورد ونصف جدید وصومعه وصفه پایین پای امامزاده ومدرسه وپایاب از میان رفت ومخروبه شد . مولف تاریخ جدید یزد نوشته است که منحصراً مرقد امامزاده وخواجه نظام الدین اسحق حموی سالم ماند .

در سال 861 هجری سید جلال الدین محمد ، شیخ زاده برهان الدین امیر شیخ دادایی ، خواجه معین علی عمارت خود را احیاء کردند.1

بعد از این سال ظاهراً تصرفات والحاقات دیگری دراین مزار نشده مولف جامع مفیدی منحصراً همان مطالبی را نوشته است که در تاریخ جدید آمده است واز اشاره ای که درعبارت مذکور در ذیل دارد معلوم می شود که در زمان تالیف کتاب جامع مفیدی قسمتی از بناهای مزار منهدم شده است وآن این عبارت است :

(( حال تحریرکه سه مرحله از سنه ثمانین والف هجریه ( 1083 ) گذشته بعضی از عمارات منهدم شده وکسی را... توفیق رفیق نگشت که به استحداث آن دردارباقی طرح قصور عالی افکند .

تولیت امور این بقعه از قدیم الایام با سادات عریضی بوده است.3 ))

مشخصات

بارگاه مقدس امامزاده جعفر از پنج درب ورودی قابل دسترسی می باشد ، ورودی اصلی چوبی به بلوار امامزاده جعفر راه می یابد و دارای سردر مزین به کاشی هفت رنگ و نقوش گل و بوته اسلیمی ـ ختایی ـ ترنجی و رسمی بندی کاشیکاری شده و خطوط ثلث طاق نماها می باشد . این بقعه دارای چهار صحن در اضلاع شمالی و جنوبی و شرقی و غربی می باشد . صحن غربی که به صحن امام خمینی معروف است ، دارای هشتی گچی می باشد . میان سقف هشتی نورگیر فلزی ودر وسط صحن ( میانسرا ) امام خمینی حوض ( آبنما ) دیده می شود. هشت ضلعی و در ضلع غربی و شرقی این صحن صفه هایی به قرینه ساخته شده است که داخل آن غرفه فوقانی و پنجره های مشبک فلزی دیده می شود ، در ضلع غربی صحن کفشداری ویژه خواهران و دفتر امور فرهنگی آستان قدس امامزاده جعفر قرار دارد. همچنین چهارایوانی که در امامزاده وجود دارد ، همگی در صحن امام خمینی که از قسمت های دیگر بقعه قدیمی تر است، قرار گرفته است. ایوان جنوبی بزرگتر ودارای قوس پنج و هفت مي باشد . کف داخل بقعه با سنگ

مفروش شده وازارۀ شبستان بارگاه تا ارتفاع بیش از یک متر از سنگ پوشیده شده است. بر بالای این ازاره ، کتیبه ای از سنگ دور می زند که با خط خوش و زیبا وبا موضوعاتی در مورد دنیا و آخرت و حیات پس از مرگ و همچنین احادیثی درمورد علم به صورت نظم و نثر نگاشته شده است. سراسر شبستان واتاقهای داخل بقعه با آینه کاری ، رسمی بندی وطاق نما با قوس جناقی تزیین شده است همچنین گنبد خانه ( مقصوره ) سراسرش آینه کاری شده است آهیانه گنبد از چهار فیلپوش که مزین به رسمی بندی و آینه کاری و ترنج و خطوط ثلث می باشد، تشکیل شده است .

گنبد بارگاه امامزاده جعفر به صورت دو پوسته پیوسته با قوس شبدری کند و مزین به کاشی های معرق سفید ولاجوردی وگره چینی وشمسه می باشد . بنای گنبد حدود 115 سال پیش توسط مشیرالممالک مرمت بنیادی ودر 20 سال پیش از این تاریخ سطح آن کاشی شده است همچنین دو منار بالای سر آستانۀ امامزاده جعفر که مزین به کاشی هفت رنگ با نقوش گل و بوته اسلیمی ـ ترنجی و ختایی می باشد ، از الحاقات قرن اخیر است .

صحن شمالی به خیابان قیام راه دارد و سردر این صحن مزین به کاشیهای هفت رنگ ونقوش گل وبوته اسلیمی وترنجی وختایی می باشد . در ضلع شمالی وغربی صحن صفه هایی آراسته به رگچین آجری دیده می شود . از مشخصات دیگر این صحن ، آبنمایی که در وسط آن و همچنین دیواره آجری نیمه کاره که در ضلع شرقی آن قرار دارد، می باشد.

پیشخوان صحن ولایت دارای قوس جناقی وآراسته به کاشی هفت رنگ و نقوش گل و بوته اسلیمی وختایی وترنجی ودو منار نیمه تمام با خطوط بنایی ولوز می باشد . در ضلع شرقی، صحن انقلاب معروف به باغچه شمسی واقع شده است که در آن محدوده سقاخانه ای زیبا ومقبره ای خانوادگی جای گرفته است . همچنین آبنمای دایره ای شکل که در وسط صحن به چشم می خورد . در ضلع جنوبی صحن مصلی قرار گرفته است که به کتابخانه امامزاده جعفرراه می یابد.

كتيبه هاي تاريخي

آثاری که در آستانه امامزادۀ جعفر دیده می شود بدین صورت است :

1ـ بر سر در ورودی دو قطعۀ نیم متری از کتیبه کاشی معرق قرن نهم باقی ومسطورات آن چنین است :

(( .... فی ایام خلاقه اعدل سلاطین .....منصوباً بالعدل والاحسان .....))

2ـ بالای سرمرقد یک قطعه سنگ داخل قابی کتیبه داراز کاشی معرق مجموعاً به اندازۀ 160×140 ساتنیمتر نصب است .

عبارت کتیبه کاشی معرق : (( قال الله تعالی العزیز شانه : ومن یها جر فی سبیل الله یجد فی الارض مراغماً کثیراً وسعه ومن یخرج من بیته مهاجراً الی الله ورسوله ثم یدرکه الموت فقد وقع اجره علی الله عمل محمد خوش زبان یزدی .))

عبارت سنگ به خط نسخ چنین است :

(( مضی الی جور الله السیداالمعصوم ابوجعفر محمد بن علی بن عبدالله ( کذا) بن لحمد بن علی العریضی بن الامام الصادق جعفر الامام الباقر بن الامام السجاد علی بن امام ابی عبدالله حسین بن الامام امیر المومنین علی بن ابیطالب رضی الله عنهم اجمعین اطهرین برحمتک یا رب فی السادس المحرم لسنه اربع وعشرین واربع ماه الهجریه الهلالیه آفریده با د هر که غیاث الدین شهاب الدین را به دعای خیر یاد کند فی محرم سنه سبع وثلثین وثمانمائه .

در حواشی سنگ دوازده امام وبرپیشانی آن (( لااله الله محمد رسول الله )) وبه خط ریز میان آنها (( علی ولی الله )) نقر شده است .

بقعه حسن فهادان

بقعه حسن فهادان شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه حسن فهادان درمحلۀ فهادان ، کوچه امامزاده حسن فهادان واقع شده است .

منابع تاریخی

هیچ یک ازمتون تاریخی سخنی از بقعه حسن فهادان به میان نیاورده اندولی احتمالا مدفن یکی از بزرگانی بوده که نسبش به امام حسن (ع) باز می گردد بنابراین به امامزاده حسن معروف می باشد که با توجه به سبک معماری و مقایسه با سایر بناهای مشابه قدمت آن را به دوران قاجار میتوان ذکر نمود.

مشخصات

این بقعه از دو درب قابل دسترسی می باشد پوشش داخلی آن از گچ است . دارای چهارنورگیرمرمری وهمچنین یک نورگیرمشبک گلین است . جهت تأمین نور درسقف تعبیه شده اند ، کف آن با سنگ پوشیده شده است . این بنا مسقف به تاق وتویزه باقد پای کوتاه وقوس جناقی می باشد . ازاره داخل بقعه تا ارتفاع یک متر با سنگ پوشیده شده است . یک صفه داخل بقعه دیده می شود . صورت یک قبر درداخل بقعه مشاهده می شود که منصوب به حسن فهادان است و اطراف آنرا با ضریح آهنی گرفته اند.

كتيبه هاي تاريخي

اکنون هیچ گونه سند دیداری ونوشتاری دربقعۀ حسن فهادان دیده نمی شود .

بقعه محمدي

بقعه محمدی شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني

این بقعه درخیابان مسجد جامع ، چهارسوق ، کوچه نامدار واقع شده است .

منابع تاریخی

منابع تاریخی محلی یزد ازبقعه مذکور هیچ سخنی به میان نیاورده اند . درخصوص تاریخ ساخت این بنا ، با توجه به سبک معماری و مقایسه با بناهای مشابه ، می توان آن را متعلق به قرون 7و8 هجری دانست.

براساس گزارش ثبتی موجود در مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان یزد آنچه می توان در مورد این بنا احتمال داد: باقیمانده ای از مدارس و خانقاهای موجود در یزد می باشد که بعدها به مقبره مبدل شده است. به هرحال نام کنون آن از نامهایی است که با قدمت وکاربری اصلی بناهم ردیف نبوده و بعدها به این نام اشتهار یافته است.

مشخصات

این بقعه نیمه ویرانه منحصر به یک درب چوبی شکسته که هم اکنون برداشته و دربی فلزی یه جای آن نهاده اند و هشتی که مزین به فیلپوشهایی می باشد . پلان حیاط بقعه محمدی مستطیل شکل وشبیه به پلان بقعه سید شمس الدین است ازاین بقعه مخروبه 4 دیوار و طاق نمایی درقسمت فوقانی دیوار باقی مانده است . زیارتگاه مذکور احتمالاً درقرون گذشته دارای تاق آهنگ بوده است.

که اکنون اثری از آن برجای نیست وامروزه تنها هشتی بقعه تا حدودی سالم مانده و نمای خارجی آن گلی می باشد. تنها کاربرد آن برای پخت پز درایام سوگواری محرم ویا ایام مذهبی دیگر می باشد. جلوی درب ورودی بقعه پیش فضایی همراه با فیلپوش هایی و طاق نماهایی و احتمالا یک نیم گنبد برروی آن بوده است که هم اکنون از آن تنها قسمتی باقی مانده است.

كتيبه هاي تاريخي

دراین بناهیچگونه اثر و سند دیداری ونوشتاری مشاهده نمی شود .

بقعه سيدگلسرخ

بقعه سید گل سرخ شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني

بقعه سید گل سرخ درخیابان سید گلسرخ ، محلۀ سید گلسرخ واقع شده است

منابع تاریخی

دراین زیارتگاه صورت قبری وجود دارد که طبق کتیبه منصوب برآن قبرسید معزالدین بن شرف الدین علی بن شمس الدین محمد بن تاج الدین است .

بنا به نوشته احمد کاتب مشهوربه (( سید سرچم )) درجنب آن مزار آسوده است واومرد تارک مجذوب بود وآنچه بگفتی اکثر همان بودی واکابریزد اورا منقاد بودند وچون درسال ست وخمسین وثمانمائه وفات کرد اورا درین مقام دفن کردند واین مزارعمارت کردند ومردم به زیارت روند ومراد یابند)) .

مؤلف جامع مفیدی ازمزار سید حسین گلسرخ واقع در سرچم نام می برد واورااز اقطاب می شمرد وکراماتی چند بد ومنسوب می دارد ونامش سید حسین می نویسد ، ولی اشاره ای به لقب ونسب او نمی کند.

عامه مردم یزد هم اورا به نام سید حسین پسر امام موسی بن جعفر می دانند ومزاررا بسیار محترم می شمارند .

احتمال دارد که انتساب این مزار به سید حسین ناشی از آن باشد که قبر پیر حسین بن استاد حسن متوفی در 979 نیز درهمان مزار یا حدود همان محل بوده است وهم اکنون سنگ آن بر دیوار غربی بازارچۀ به مزار نصب است وپس از ین مورد معرفی قرار می گیرد .

مرحوم آیتی ضمن معرفی مزار سید گلسرخ واشاره به کتیبۀ مورد ذکر ، این مزار را مدفن شرف الدین علی وصی سید رکن الدین ومتوجه نشده که قبر مورد ذکر مدفن معزالدین [ احتمالاً : حسین] بن شرف الدین علی است . جزین معلوم نیست به کدام دلیل شرف الدین علی را همان شرف الدین علی وصی سید رکن الدین تشخیص داده است .

ایرج افشار در تعلیقات تاریخ یزد جعفری از روی تواریخ یزد شجره ای از افراد خاندان شرف الدین ترتیب داده است .وی با تطبیق دادن آن جدول ونسب مذکور برکتیبۀ بقعه سید گلسرخ نتوانست آنچه را مرحوم آیتی نوشته است بپذیرد . بنا بر نوشته ایرج افشار برمؤلف تذکرۀ جلالی هم اشتباهی درتشخیص هویت این مزار روی داده است اومی نویسد که مزار سید گلسرخ همان سید سرچم مذکوردرتاریخ جدید یزدست درصورتیکه مؤلف جامع مفیدی سید سرچم وسید گلسرخ را ذیل دوعنوان مستقل یاد می کند ومعلوم است که این دومزار دوبقعۀ مجزاست .

مشخصات

از مشخصات کالبدی داخل بقعه سید گل سرخ میتوان به موارد زیر اشاره نمود:

ازارۀ داخل بقعه تاارتفاع یک متر از سنگ پوشیده شده است و ما بقی سطح داخل بقعه با گچ اندود شده است.

در قسمت گریو گنبدطاق نما ها و پنجرۀ فلزی به چشم می خورد .

مزار سیدگلسرخ مسقف به تاق و تویزه با قد پای کوتاه وقوس جناقی می باشد .

کف داخل بقعه با سنگ پوشیده شده است و پشت بام ونمای خارجی بقعه آجری وجدید ساز می باشد .

گردونه گنبد مزین به کتیبه کاشی معرق با نقوش اسلیمی وهندسی و قسمت خارجی گنبد ( خود ) دو پوسته پیوسته با قوس شبدری کندمی باشد .

اطراف بنای اصلی مزار(که اندازۀ آن 4×55/4 متر و ضخامت دیوارش 4/1 مترست ) وچسبیده به دیوارهای آن آثارخرابه حجراتی چند باقی است بقایای آن شباهتی زیاد به مدارس قدیمی دارد . این حجرات به خانه سید گلسرخ مشهورست .

زیارتگاه سید گلسرخ از دو درب قابل دسترسی است. راهرو قدیمی مسقف به تاق وتویزه ، چهاربخش باقوس جناقی وقد پای کوتاه ومیان سقف راهرو نورگیر دایره ای شکل نصب شده است. راهروجدیدالاحداث که به خیابان راه می یابد مسقف به تاق ضربی می باشد . پس از پیمودن راهرو ( دهلیز ) به صحن نسبتاً بزرگ سید گلسرخ راه می یابیم ،کف صحن با موزائیک مفروش شده است . درضلع شرقی سه صفه دو اشکوبه ساخته شده که داخل غرفۀ دوم 3 پنجرۀ فلزی نصب شده است و درطبقه تحتانی صفه ها طاقچه تعبیه شده است . درضلع غربی دو پنجره که داخل صفه نصب شده ویک در ورودی و درجبهه جنوبی ، شمالی ، شرقی وغربی چند صفه با قوس جناقی درداخل بقعه دیده می شود . داخل بقعه صورت یک قبر مشاهده می شود که گفته می شود .این قبر از آن سید گل سرخ است.

كتيبه هاي تاريخي

آثاری که دربقعه وجنب آن دیده می شود عبارت است از :

1ـ کتیبه ای از کاشی معرق وبه خط نسخ که بطور عمودی بالای سرقبرنصب است واطرافش حاشیۀ مجزایی داشته است که بر آن دوازده امام به خط نسخ خوش نوشته واکنون قسمتهایی از آن باقی مانده است . متأسفانه قسمت مربوط به تاریخ فوت صاحب قبر ازبین رفته است ، ولی درمقام قیاس با کتیبه های ازین نوع جزماً می توان حکم کرد که از آن قرن نهم هجری است . متن آن چنین است :

(( هوالباقی . قد افل من السماء الولایه شمس استضاء بنورها نجوم زاهره .... کل من انسی فیظلالها الباهرة المرتضی الاعظم شرف الدین علی بن شمس الدین محمد بن تاج الدین ....(دنباله اش ریخته است )

2ـ بردیوارغربی بازارچۀ متصل به مزار یک قطعه سنگ سیاهرنگ نصب وبه خط نسخ خوش این عبارت بر آن منقور ست : (( الله )) ، (( محمد )) ، (( علی ))

روزی که بر آیم سراز خاک ندامت دست من ودامن تو یا شاه ولایت

هذا مرقد استاد پیرحسین بن استاد حسن توفی فی (کذا مکرر ) تاریخ ربیع الاول سنه 979

3ـ برسردرورودی مزار وازسوی درون آن یک قطعه سنگ به اندازه 30 ×50 سانتیمتر مربوط به مسجدی که درسال 1053 ساخته شده بود نصب است وبه خط نستعلیق خوش بر روی این اشعار منقورست(( انما المومنون اخوه . ))

ساخت مسجد کمال از سرصدق که بوددرصفا چوبیت حرام

گشت این مسجد بهشت آیین درثلاثین وخمس والف تمام

بقعه كماليه

بقعه کمالیه شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني

بقعه کمالیه در خیابان مسجد جامع ، محله شاه ابوالقاسم ،کوچه شاه ابوالقاسم واقع شده است.

منابع تاریخی

مدرسه کمالیه اکنون به شاه کمال یا شاه کمال الدین ودرتلفظ عامیانه (( شاخمالیه )) شهرت دارد . این مدرسه درسال 720 توسط خواجه کمال الدین ابوالمعالی بن خواجه برهان الدین ساخته شد ، پدرش برهان الدین لطف الله سمت وزارت مبارزالدین محمد مظفری را داشت . مؤلف تاریخ یزد درمعرفی مدرسه می نویسد ((این مدرسۀ عالی با دو مناره وقبه وساحت درمدرسه وخانقاه وبیت الادوله وحمام نیکو وخانه های عالی ساخته وتمام مدرسه به کاشی ونقاشی مزین کرده وموقوفات بسیاربر آن وقف کرده وقناتی از قریۀ فراشاه جاری گردانید وآب آن داخل خیر آباد به شهر درآورد و در مسجد جمعه از هم جدا می شود ودو دانگ آن به مدرسۀ خودش می رود وموقوفات اولادی وخیراتی بسیار دارد واتمام عمارت مدرسۀ کمالیه درسال عشرین وسبعمائه بوده)).

کمال الدین ابوالمعالی در عصر خود صاحب شهرت واحترام بود . سید رکن الدین درجامع الخیرات از او با عناوین (( صاحب المعظم)) ، (( صاحب الاعلی جلال الوزراء)) (( صاحب الاعلی ملک الوزراء)) یاد می کند.

مولف تاریخ جدید یزد ضمن آنکه همان مطلب تاریخ یزد را نقل می کند عبارتی هم دربارۀ خرابی آنجا می نویسد که عیناً نقل می شود : (( واکنون مدرسه وعمارت وحمام درعین خرابی است وتمام کاشیها را کندند ودر مدرسه را برده اند .

مؤلف جامع مفیدی وضع خرابی این مدرسه را ادیبانه چنین وصف می کند ، بدین عبارات :

(( درحین تحریر این اوراق که دو مرحله از سنۀ ثمانین والَف هجرت نموده بنای مدرسه وحمام چون بنای عمر ناپایدار فروریخته وخانقاه مانند درویشان زاویه نشین خود را به گوشۀ اختفاء کشیده وآب خوشگوارش که با چشمه حیوان همچشمی نموده درظلمات گمنامی مأوا گزیده وبازاری که با بازار مینا سر سودا می داشت در دکان بسته واملاک ورقباتی که خواجه موفق به وقف مدرسه وخانقاه کرده بود به تصرف متغلبان قرار یافته ومحل ومکان آرامگاه بانی درگنبد مدرسه است .

ازاین بنای تاریخی دونالد ویلبر درکتاب(( معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانان )) تحت عنوان (( بقعۀ شیخ کمالی )) یاد می کند.

مشخصات

بنای شاه کمال مرکب است از دو قسمت : یکی گنبدخانه که بازماندۀ مدرسه قدیم است ودر سال 712 ساخته شده است و دیگراتاق متصل به آن طبق کتیبه موجودش در سال 792 به امرشیخ علی بن فتح الله بنا شده است.

گنبد برسر چهار دیوار مربعی که هر ضلع آن هشت متر وکلفتی پی آن 80/1 متر است ، قرار دارد .

بقعه کمالیه دارای یک درب ورودی و سردر کاه گلی می باشد . در ضلع جنوبی بقعه (گنبدخانه ) محراب با دو طاقنما در طرفین آن قرارداردکه مزین به مقرنس گچبری است. واطراف وپیشانی آن با دو کتیبه به خط کوفی آراسته شده است که به علت سائیدگی قابل قرائت وتشخیص نیست. درضلع شرقی وغربی نیز دو طاق نما ویک پنجرۀ مشبک آجری تعبیه شده است همچنین درضلع شمالی نیز دو طاق نما دیده می شود . برقسمت زیرین گنبد فیلپوش ها ، ودرچهارطرف آن پنجره های مشبک آجری دیده می شود . درگریو گنبد درهر سو طاق نما با حاشیه مزین به کتیبه کوفی مشجردیده می شود . سطح خارجی گنبد با کاشی آبی گره بندی ( به شکل ستاره ) تزیین شده است .

گنبد کمالیه دو پوسته پیوسته می باشد که با آجر وکاشی آبی رنگ پوشیده شده است . حدود 32 سال پیش براثر خاکبرداری دراتاق قسمت شرقی متصل به بنای گنبد ، چند کاشی مغولی ستاره ای بردیوار غربی بنای متصل به گنبدخانه کشف شد این بنای متصل به گنبد خانه بعد از بنای گنبدخانه ساخته شده وحکم بقعه ای داشته است همراه با محرابی در آن که کتیبه ای دورتا دور آن بوده است . با دیوار چینی مجدد که بعد ها از داخل دراین بقعه کرده اند محراب ودیوارهای بقعه پوشیده وبالطبع سطح بقعه کوچکتر شده است . از دیگر تزئینات این بنا می توان به نقوش کارشده با رنگ بر سطح پوسته داخلی گنبد اشاره نمود که نمونه آن را می توان در بقعه سیدرکن الدین مشاهده کرد تقسیمات این بقعه از زیر گنبد تا پایین از کوچک به بزرگ به طوری انجام شده که مقیاس انسانی خوبی به بنا بخشیده است . تزئینات و گچبری های کم عمق بنا به خوبی نمایانگر قدمت بنا از دوره ایلخانی می باشد . در ضمن کتیبه ای کار شده با رنگ به صورت حاشیه ای در محیط داخلی گنبد چرخیده است و دیواره های داخلی را به دو قسمت تقسیم کرده که با توجه به تقسیم بندی های انجام شده داخل بقعه ، مکان یابی مناسبی دارد.

از قسمتهای الحاقی بنا می توان به دیواره ورودی به قسمت پشت گنبدخانه را نام برد که برای ایجاد درب و بازشوی نورگیر در بالای آن ایجاد شده است. این بقعه از نوع چهارضلعی گنبد دار است. پشت بام ونمای خارجی مدرسه کمالیه بصورت اندود کاه گل می باشد .

كتيبه هاي تاريخي

آثار موجود درین بنا را به شرح زیر مورد معرفی قرار می دهیم :

1ـ دورتا دور دیوارهای زیر گنبد کتیبه ای به خط کوفی تزیینی زیبا وبه رنگ نقش شده است : بسم الله الرحمن الرحیم آمن الرسول بمااانزل الیه من ربه ....الخ ( بقره 285/ 286 ).

2ـ در آخرین قسمت زیر گنبد که به چهار ضلعی پایه ها ختم می شود به خط کوفی تزیینی نوشته شده : الملک لله ، القوة بالله وعبارتی مشابه آنها

3ـ زیر نیم طاق بلند محراب مانند قسمت شمالی کتیبه ای به خط ثلث وآنچه باقی مانده این است . (( .... فضل الله یوتیه من یشاء والله ذوالفضل العظیم ....)) ( ازسورۀ الجمعه )

4ـ کتیبه ای به خط ثلث زیر نیم طاق بلند محراب وجود داشته است وفقط دو کلمۀ آن باقی است :(( امربعبارتها .....))

5ـ بر دیوارغربی بنای متصل به گنبد که حکم بقعه ای داشته است ، کتیبه ای با رنگ وبه خط ثلث موجود است بدین عبارت (( امربانشاء هذه البقعه المبارکه اقل عبادالله شیخ علی بن فتح الله احسن الله فی یوم الله احسن الله فی یوم السبت الرابع ذی الحجه لسنه اثنین وتسعین وسبعمائه الهجریه.))

بقعه سيدگل مشكي

بقعه سید گل مشکی شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید گل مشکیجه درمحلۀ سرچم ، کوچۀ سرچم واقع است .

منابع تاریخی

علی رغم مراجعه به کتب تاریخی محلی یزد و تحقیقات محلی ، و اطلاعات تاریخی مربوط بقعه مذکور دردسترس نیست . اما با توجه به قرارگیری بقعه در نزدیکی دروازه کوشکنو و محله سرچم (نزدیک بودن به بقعه سیدگلسرخ و سیدگل زرد) احتمالاً این بقعه هم به سیدگل مشکیجه معروف گردیده باشد. همچنین درعوام آنها را سه برادر (سیدگلسرخ، سیدگل زرد،سیدگل مشکی) می دانند که در آن موضع به شغل نانوایی پرداخته بودند و کرامات زیادی داشته اند و مورد احترام مردم بوده اند.

مشخصات

بنا به اظهارات معمرین محلی حدود 80 ـ90 سال پیش این محوطه قبرستان بوده تا حدود 40 سال پیش صورت یک قبر که چهار دیوار دور آن کشیده بودند ، وجود داشت تقریباً 30 سال پیش چهاردیوارگلین ویران گردید وبر ویرانه های آن ساختمان جدیدی با سقف مسطح ودر وپنجرۀ آهنی ونمای خارجی بصورت آجری احداث گردید . درحال حاضر صورت قبرکه ازآن سید گل مشکیجه می باشد درهمین بنای جدیدالاحداث وجود دارد ومزارآن مورد احترام اهالی محله است .

كتيبه هاي تاريخي

درحال حاضر هیچگونه اثر وکتیبه تاریخی دربقعه دردسترس نیست .

بقعه آمنه خاتون

بقعه آمنه خاتون شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكان

بقعه آمنه خاتون در انتهای بلوار شهید جوکار، بعد از قلعه خیر آباد واقع شده است.

منابع تاریخی

هیچ یک از مؤلفان محلی یزد نامی از بقعه مذکور ذکرنکرده اند . ولی در خصوص نام بقعه می توان گفت آمنه خاتون به احتمال زیاد دختر یکی از سادات یزد بوده که مورد احترام مردم بوده است مانند ساراخاتون و فاطمه خاتون ، دختران سیدرکن الدین و یا دختران امیر فرامرز که در شبستان مسجد جامع اعتکاف می کردند. بنابراین با توجه به نام صاحب قبر ، بقعه نیز بدین نام معروف می باشد.

مشخصات

بقعه کوچک وساده آمنه خاتون تنها از یک اتاق چهارضلعی ساده که از یک درب ورودی در انتهای یک کوچه باریک و بن بست قابل دسترسی است، تشکیل شده است. پوشش داخلی آن با گچ اندود گردیده وکف آن با موزائیک مفروش شده است چند طاقچه وصورت قبردرداخل بقعه ملاحظه می شود . تنها جای نورگیر بقعه که نور آن را تأمین می کند ، نورگیر فلزی هشت ضلعی است که روی گنبد آن قرار گرفته است. بقعه دارای گنبد کوچک (کلمبو) می باشد که سطح خارجی آن کاه گلی است و نمای بیرونی آن با آجر پوشیده شده است

كتيبه هاي تاريخي

دراین بناهیچگونه اثر و سند دیداری ونوشتاری مشاهده نمی شود .

بقعه دوازده امام

بقعه دوازده امام شماره ثبت ملي 207

موقعيت مكاني

این بقعه درضلع غربی خیابان امام خمینی ، محله فهادان ، جنب مدرسه ضیاییه (زندان اسکندر) واقع شده است .

منابع تاریخی

دوازده امام گنبد منفردی است که درسال 429هجری ساخته شده است که قدیمی ترین بنای موجود دریزد ازحیث سبک بنا ونقش ونگار وکتیبه کوفی رنگ واجداهمیت خاص وموضوع سخن متخصصان تاریخ معماری اسلامی است . آرتواپهام پوپ چند بار ازاین بنا درکتاب طرح هنر ایران یادکرده است وعلاوه بر چاپ دو نقشه و طراحی را که «اریک شریدور»Erick Schroeder آنرا ترسیم کرده ، در خصوص این بنا می نویسد: «اهمیت بنا بیشتر بخاطر شیوه طاق زنی و پوشش آن است. مسئله قراردادن گنبد برروی چهارگوش در راه حل های پیشین حوزه انتقال فشار باریک و فشرده بوده و ظاهراً زائده مکانیکی فاقد زیبایی با خصلت خاص بوده است ولی در بقعه دوازده امام این حوزه کاملاً توسعه یافته و بصورت جزء مسلط به تمام مجموعه است»

کتیبه رنگی موجود بر دیوار گچی جانب شرقی گواه است براینکه گنبد به دستور دو برادر به نامهای ابویعقوب وابومسعود برپا شد . هدف از ساخت این بنا به روشنی مشخص نیست ولی به نظر می رسد محلی برای اعتکاف و عبادت بوده است . نام اصلی این بنا تا زمان صفوی نام دیگری بوده است و از دوره صفویه به بعد بدین نام خوانده می شود. به نظر می رسد وجه تسمیه این بنا به دوازده امام بخاطر سنگ قبری می باشد که در محراب گچبری شده آن نصب گردیده و بر حاشیه سنگ مذکور صلوات کبیر که نام 12 امام ذکرشده، نقر گردیده است.

درتاریخ یزد در آنجا که از آثار شمس الدین محمد تازیکو سخن می رود اشارت مجملی هست که (( مسجد چهل محراب را انشاء کرد خانقاه وعمارتی عالی بساخت وچهاردانگ ازقریه هنزا را وقف بر آن مسجد کرد ومصلی وعیدگاه مقابل شیخ الاسلام سعید جمال الاسلام محمد بن احمد بن مهریزد بن انوشیروان است وخانه های آن حدود که هنوز به نام شیخ الاسلامی معروف است موید این نظر می باشد ودرهرصورت این خانقاه یا مدرسۀ دو منار بود که علی بن فرامرز در آغاز قرن ششم ساخته وپدرخود شمس الملوک را درزیرزمین آن مدفون ساخته است .

اما معلوم نیست ایشان این بنا را مقبرۀ شیخ الاسلام می دانند ویاقسمتی ازمدرسه دو منار .

به هر حال بنا چون درسال 429 هجری ساخته شده چگونه می تواند از قرن ششم باشد . درکتیبه موجود مصرح است که بانی آن ابومسعود بهشتی وابویعقوب اسحاق بوده اند . آنچه مسلم است این بنا براساس کتیبۀ موجود در آن توسط ابومسعود بهشتی وابویعقوب اسحاق فرزند که از رؤسای نظامی دستگاه حکومت علاءالدوله بوده اند ساخته شده است . از این دو نفر کتیبه ای هم بر در دروازۀ حظیره موجود بوده است .

مشخصات

این بقعه دارای یک ورودی با قوس سرجناقی با طاق نماهای آجری دوتایی برروی هم در طرفین است. درقسمت فوقانی داخل بقعه درچهارطرف 4 طاقچه با چهارپنجره مشبک آجری تعبیه شده است . زیرگنبد درچهارطرف ، پتکانه وطاق نماها وبا مقرنس گچبری تزیین شده است . درضلع جنوبی محراب قرار داردکه دارای فرورفتگی نسبتاً زیاداست که قسمت بدنه دیوار آن با کاشی معرق ونقوش گل وبوته اسلیمی آراسته شده که از الحاقات قرن هشتم هجری است . پیشانی محراب مزین به گچبری با نقوش گل وبوته است .گنبد بر روی چهار دیوار به اندازۀ احتمالاً 5/6×5/6 وکلفتی 45/1 متر قرار دارد . درضلع شمالی خطوط کوفی دیده می شودکه قسمت اعظم آن ریخته است. درضلع شرقی وغربی به قرینه دو طاق نما مزین به نقوش زیبای گچبری شده و کارشده با رنگ وهمچنین صفه تعبیه شده است کف داخل بقعه با آجر پوشیده شده است و پشت بام ونمای خارجی گنبد نیز همچنین آجری می باشد . قسمت فوقانی نمای خارجی بقعه مزین به خطوط کوفی بنایی می باشد . درگردونه گنبد با مقرنس قطاری تزیین یافته است . وهمچنین در گردونه گنبد، کتیبه ای مزین به نقوش اسلیمی که با رنگ کارشده به چشم می خوردگنبد نیزبصورت دو پوسته، پیوسته ناری می باشد .

كتيبه هاي تاريخي

آثاری که داخل گنبد دیده می شود عبارت است از :

1ـ کتیبۀ کوفی تزیینی از رنگ ، بالای سردرگاه نمای غربی که درحاشیه ای ازنقوش گل وبوته قراردارد بدین کلمات :(( مما امرببناء هذه القبه المبارکه ...... ابوالنجم والاسفسهسالارالجلیل .... ابویعقوب بدر واسحق ابنا ینال مولینا (امیرالمومنین ) ابتغاء مرضاة الله وثوابه .فی شهر رمضان سنه تسع وعشرین واربع مائه . ))

2ـ سنگ قبرفخرالدین اسفنجردی به اندازۀ 60×92 که درمحراب نصب است وحدود 115 سال قبل به این محل منقل شده عبارات سنگ قبربه خط ثلث ونسخ وکوفی بدین صورت است :

حاشیه اول : بسم الله الرحمن الرحیم الله ، الله لااله الاهو الحی القیوم لاتاخذة سنه ولانوم له ما فی السموات وما فی الارض من ذاالذی یشفع عنده الاباذنه یعلم مابین ایدیهم وماخلفهم ولایحیطون بشیء من عمله الا بماشاء وسع کرسیه السموات والارض ولا یوده حفظهما وهو العلی العظیم . ( بقره /255 ) حاشیه دوم

1- نمایی از کتیبه های کار شده با رنگ داخل بقعه

:اسامی دوازده امام ذکر شده است.پیشانی (به خط کوفی) :کل نفس ذائقه الموت . هلال محراب نما: صلوات الله علیهم اجمعین. متن : هذا مرقد الشیخ الربانی ولی الله بایزید الوقت فخرالمله والدین ....( اسم را تراشیده اند ) الا اسفنجردی قدس الله روحه توفی فی عشرین محرم سنه سبع وعشرین وسبعمائه .

دراینجا باید متذکر شد که این سنگ از آن بقعه شیخ احمد فهادان وسنگ مزار اوبوده است . به دلایلی که ذیل توصیف بقعه شیخ احمد فهادان خواهیم گفت فخرالدین اسفنجردی همان شیخ احمد فهادان است که نام احمد را از روی سنگ او محو کرده اند ومحل امحاء اسم بخوبی مشخص است .

3ـ کتیبه کوفی ازرنگ بربالای سردر ورودی ( ضلع شمالی ) که آیه 163 سورۀ بقره است (( والهکم واحد لااله الاهو الرحمن الرحیم )) قسمتی از آن ریخته است .

4ـ کتیبه کوفی از رنگ بر درگاه نمای شرقی آیه 65 سورۀ الغافر ( المومن ) بوده وبعد از (( الاهو )) از آن ریخته است

بقعه مجموعه نقشين

بقعه مجموعه نقشین شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

مجموعه نقشین مرکب ازحسینیه ، تکیه ابوالفضل، بقعه ، مسجد امام رضا ، آب انبار، درمحلۀ خلف باغ ، کوچه شهید بکایی واقع شده است .

منابع تاریخی

نام حسینیه نقشین در یادگارهای یزد ذکر گردیده است و آورده که لفظ نقشین از اصطلاحات قدیم درفن شهرسازی یزد است . در تاریخ جدید یزد از ساباط نقشین که از احداثات سید رکن الدین بوده نام برده شده و در باب آن می خوانیم: « نزدیک مزار تقی الدین دادا (شیخداد) باغی و بر در آن ساباطی موسوم به ساباط نقشین ساخت». اما حسینیه نقشین در محله پشت باغ واقع و طبق ضبط آیتی در آتشکده یزدان از ساخته های یکی از احفاد خان بزرگ (محمد تقی خان بافقی – دوره زندیه) است.

مشخصات

بقعه نقشین درداخل یکی از صفه های تکیه ابوالفضل (یکی از بناهای مجموعه نقشین ) واقع شده است متعلق به شخص سهل بن علی بن موسی کاظم می باشد.

بنا به مندرجات تاریخی تنها پسر امام رضا ، امام جواد (ع) می باشد که وصی وامام بعد از او شناخته شد .[ امام رضا صاحب یک فرزند به نام محمد جواد (ع)ویک دختر بوده است ] به هر حال صورت قبری با پارچه سبزی که روی آن کشیده اند درداخل یکی از صفه های تکیه ابوالفضل جای داده شده و در مقابل آن نرده آهنی نصب کرده اند و بر روی دیوار صفه کتیبه و نوشته ای وجود دارد که متعلق به عهد قاجاریه و 1305 هجری و قمری می باشد .

حسینیه مذکور به شکل مربع و ابعاد آن بصورت کوچک و از دو ورودی قابل دسترسی است.

كتيبه هاي تاريخي

در این تکیه دو کتیبه به خط نستعلیق نوشته شده است :

1ـ یاحسین یا قرآن خاک آستانه تو چاکر درگاات یا مولا

دارم امیّد در صف محشر

دهیم ام جام آب از کوثر

نزد جدت چه عذر من حاجتی

در صراتم چو بیرق نداری

دو برادر به اتفاق دیگر خلعت کاشی پز

عبا دادند خلعت از شاه کربلا پوشد

بانی میرزا محمد باقر ولد خیرالحاج محمد عرب رحمﺔ اللّه یبقی سهر

2ـ یاغیب فی شان شاطر

ابراهیم ولد مرحوم شاطر

جعفر خدا پیامبر

بابای عمشی کار خیر سنه 1303س

بقعه پيرعلم

بقعه پیر علم شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه پیر علم درمیدان بعثت ، ابتدای خیابان انقلاب ، کوچه پیرعلم واقع است

منابع تاریخی

تنها مولف یادگارهای یزد اشاره مجمل به بقعه پیر علم نموده است ولی احتمالا با توجه به نام بقعه و به استناد از قسمت باقیمانده از سنگ قبر موجود درآن به نظر می رسد ، بنا در ابتدا خانقاهی بوده که محل اعتکاف عارفان بوده است و بعدها به بقعه مبدل گردیده است زیرا نام «پیر » به بالاترین شخص سلسله تصوف اطلاق می گردیده ولی متأسفانه نام اصلی آن مبرز نیست .

گفتنی است که در قرن هشتم هجری نیز سیر مهاجرت عرفا به یزد آغاز گردید که از آن جمله می توان به شیخ تقی الدین دادامحمد و شیخ علی یلیمان اشاره نمود و به احتمال یقین صاحب بقعه از جمله عرفای قرن نهم بوده که در آن محل می زیسته است

مشخصات

در دوران گذشته بقعه مذکور منحصر به یک اتاق کوچک بوده که پوشش داخلی آن گچی ونمای خارجی آن کاه گلی بوده است گنبد کوچک (کلمبو) کاه گلی بر فراز بقعه قرار داشت . این بقعه حدود 35 سال پیش تخریب شد وبه همت ادارۀ اوقاف ساخته شد . در حال حاضر اثری از آن بنای کوچک قدیمی باقی نمانده است تنها صورت یک قبر داخل بقعه وجود دارد که متعلق به شخص عارفی به نام پیر علم بوده است وهیچ شاهد ومدرکی که دال براینکه پیر علم چه کسی بوده و درتاریخ می زیست دردسترس نیست . بنای کنونی بقعه پیر علم به سبک امروزی بصورت آجری ، با سقف مسطح و در و پنجره های آهنی ساخته شده است .

كتيبه هاي تاريخي

دراین زیارتگاه نیمه ای از یک سنگ قبر دیده شده است که علی الظاهر از آن قرن نهم هجری است عباراتی بر آن به خط خوش حک شده بود ولی مقداری از آن باقی مانده ، چنین :

(( توفی الاستاد المکرم .... الدین ....)) بقیه شکسته است .

بقعه ستي فاطمه

بقعه ستی فاطمه شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه ستی فاطمه درقسمت شمالی میدان امیرچقماق کوچه شیخ اسد اللّه واقع شده است .

منابع تاریخی

دراین بقعه ، فاطمه خاتون ( متوفی قرن نهم ) به خاک سپرده شد که وی و همسرش مشترکاً مسجد میرچقماق را بنا نهادند .

مؤلف جامع مفیدی درشرح اقدامات بی بی فاطمه همسر امیرچقماق چنین می نویسد :

بی بی فاطمه خاتون غفرالله که حرم امیرمعظم الیه بود کتابۀ صفه وگنبد مسجد چقماقیه را سورۀ سجده به خط مولانا سعید مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم که یاقوت زمان بود ، ثبت فرمود .

ودرسنۀ احدی واربعین .ثمانمائه درمجلۀ سر آب نو یزد که اکنون به آسیای شیخداد اشتهار یافته ساخته که چشم تزبین فلک از مشاهدۀ گردش آن خیره ماند ودایم الاوقات نزدیکترین آسیابهای شهر است .

وبه قرب بازار محلۀ میرچقماق درحوالی خانقاه امیرمعظم الیه گنبدی به جهت مدفن خود بنا فرمود وبه کاشی الوان مزین کرد و مرحومه مذکور در آنجا مدفون است و همین آسیاب را بربقعه خود وقف فرمود وحاصل آن هر ساله مقدارهشتصد من به وزن شاه آرد گندم است که یک درهم صرف بقعۀ مذکور می شود .

و نیز عفت پناه مشارالیها سطح مسجد جامع کبیر را سنگ مرمر تراشیده بگسترد و دو ستون ازمرمر در دوجانب صفه نصب فرمود وستون به کاشی تراشیده بربالای آن مرتب ساخت .

و منبر خطیب مسجد مذکور را که از چوب بود برداشت عوض آن ازکاشی الوان کرد.

مشخصات

بقعه ستی فاطمه منحصر به یک گنبد خانه کوچک است که ورودی آن یک درب چوبی دو لنگه است که به راهروی کوچکی قبل از ورود به گنبد خانه باز می شود . درچهار طرف گنبد خانه صفه های کوچک با قوس دسته سبدی تعبیه شده که هر کدام دارای چهار سه کنج مزین به مقرنس گچی است که اندک اثری از گچبریها ونقوش ونگارهای رنگی آن باقی مانده است. درون سه کنجها با رفهای کوچک جهت روشن نمودن شمع تعبیه شده است همچنین صورت یک قبر در داخل گنبد خانه مشاهده می شود .

پوشش داخل گنبد با خیز بسیار کم بصورت پخ می باشد و دور آهیانه با مقرنس قطاری گچی آراسته شده است که بر بالای قطار بندی نیز با مقرنس گچی تزئین گردیده است. پوشش داخلی گنبد خانه با گچ و کف داخل بقعه با موزائیک پوشیده شده است همچنین ازارۀ داخل گنبد خانه تا ارتفاع 30 سانتی متری با سنگ پوشیده شده است . پوشش خارجی گنبد با قوس ناری به صورت دو پوسته پیوسته ناری می باشد و اربانه گنبد با کاشی معرق و مقرنس قطاری و نقوش گل وبوته اسلیمی آراسته شده است . نمای خارجی بقعه با کاه گل و آجرپوشیده شده است .

بر سردر بقعه ستی فاطمه به خط نستعلیق نوشته شده است : «آرامگاه علیا حضرت صاحب خیرات ومبرات ستی فاطمه بانی مسجد امیر چقماق درسنۀ 841 کتیبه علی محمد کاوه 1327 »

گفتنی است بقعه ستی فاطمه نمونه ای شاخص از معماری دوره تیموری است که از لحاظ تزئینات و شیوه معماری در نوع خود بی نظیر می باشد.

كتيبه هاي تاريخي

اکنون هیچ نوع سند دیداری ونوشتاری دراین بقعه دیده نمی شود .

بقعه سيدخليل و سيدجليل

بقعه سید خلیل و سید جلیل شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید خلیل درچهارراه ایرانشهر ، بلوار شهید پاکنژاد واقع شده است ..

منابع تاریخی

این بقعه به سید مصلی هم شهرت دارد .که در آن صورت دو قبر دیده می شود که یکی مربوط به پسر شاه خلیل ثانی به نام امیر نظام الدین اسحق (از نوادگان شاه نعمت الله ولی) وصورت قبر دوم فرزند امیر نظام الدین اسحق به نام خلیل الله ثالث می باشد. نخستین بار دکتر جواد نوربخش کرمانی هویت مدفونین درین بقعه را ثبت کرد و چنین نوشت: « درهمین اواخر مقبرۀ جناب شاهزاده امیرنظام الدین اسحق پسر جناب شاه برهان الدین خلیل الله ثانی که درتاریخ 963 وفات یافته ومقبره جناب شاه خلیل الله ثالث نوادۀ جناب شاه خلیل الله ثانی که درتاریخ 969 هجری رحلت نموده .... درنزدیک دروازۀ مصلای یزد پیدا شد وجمعی خیرخواهان بقعه ای بر آن ترتیب داده اند...»

مشخصات

بقعه سید جلیل وسید خلیل از یک هشتی وحوضخانه وگنبد خانه تشکیل شده است . بنا دارای یک در ورودی مزین به گره چینی می باشد . که پس از گذشتن از آن وارد یک راهرو کوچک وبلافاصله یک هشتی آجری می شویم . میان سقف هشتی نورگیر آجری دیده می شود . پس از طی کردن هشتی به حوضخانه راه می یابیم . کف داخل بقعه با موزائیک فرش شده و پوشش داخلی بنا آجری می باشد . درضلع غربی و شرقی به قرینه دو اشکوبه کمرپوش دیده می شود که داخل غرفه فوقانی یک طاقچه و دو طاق نما تعبیه شده است .

درچهار طرف بنا طاق نماهایی به چشم می خورد و پوشش داخلی (آهیانه) گنبد با طرح شمسه مزین به رسمی بندی آجری می باشد . پوشش خارجی (خود) گنبد بصورت طرح خشیشان ساخته شده و نمای خارجی بنا کاه گلی می باشد .

كتيبه هاي تاريخي

ـ سنگ مرمر به اندازۀ 58×170 که بربدنه واطراف آن عبارت مذکور درذیل به خط نستعلیق نقرشده:

مسیرعالی منزلت سید خلیل ناگهان زین عالم پر شین شد

هاتفی گفت از پی تاریخ او همنشین سید کونین شد

اطراف سنگ 969

دوازده امام

روی سنگ

قال الله تبارک وتعالی وتقدس جل وجلاله : یبشرهم ربهم برحمه منه ورضوان وجنات لهم فیها نعیم مقیم خالدین فیها ابداً ان الله عنده اجرعظیم .

قال الله سبحانه وتعالی جلّ وعلا : ان الذین قالوا ربنا الله ثم استقاموا تقنزل علیهم الملائکه الا تخافوا ولاتحزنوا وابشروابالجنه التی کنتم توعدون

پیشانی سنگ

لااله الاالله محمد رسول الله علی ولی الله

2ـ سنگ به اندازۀ 45× 170 سانتیمتر که عبارت منقور بر آن به شرح زیرست :

بالای سر

وفات یافت خلف السادات العظام امیرنظام الدین اسحق بن عالیجناب سیادت پناه رفعت دستگاه امیربرهان الدین خلیل الله به تاریخ شهر ربیع الاول سنۀ 963

روی سنگ

آیه الکرسی و(( لااله الاالله محمد رسول الله علی ولی الله حقاً حقاً ))

اطراف سنگ دوازده امام

بقعه سيد گل زرد

بقعه سید گل زرد شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید گل زرد درمحلۀ سرچم ، کوچه سرچم واقع شده است

منابع تاریخی

احتمالاً (( سید سرچم )) درتاریخ جدید یزد وجامع مفیدی ومتوفی در856 همین مزارسید گل زرد است .درتاریخ جدید یزد آمده است : (( مشهوربه سید سرچم )) (( درجنب آن مزار آسوده است واومرد تارک مجذوب بود وآنچه بگفتی اکثرهمان بودی واکابریزد اورا منقاد بودند وچون درسال ست وخمسین وثمانمائه(856 هجری) وفات کرد او را دراین مقام دفن کردند واین مزار عمارت کردند ومردم به زیارت روند ومراد یابند . ))

عامه مردم درمقام مقایسه با سید گلسرخ ( که نزدیک به یکدیگرست ) آنرا بعدها به سید گل زرد مشهورکرده اند جامع مفیدی موضع مزار سرچم را درمحلۀ سرچم به حوالی برج اولیا می نویسد ولی اکنون ما از برج اولیا خبری نداریم .

درافواه عامه چنین آمده که سیدگلسرخ وگل زرد وسید گل مشکیجه سه بردار در نزدیکی یکدیگر به خاک سپرده شدند .

مشخصات

مزارسید گل زرد منحصر به یک فضای نسبتاً کوچک است که تنها یک درب ورودی دارد. داخل بقعه درضلع جنوبی ، شمالی وغربی 6 صفه دیده می شود . درضلع شرقی دو در وپنجرۀ مشبک رنگین تعبیه شده است . پوشش داخل زیارتگاه با گچ اندود شده است : کف بقعه سیمانی است نمای خارجی بقعه آجری و گنبد کوچک (کلمبو) که برفراز زیارتگاه دیده می شود با کاه گل اندود شده است . این بنا از نوع بقعه های چهار گوش (مربعی)گنبد دار است.

كتيبه هاي تاريخي

دراین بناهیچگونه اثر و سند دیداری ونوشتاری مشاهده نمی شود .

بقعه سيدنصرالدين

بقعه سید نصرالدین شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

زیارتگاه معروف سید نصرالدین درانتهای ضلع شمالی خیابان امام خمینی واقع است .

منابع تاریخی

دردوران گذشته این بقعه منحصر به یک اتاق وچهار صفه وگنبد بوده است . اضلاع بنا 9/4 وکلفتی پیهای آن 1/1 متراست نویسندۀ جامع مفیدی نام (( سید نصر)) به این مطلب اشاره کرده است که درمحلۀ سلغر آباد به مقام کشخوان آبشور مدفون است.

عبدالوهاب طراز از این زیارتگاه یاد کرده است : (( درهمان محله (یعنی مالمیر) به سمت آبشوزمحاذی راه مشهدمقدس واقع است ....))

قدمت این بناظاهراً به قرن دهم هجری (اوایل عهد صفوی) باز می گردد .

در چند سال اخیر بنای اصلی تخریب و به جای آن ساختمان جدیدی ساخته شده است.

مشخصات

بارگاه سید نصرالدین منحصر به دو فضای کوچک می باشد که ازیک اتاق ویک گنبدخانه کوچک تشکیل شده است آهیانه گنبد دارای قوس چهار بخش می باشد . چهار طرف قسمت فوقانی دیوارۀ گنبدخانه به آینه کاری وپنجره های مشبک رنگین و آینه کاری آراسته شده است . در قسمت تحتانی گنبد طاق نماها وچهار پنجرۀ کوچک نصب شده است . بخش دیگر بنای سید نصرالدین اتاقی است که مزین به آیینه کاری وگنبد و نقوش هندسی می باشد . کف داخل بنا و ازارۀ داخل بقعه تا ارتفاع یک متر ازسنگ پوشیده شده است . نمای خارجی بقعه آجری میباشد .

گنبدکوچک به رنگ لاجوردی وترکین باقوس شبدری کند برفراز بقعه خود نمایی می کند.این بقعه از نوع چهار گوش گنبد دار می باشد.

كتيبه هاي تاريخي

درین مزار هیچ نوع سنگ و نوشته وکتیبه تاریخی وجود ندارد .

بقعه سيد ابودردا

بقعه سید ابودرداء شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید ابودردا درمحله دارالشفاء ، کوچه دارالشفاء ، نزدیک به چهار سوق قرار دارد .

منابع تاریخی

نویسندۀ یادگارهای یزد احتمال می دهد که این بنا قسمتی از بنا دارالشفای صاحبی ( صاحب دیوانی ) بوده است . دارالشفاء از مهمترین عمارت های یزد بود که خواجه شمس الدین محمد تازیکو بنا بر دستور خواجه شمس الدین محمد دیوان جوینی درسال 666 تاسیس کرد . "خواجه شمس الدین طرح دارالشفاء وچهار صفه وطنبی و بادگیر و بیت الادویه و حوضخانه و خانه های نیکوترتیب داد و باغی مشجر در عقب آن ساخت و گنبد یخدان ، و در آستانه عمارت مسجد مروح ساخت وبر درگاه آن چاهی به آب سرد حفر کرد و این عمارت را تماماً با آجر و گچ و کاشی تزئین کرد ". امامی هروی قصیده ای درباب آن بنا سروده ، بدین مطلع :

ای صفای صفه ات ترکیب عالم را روان صحت عقلی وروح راحت وجان جهان

مشخصات

بقایای ویران شده سید ابودرداء منحصر به سه دیوار می باشد همچنین دراین ویرانه بقایای مخروبۀ محراب با مقرنس گچبری دیده می شود . اکنون برکنار دیوار مخروبه آن شمع و چراغ روشن می کنند وزیارتگاه مانندی شده است .

سبک بنا گواه قدمت آن و به احتمال قوی از عصر مغول است .

كتيبه هاي تاريخي

در این زیارتگاه کتیبه ای مشاهده نشده است،صورت قبر نیز تعویض و اثری از قبر قدیمی نیست

بقعه سيدصحرا

بقعه سید صحرا شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

سید صحرا ازقبرستانهای مشهور یزد بوده است که جانب غربی آن برسرراه تهران نزدیک به نصرآباد درامیرآباد ، محله سید صحرا ، روبه روی پارک قدیر قرار دارد .

منابع تاریخی

درکتاب جامع مفیدی به این مزار اشاره شده است ومؤلف آن می نویسد : (( سید صحرا درحوالی سرچشمۀ کثنویه حومه مدفون است ....)) اما در هیچ یک از منابع از تاریخ دقیق آن اطلاعاتی در دست نیست . مزار سید صحرا متعلق به امامزاده سید محمود از نوادگان امام موسی کاظم(ع) است که در بین برخی از مردم به سید مراد نیز معروف می باشد در بخش جنوبی نیز مرقدی است ،منصوب به سید احمد از فرزندان یا نوادگان امام زین العابدین(ع)که نزد زرتشتیان نیز محترم بوده و زیارتگاه آنها نیز به شمار می رود.

معلوم می شود که درقرن یازدهم هجری این مزار مشهور ومورد توجه مردم بوده است .

مشخصات

مزار سید صحرا از دو بخش قدیمی و جدید تشکیل شده است که بخش قدیمی آن مسقف به تاق و تویزه با قد پای کوتاه وقوس جناقی می باشد این قسمت از بقعه دو گنبد خانه دارد و یکی از دو گنبد (درخارج ازبقعه ) بصورت پخ ودیگری (گنبد اصلی) بصورت گنبد کلمبو با قوس شبدری کند می باشد که با آجر پوشیده شده است . دو گنبدخانه دارای چهار کنج وگنبد ساده گچی می باشد همچنین صورت دو قبر درداخل گنبد خانه مشاهده می شود که به عقیده اهالی محله یکی از آندو فرزند امام موسی کاظم (ع) و دیگری فرزند امام سجاد به شمار می رود . مزار یکی از قبور داخل صفه سمت شرقی بقعه و قبر دیگری درصفه دیگر که اکنون با الحاق قسمت جدید الاحداث ، دیوار عقب آنرا برداشتند، قرار دارد . کف قسمت قدیمی بقعه با موزائیک پوشیده شده است .

بخش جدیدالاحداث بقعه سید صحرا دارای دو اتاق الحاقی با سقف مسطح وستونهای دایره شکل کوچک می باشد که دراین بخش ازبقعه اندکی آینه کاری با نقوش گل وبوته به کار رفته است .

مزار سید صحرا دارای هفت درب ورودی می باشد و راهرو ورودی که الحاقات بقعه به شمار می رود دارای سقف مسطح می باشد وبا گچ اندود شده است . نمای خارجی مزار آجری می باشد .

كتيبه هاي تاريخي

دراین مزار دو سنگ قبر دیده شد که معرض می شود :

1ـ سنگ سیاه کوچک که قسمت بالای آن مدورست وبرآن حک شده :

(( وفات سید (کذا) صغرای میرعلی اصغر سنۀ 1102

2ـ سنگ سبز رنگ که بر آن نقر کرده اند :

(( تاریخ فوت سعیدۀ صالحه حاجیه مرحومه مغفوره صبیۀ مرحوم سرور حاجی شمس الدین محمد درعشرین شهرربیع الثانی سنۀ سادس عشر ومأئه بعد الف 1116.))

بقعه ملااسماعيل

بقعه ملا اسماعیل شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه ملا اسماعیل با مساحت تقریبی 400 متر مربع در جنوب میدان خان ، جنب مسجد ملااسماعیل واقع شده است .

منابع تاریخی

آخوند ملا اسماعیل بن عبدالملک عقدایی متولد 1153 ازعلمای یزد وفقهای مشهور قرن سیزدهم بوده است که در اواخر عهد زندیه و اوایل عهد قاجاریه می زیست وی درسال 1230 درعهد فتحعلی شاه قاجار وفات کرد و در مقبرۀ جوار مسجد ملااسماعیل مدفون گردید. بانی بقعه، میرزا سلیمان حسن طباطبایی می باشد که در عهد قاجاریه (1253هجری) می زیست وخودش هم در این زیارتگاه به خاک سپرده شد .

از جمله احداثات ملا اسماعیل عقدایی را می توان به بازار، مدرسه، آب انبار ملااسماعیل ، مرمت مدرسه محسنیه 1218قمری ، احداث قنات و مزرعه نجف آباد مشهور به مزرعه آخوند ، ساخت مسجد شاه یحیی و احداث مسجدی بزرگ در 1222هجری قمری که بعدها به نام وی شهرت یافت، نام برد.

از خاندان اومی توان به بزرگانی چون آیت الله محمد تقی ابن ابی طالب اردکانی و فاظل اردکانی اشاره کرد.

مشخصات

مزار ملااسماعیل از سه درب قابل دسترسی است . دو تا ازورودی ها به کوچه راه دارد و ورودی دیگر به شبستان مسجد ملااسماعیل راه می یابد . پوشش سقف تاق وتویزه با قد پای کوتاه می باشد همچنین داخل آن سه صفه و آن چند طاقچه به چشم می خورد .و در بالای بقعه مابین دوپای تویزه های تاق ،طاقچه ای تعبیه شده است. پوشش سقف داخلی زیارتگاه با گچ اندود شده و کف آن با موزائیک پوشیده است . سه درآهنی داخل بقعه از الحاقات آن به شمار می رود . صورت قبری دربنادیده می شود که اطراف آن را با ضریح آهنی گرفته اند . این قبر منصوب به ملا اسماعیل است که نام بقعه نیز به ایشان منسوب می شود.

كتيبه هاي تاريخي

آثار تاریخی این مزار عبارت است از :

1ـ کتیبه قلمی به مرکب وخط نسخ خوش بر سه ضلع صفه جنوبی که سورۀ جمعه است ورقمی دارد بدین عبارت :

کتیبه محمد حسین الشریف حسب الخواهش بقعه سلیمانی وخادم عالم علوم ربانی حبیب الله الطباطبائی اتمام یافت(( فی شهر ذی قعده الحرام 1253)) .

2ـ سنگ قبر ملااسماعیل که به خط نستعلیق این اشعار بر آن نقرشده :

هوالباقی

به عهد آصف دوران سمی حضرت موسی به انجام آمد این مسجد ، چه مسجد بانی سینا

اساس رفعتش خوشتر زطرح طارم خضرا ( کذا ) حضیض گنبدش برتر ز اوج گنبد خضرا

مقرنس سطح زیرش مثل ...............................گردون مکوکب پایۀ بستش ازین هفت اختر نورا

از آن خورشید گه دراوج گاهی درحضیض آمد که هم برشمسه هم بر ...گردد جبین آسا

بهشتی این بنا وخشتش از مه باشد وازخور بلی جنت ز خشتی وز خشتی زربود زیبا

ملا یک را مطاف وقدیسان را مقصد ومعبد ندانم بیت معمورست این یا مسجد اقصی

دراینجا باادب نه پا سر آزرم بیش افکن که سربنهاده اینجا ساکنان عالم بالا

به طور از بهر عرض جاجتش حاجت نمی بودی اگرموسی به موسی هنگام مناجات آمدی اینجا

اگر از وادی ایمن سوی این بقعه می آمد نمی بایست اورا سینه زد بر سینه سینا

به بابش اهل علم واهل دانش رابود مسکن بود شیخ حرم پرورده را اندر حریمش جا

امین المله والدین نظام الشرع المعیل که خود بانی این مسجد بفدی از همت والا

چو آن علامه مدفون درین بیت الشرف گفتم همانا حجراسمعیل اندر کعبه شد پیدا

بود سال وفاتش یکهزار ودوصد وسه ده نخواهد تا ابد ازیاد رفت این نام کبری ( کذا)

بخوان بر خاک وی ............حمد............ که باشد از قبول وی بنای نعمت عظمی

3ـ سنگ قبر حاجی ملا عبدالله لاری خلف ملا حاجی محمد ( 1247هجری)

4ـ سنگ قبر آقا علی متوفی در 1276 ( که ازعلماء وفقها بوده ) به خط نسخ با رقم (( حررّه محمد رضا ))

5ـ سنگ قبر میرزا سلیمان حسنی طباطبائی مورخ 1253 وبه خط خوش با رقم (( حررّه حسین الشرف ))

6ـ سنک قبر حاجی سید احمد ولد آقا میزا صادق متوفی در 1237 که در حیاط بقعه متصل به کوچه قرار دارد

بقعه خضرشاه

بقعه خضرشاه شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

خرابه های بقعه میرخضرشاه درمحلۀ چهارمنار ، کوچه مسجد چهارمنار ، جنب مسجد وحسینیه چهارمنارواقع شده است .

منابع تاریخی

امیرجلال الدین خضرشاه ازمردان دولتمند وخیّر یزد و صاحب آثار زیادی درعهد آل مظفر بوده است که در تواریخ یزد به آنها اشاره شده است . (( و درکوچۀ مذکور درجنب دولتخانه خود مسجد جدید بنا فرمود و..... بریسار مسجد حظیره به جهت مدفن خود پرداخته و قبرحفرفرموده به جهت خاصۀ خود ..... ودر جنب حظیره چمنی به غایت مروح ساخته ودرپیشان چمن بقعه مروح ساخته موسوم به (( مرشدیه )) وعلما واهل الله ودرویشان غالب اوقات درآن بقعه ساکن می باشتد .... و به سماع قیام می نمایند و وضیع وشریف حاضر می شوند ودرصبح وشام نقارۀ مرشدی می زنند ودر مسجد به اوقات جمعه قیام می نمایند وعلما وعظ می فرمایند .

مولف جامع مفیدی در ذیل معرفی مولانا شرف الدین خضر بیان می دارد : « ... درزمان حیات خانقاهی مختصر و طنبی محقر درنهایت صفا و تکلف مزین به طلا و لاجورد درمحله «پای بور» مشهوراً احداث نموده و پایابی از آجر پخته در میان خانقاه حفر نمود و آب سوی در آن جاری کرد و چون آن عمارت درسنه خمس و خمسین و سبعمائه (755هجری) اتمام پذیرفت در شهور سنه ستین و سبعمائه(760هجری) بنای زندگانی آن جناب انهدام یافته درطنبی مزبور دفن گشت»

پسر ارجمند او مولانا اعظم سعید ظهیرالمله والدین محمد از فضلای عصر بود که تصانیف بسیاری از جمله چهل حدیث ، شرح ینابیع و تاریخ یافعی دارد وی نیز در سال 815هجری وفات یافت.

سالیان پیش ویرانه خضرشاه منحصر به یک فضای کوچک کاه گلی بوده است پوشش داخلی آن با گچ اندود شده بود . بقعه دارای دیوارهای ضخیم وکلفت وگنبد کوچک (کلمبو) بود .

مشخصات

درحال حاضر از آن بقعه که روزگاری مرکز تجمع عالمان وصوفیان بوده ، چیزی جز ویرانه ای دیده نمی شود. تنها آثار باقی مانده از بقعه دیوار ضخیمی است از داخل کوچه قابل مشاهده است تنها اندکی از پای قوس های بنا دیده می شود ، پاقوس ها و گنبد آن به کلی تخریب شده است وهیئت امنای مسجد میرخضرشاه خود سرانه جهت الحاق این ویرانه به حسینیه میرخضرشاه درصدد انهدام کلی آن برآمدند.

كتيبه هاي تاريخي

دراین ویرانه هیچ اثر وکتیبه تاریخی دیده نمی شود .

بقعه سهل بن علي

بقعه سهل بن علی شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

مجموعه سهل بن علی درمحله سهل بن علی ، خیابان امام خمینی ، کوچه شبستری واقع شده است .

منابع تاریخی

ذکر سهل بن علی به هیچ وجه درکتب تاریخ یزد دیده نمی شود . احتمالاتی که عبدالحسین آیتی دراین بنا قائل شده وآنرا مدفن سهل بن علی مشهور به سلمان خراسانی حاکم یزد درعهد عباسیان دانسته بسیارضعیف و غیرمستند ست .

مردم این محل را مزار امامزاده سهل بن علی می دانند و نسبت بدان احترام بسیارقا ئلند . آیتی ازاین اسم که در دو سه قرن اخیربربنا گذاشته شده بنا را مقبرۀ سلمان خراسانی فرض کرده است . درحالی که سبک بنا همانطور که گفته شد از قرن هشتم هجری است وعلی الظاهر یکی از مدارسی بوده است که ذکر آنها در تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد آمده است و ما اکنون نمی توانیم مشخصات مذکور در آن تواریخ را با بنای حاضر تطبیق کنیم چون طبق مرسوم آن عصر بانی را در آن دفن می کردند اغلب این نوع مدارس در قرن بعد به زیارتگاه تبدیل شده است .

ضمناً نمی توانیم از نقل حدس دیگری که ( احتمال قریب به واقع می تواند باشد .) صرف نظر کنیم و آن عبارت ازاینکه این بقعه وگنبد محل دفن شیخ الاسلام سعید جمال الاسلام محمد بن احمدبن محمد بن مهریزد است که ازعرفای مشهور یزد درقرن پنجم هجری بوده است وبنا برتحقیقی که کرده وتفصیلی که درتعلیقات جامع مفیدی داده شده ، رشید الدین ابوالفضل میبدی مؤلف تفسیرگرانقدرکشف الاسراروعدة الابرار ازاحفاراوست .

ازمسطورات جامع مفیدی برمی آید که مزار جمال الاسلام را درقرن یازدهم ( که زمان تالیف آن کتاب است ) می شناخته اند ومحل بنای آن مشخص بوده است زیرا مؤلف مذکور می نویسد :

(( و در شهورسنۀ ثمانین واربعمائه از صحبت دنیا ملول گشته به مقام حور مقصورات فی الخیام خرامید ودرمقابل مصلی کبوتر خان آن جناب وسرآمد فضای زمان خود بود درسنه اربع وثمانین وسبعمائه برسرقبر جد بزرگوار خود مقبره ای درغایت تکلف مشتمل برچهارصفه و طنبی طرح انداخته به اتمام آن موفق گشت وپنجره های آهنین برطریق گشاده و نهر آب صواب درمیان مدرسه جاری نمود وساباطی رفیع منقش بردرگاه ساخته قصیدۀ سید حسن متکلم را برکتابه ثبت نمود ومطلع قصیده این است : نظم : سلام کالطاف آله الممجد . ))

اکنون باید دید این بنای معظمی که درسال 784 برابر مصلی ساخته شده کدام بنا بوده وآیا پا برجاست یا نه .

یگانه بنای بزرگ مدرسه مانند موجود درمقابل مصلی که آثار قرن هشتم ومقبره ای در آن باشد همین گنبد سهل بن علی است که درجهت جنوب شرقی مصلی قرار دارد واحتمال قریب به بقین باید گفت که مزار شیخ الاسلام بوده است اگر این بنای قدیمی عظیم مزار شیخ الاسلام نیست و آن سهل بن علی است چرا درتواریخ یزد ذکری از آن نیست چگونه ممکن است که مؤلفان تاریخ یزد ، تاریخ جدید یزد وجامع مفیدی از آوردن نام و نشان چنین گنبد رفیعی غافل مانده باشند .

شیخ جمال الاسلام طبق نوشته تاریخ یزد درسال 480 درگذشت ویکی از احفادش مولانا غیاث الدین علی منشی که از مشاهیر عصر آل مظفر بود درسال 784 مزار اورا عمارت کرد وخانقاه عالی جنب آن ساخت ونهری درخانقاه جاری کرد وساباط ساز کرد .

محل وقوع این مزار را در قرن نهم هجری متقارب محله سرریگ می دانسته اند . این مطلب از اشاره احمد کاتب درتاریخ جدید یزد بر می آید که ذکر عمارت خواجه شمس الدین طاهر می نویسد :

(( وخواجه علاءالدین قنادی درمحلۀ ابرو ومبارکه که دو خانه عالی ساخته متصل یکدیگر وباغچه وپیشگاه ونهر آب در آن جاری ومهمانخانه وبر سرکوچه مقبرۀ وسیع وباغچه مشجر ودرجنب آن مسجدی وجماعتخانه احداث فرمود وپایابی تمام از خشت پخته برآورده ....

و همچنین درمحلۀ سرریگ متقارب مزار شیخ الاسلام اعظم جمال الاسلام قدس الله روحه قنادخانه نیکو و بر در قنادخانه بازاری دو رویه مقابل همدیگر ساخته وحجره های نیکو بربالای دکانها نهاده و مقایسه مقابل قنادخانه ترتیب کرده .

مطالب دیگری که احمد کاتب درمحل ذکر احوال شیخ الاسلام درباب مزار آن شیخ نوشته است چیزی جز نقل مطالب تاریخ یزد جعفری نیست به نحوی که درابتدای این بحث دیدیم ، مولف جامع مفیدی نیز از مزار شیخ الاسلام یاد کرده است و در دو مورد ازمصلی ذکر می کند اشاره ای به مزار مذکور دارد یک جا می نویسد :

(( ونیز خواجه خواجه شمس الدین محمد تازیکو دربرابر مزار منور شیخ جمال الاسلام ـ عمارتی ساخته موسوم نمود به مصلی وبه جهت امتداد ایام خراب گشته بود .

جای دیگر درذیل احوال میرزا اسحق بیک می نویسد :

(( نخست به تعمیر مصلی کبوتر خان مقابل مزار منور سلطان العارفین شیخ جمال الاسلام که ازجمله مستحدثات خواجه شمس الدین محمد تازیکو بود وبه سبب امتداد ایام خراب وبایر گشته بود پیشنهاد همت ساخته .... طرح عمارت انداخت ...

مشخصات

مجموعه سهل بن علی دارای دو ورودی است یک ورودی اصلی که به هشتی جدید الاحداث راه می یابد که مزین به شمسه ومقرنس ورسمی بندی آجری ، خطوط کوفی بنایی (( الله )) و لوزمی باشد . ورودی دیگر ساده و تنها یک درب فلزی مشبک حائل مابین کوچه و داخل صحن بقعه است. چهارطرف صحن صفه هایی با خطوط کوفی بنایی و لوزورگچین آجری تزیین یافته است و این بخش از مجموعه نوساز است . صحن مجموعه سیمانی است. پیشخوان بقعه با خطوط کوفی بنایی و لوز آراسته شده است و دراضلاع جنوبی ، شرقی ، غربی سه صفه و در داخل آنها پنجرۀ چوبی وطاقچه دیده می شود و دراطراف صفه ها طاق نمای گچی و رسمی بندی تعبیه شده است . چهارطرف داخل بقعه چهارغرفه وسه پنجره مشبک آجری وطاقچه و بالاتر ازغرفه سه کنج ، چهار فیلپوش گچی و درحاشیه زیرگنبد یک ردیف کتیبه دیده می شود همچنین در گریوگنبد چهار پنجرۀ کوچک نصب شده است. زیرگنبد خانه صورت یک قبر مشاهده می شود که به عقیدۀ مردم قبرمتعلق به امامزاده سهل بن علی است .نوع پوشش گنبد بقعه بصورت دو پوسته پیوسته ودر پوسته خارجی بصورت شبدری تند می باشد . گچبریهای موجود دربقعه سهل بن علی درمقام مقایسه از نوع گچبریهایی است که درمدرسه رکنیه و شمسیه موجود و از آن قرن هشتم هجری است . گنبد بر روی چهاردیواری به اندازۀ 5/8×5/8 وکلفتی 5/1 مترقراردارد که به هشت گوشواره و پس از آن به شانزده گوشواره ختم می شود . پشت بام بقعه کاه گلی می باشد . در دو طرف هریک از اضلاع داخلی بقعه گچبری های کم عمق دوره ایلخانی مشاهده می شود. این بقعه با توجه به شکل پلان و تناسبات نمای خارجی و اندازه های داخلی از نوع بقعه های مربعی گنبددار (چهار گوش گنبد دار) است . تقسیم بندی گچبری های داخلی بگونه ای است که از مقیاس خرد در زیر گنبد و شروع و تا طاق نماها با گچبری ایلخانی در پایین ادامه می یابد . این تقسیم بندی و خرد کردن ارتفاعات زیاد با گچبری و کتیبه و مقرنس و نورگیر به بنا مقیاس انسانی می بخشد و با وجود ارتفاعات زیاد، بنا از دید بیننده قابل درک می باشد.

كتيبه هاي تاريخي

آثاری که دراین دیده می شود عبارت است از :

1ـ کتیبۀ گچبری به خط ثلث زیبا که سورۀ فتح است . این کتیبه درهشت قطعه برقسمت بالای چهار دیوار زیرگنبد قرار دارد

بقعه سيد طاووس

بقعه سید طاووس شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني

بقعه سید طاووس در خیابان امام خمینی محلۀ فهادان جنب مسجد جامع ، کوچه آب انبار وزیر واقع شده است .

منابع تاریخی

بنا به نوشته ایرج افشار این بقعه در حیاط بسیار کوچک اطاقی قرار دارد ودر آن صورت قبری دیده می شود بالای سر آن بر سطح قبر ، کاشیهای معرق دورۀ تیموری پوشیده شده است . سنگ قبری از قرن پنجم هجری در این بقعه دیده شده است که متعلق به احمد بن ابراهیم النقیب بوده است

البته هویت اصلی سیدطاووس مبرز نگردیده و مشخص نیست که آیا ابراهیم نقیب همان سید طاووس است که در قرن پنجم و در عهد کاکویه می زیسته است یا نه.

مشخصات

بقعه سید احمد بن ابراهیم نقیب معروف به سید طاووس دارای یک درب ورودی است که حیاط بسیار کوچک که با آجر، فرش شده، را دارد. بدنه دیوار صحن بقعه کاه گلی می باشد و صحن دارای چهارصفه دراضلاع شرقی ، غربی وشمالی می باشد . یک ایوان کوچک که دو صفه ومحراب گچی دارد ، درضلع جنوبی صحن دیده می شود . پوشش داخلی گنبد خانه گچی می باشد . یک پنجرۀ کوچک فلزی به جهت نورگیری درقسمت فوقانی ضلع جنوبی گنبد خانه نصب شده است . داخل گنبد خانه صورت یک قبر مشاهده می شود که منسوب به سیدطاووس است. در جبهه غربی یک پنجرۀ آهنی وطاقچه و دو طاقچه در ضلع جنوبی دیده می شود . بقعه سید طاووس دارای یک گنبد کوچک ( کلمبو ) می باشد . پشت بام ونمای خارجی کاه گلی می باشد .

كتيبه هاي تاريخي

پایین پای قبر سنگ قبری از قرن پنجم هجری به اندازۀ 15× 32 سانتیمتر نصب است وبه خط کوفی بر آن نقر شده است . (( هذا قبر ابوالعباس احمد بن ابراهیم النقیب توفی فی جمادی الاخر سنه اربع وسبعین (؟) واربع مائه رحمه الله ))

بقعه سيد نصرالله زرنديون

بقعه سید نصرالله زرندیون(امامزاده شنبه) شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

این زیارتگاه در محلۀ مریم آباد ( مریاباد ) ، بلوار دهه فجر ، کوچه مسجد حضرت رقیه واقع شده است.

منابع تاریخی

بقعه ای است قدیم واقع در حوالی مریاباد و مردم آن را امامزاده سید نصرالله می دانند . در آتشکدۀ یزدان تالیف عبدالحسین آیتی نام آن سید ناصرالدین از اقارب امامزاده جعفر ( مدفون در شهر یزد ) ذکر شده است . وگوید که عده ای از سادات عریضی ( در آنجا مدفونند ) .

نام دیگر این بقعه را آیتی مقبرۀ سادات قل هو الله ضبط کرده است وآنرا نباید با مقبره ای به همین نام واقع در پشت مسجد جامع شهراشتباه کرد .

اطلاع افسانه ای مبسوطی که دربارۀ این محل داریم ذکر محمد مفید مستوفی در جامع مفیدی است ، بدین صورت :

آنچه از السنه افواه معلوم گشته آن است که جمعی از مردم زرند که ازجمله توابع پارسی است به خلد آباد یزد آمده مقیم گشتند وبه امر زراعت اشتغال نمودند ودر همین مقام که امروزه مدفن ایشان است کشت خواخی بود . رعایای مریاباد خربزه زرع کرده حراست ونگهبانی آن را در عهدۀ ایشان کردند . به حسب اتفاق شبی درویشی بدانجا رسید وخربزه طلب نمود . ایشان از روی طوع ورغبت از زمینی که متعلق ومخصوص خودشان بود خربزه ای چند چیده به خدمت درویش آوردند . درویش دعائی که مشتمل بر خیر وبرکت دنیوی وعلوّ درجات ومراتب اخروی بود کرد وغایب گشت حالی بر آن جماعت دست داده دست از شغل دنیوی کوتاه کردند وبه عبارت قادر مختار پرداختند .

بعد از اندک روز از لباس حیات عاری گشتند به جناب نعیم شتافتند ودر مقابر مریاباد که الحال مدفن ایشان و معبد صالحین ومحل استجابت دعای مومنین است مدفون گشتند .

متوطنین یزد هر شنبه به زیارت قبور ایشان رفته حاجات وملتمسات از حضرت مجیب الدعوات مسالت نموده به اجابت مقرون می گردد وهر که ارادۀ کاری دارد ورکعت نماز در مسجدی که متصل قبور منوره ایشان است گذاشته

بعد از فراغ از نماز گوش راست بر زمین می گذارد اگر آن مهم خوب است ومطلب آن شخص حاصل خواهد شد صدایی از عالم غیب به گوش او می رود و به مطلب رسیدن خود متقن می گردد.

بنای زرندیان بنا بر تاریخ مرقوم برضریح کتیبه چوبی آن از قرن دهم هجری است وبانی آن شمس الدین محمد ابرقوهی بوده است وجدیداً بنا را مرمت و سفید کاری و نماسازی کردند .

اثرکهنۀ تاریخداربقعه ضریحی است چوبی مشبک مورخ 934 هجری که بر قبراصلی بوده است واکنون آنرا کنار گذارند و ضریح آهنی جدیدی برجای آن نصب کردند .

این بنا زیارتگاهی مشهور است که قبل از تخریب بنا حدود بیست سال پیش از یک چهار طاقی و بقعه کوچک که پوشش داخلی آن با گچ اندود شده بود و نمای خارجی آن کاه گلی بوده تشکیل شده بود . بنا به اظهارات خادم مسجد سید نصرالله زرندیون جزء سادات قل هواللهی می باشد .

مشخصات

بنای قدیمی زرندیون تخریب شده است و هم اکنون بنایی جدید به سبک سنتی و مصالح امروزی ساخته شده است ولی بنای قدیمی آن را اینگونه توصیف کرده اند: نمای خارجی با کاه گل و پوشش داخلی با گچ اندود شده بود.

بقعه قدیمی زرندیون ، دارای 6 درب ورودی بود .هم اکنون کف صحن سیمانی است ودر جای جای آن قبور بسیار دیده می شود و این نشانگر آن است که حتی تا سالهای اخیر بقعه زرندیون محلی برای به خاکسپاری اموات بوده است .

سکو و سردر ورودی بقعه دارای سقفی به سبک امروزی مسطح برروی چهار ستون بلند و چهار گوش می باشد .

پوشش داخلی و سقف آستانه امامزاده شنبه ( سید نصرالله زرندیون ) که بصورت جدیدالاحداث است وساخت آن هنوز به پایان نرسیده است ، سیمانی است همچنین ستونهای متعددکه ازارۀ آن تا ارتفاع یک متر با سنگ پوشیده شده است و بدنه ستونهای بنا مزین به کاشیهای هفت رنگ ، نقوش اسلیمی ، ترنجی ، ختایی و خطوط بنایی و لوز به چشم می خورد سقف بقعه به سبک امروزی مسطح می باشد و چهار طرف داخل بارگاه در و پنجره های مشبک رنگین به چشم می خورد همچنین در ضلع شمالی سه درب بزرگ چوبی مشبک رنگین تعبیه شده است . آهیانه گنبد با خطوط ثلث ورگچین وگلچین آجری و شمسه آراسته شده است . پوشش خارجی گنبد آجری است . نمای خارجی بقعه با آجر و پشت بام آن با موزائیک مفروش شده است .صفه های قسمت خارجی بارگاه سید نصرالله زرندیون در سه جبهه شرقی ، غربی و جنوبی مزین به کاشی هفت رنگ و گفل و بوته اسلیمی و ترنجی و ختایی و خطوط ثلث است .

كتيبه هاي تاريخي

در این مزار کتیبه و نوشته وجود ندارد اما صندق چوبی قدیم که اندازۀ آن عبارت است از 133 سانتیمتر بلندی ، 154 سانتیمتر پهنا و255 سانتیمتر بر دورۀ بالایی صندوق کتیبه ای طول آن است که به خط نسخ کنده اند به عرض ده سانتیمتر بدین شرح :

....( شکسته وافتاده ) الحسن مجتبی وصل علی الامام الحق حسین الشهید بکربلا وصل علی الامام الحق علی علی (کذا) الامام الحق موسی الکاظم وصل علی الامام الحق محمد التقی وصل علی الامام الحق علی النقی وصل علی الامام الحق.... ( موریانه خورده ) علی الامام الحق الحجه القائم محمد المهدی صاحب الزمان سلام الله علیهم اجمعین الطیبین الطاهرین المعصومین المحومین آل طه ویس ، الهی به حق هذاه الائه الهادین للامم ان لاتخیب من توسل فی حاجاته الی هذا الامام الهمام ذی الفضل و الکرم فی سنه رابع و ثلثین بغض الله الکامل وعوانه الشامل . تمّت هذ ا (کذا ) العصاره الرضیه باجتهاد الرضیه باجتهاد بانی مبانی الخیرات والحسنات شمس الدین محمد ابرمی شکرالله سعید والنبی الولی

بقعه شيخ احمدفهادان

بقعه شیخ احمد ٿهادان شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

این بقعه در خیابان فهادان،محله فهادان،جنب بقعه حسن فهادان واقع شده است.

منابع تاریخی

بنایی که تحت عنوان بقعه شیخ احمد فهادان مشهور ست ، بقایای خانقاه ومسجد وبقعه ای است از آن شیخ احمد اسفنجردی ، شیخ فخرالدین احمد وبرادرش محمد از مردم اسفنجرد(منطقه اسفنجرد روستایی بوده میان عز آباد رستاق و نزدیک مجومرد که بعدها تخریب شده است) ومشغول به پیشۀ شومالی(=اهار زدن پارچه شعر بافی) بوده اند که به علت ظلم وستم عامل آن آبادی از موطن خود هجرت کرده وبه یزد آمده درمحله ای که فهادان نام داشت سکنی گزیدند . این دو برادر از عرفا مورد احترام بسیار مردم بوده اند ودرکتب تاریخ یزد کراماتی چند به فخرالدین احمد نسبت داده شده است .

وفات شیخ احمد را در سال 727 و وفات برادرش را در سال 735 نوشته اند . هر دو برادر در گنبد خانه ای دفن شدند که امروزه به نام بقعه شیخ احمد شهرت دارد ومجموعه ای بوده است ازخانقاه ومسجد جنب آن ، که همه ویران شده است .

در تواریخ یزد نوشته اند که مبارزالدین محمد بن مظفر ساباط وعمارتی از آجر پخته و کاشی تراشیده درمقبره درسال 750 ساخت. جمعی دیگر نیز درین مقبره دفن شده بودند مانند مولانا محمود واعظ متوفی در 798 که از فضلای عصر بود و پسرش مولانا امام الدین واعظ( که درتاریخ کمال الدین آمده ) صورت قبور متعددی هم اکنون از زیر ویرانه های آنجا درآمده است .مؤلف تاریخ جدید یزد وبه نقل ازو جامع مفیدی گوید:" که شاه شجاع آسیای ابرند آباد را برآن بقعه وقف کرده وخانقاهی بردر مزار ساخته بود و هر روز در آن خانقاه آش می پختند و به فقرا می دادند".

کاشی محراب بقعه طبق نوشتۀ تاریخ یزد به دستور امیرمعین الدین اشرف نصب شد وجزیی از آن هم اکنون باقی است .

نکته اشتباهی هم در آتشکدۀ یزدان آمده و معلوم نیست از کجا نقل شده و آن این است که گوید شیخ احمد در مزار شیخ الاسلام اعظم دفن وبقعه به نام شیخ احمد خوانده شد.

به مطلب دیگری که باید اشاره کرد این است که خرابه هایی که متصل به بقعه شیخ دیده می شود آثار مسجدی است که به مسجد خضر شهرت داشته وهنوز به همین نام مشهور ست . درجامع الخیرات مسطور ست که ازبناهای سید رکن الدین بوده است.

مشخصات

درسالهای گذشته پوشش داخلی دیوارهای بقعه ازگچ ودارای تزئیناتی ازلاجورد باکتیبه ای ازاسماء خدا وآیات قرآنی به خط کوفی بوده است بقعه دارای گنبد آجری با رگه های کاشی مربع شکل که برسر آن مناره مانندی هم ساخته اند.

بقعه شیخ اخمد فهادان دارای یک درب ورودی می باشد و راهرو که مسقف به تاق ضربی با پوشش کاه گلی می باشد ، ما را به داخل بقعه هدایت می کند .

بقعۀ گلین شیخ احمد متأسفانه اکنون براثر گذشت زمان ، کهنگی و فرسودگی، قسمت اعظم گچبریها وکتیبه های ازشمندش ازبین رفته است . درحال حاضر از این بنای ارزشمند تاریخی جز گنبد گلین وبقایای اندکی از آن همه زیبایی وعظمت گچبریهای عهد ایلخانی چیزی دیده نمی شود. درقسمت فوقانی دیوار چهارپتکانه قرارگرفته که اندک چیزی ازگچبریهای زیبا آن باقی مانده است ، جنب پتکانه طاق نما وسه پنجره کوچک چوبی نصب شده است . درکمربند گنبد چهارنورگیر کوچک تعبیه شده است همچنین در وسط آهیانه گنبد آثار اندکی ازشمسه دیده می شود .درضلع جنوبی، محراب مزین به مقرنس گچبری شده قرار گرفته است که این قسمت چون سایر قسمتهای بقعه بیشتر آن براثر قدمت زیاد وفرسودگی وعدم رسیدگی به آن ازبین رفته و زیبایی اولیه خود را ازدست داده است . یک نورگیر درقسمت فوقانی ضلع غربی دیوار نصب شده است و نیز درضلع شمالی یک صفه با قوس جناقی دیده می شود . راهرو جنب گنبد خانه مسقف به تاق ضربی وچهار پرکه درآن محراب گچی ساده تعبیه شده. کف بقعه با آجر پوشیده است . پوشش داخلی بقعه و پشت بام ونمای خارجی بقعه کاه گلی است . گنبد بزرگ بقعه ،زیبایی خاصی به بنا بخشیده است .احتمال می رود این نوع گنبد که بسیار شبیه به گنبدهای پیرانگاههای زرتشتی باشد حاکی ازآن است که بقعه مذکور مزار پیروعارفی می باشد نه مزار یک امامزاده این نوع گنبد نظیر دیگری ندارد . سطح زیر گنبد به اندازۀ 7×5/8 وکلفتی پی آن 45/1 متراست .

كتيبه هاي تاريخي

آثارموجود دربقعه شیخ احمد فهادان عبارت از :

1ـ محرابش کاشیهای معرق وامیرمعین الدین الدین اشرف بانی آن بوده است . برین محراب سورۀ اخلاص و آیه 79 سورۀ الاسراء کتیبه شده بود وهنوز مقداری از آن باقی است بدین صورت :

حاشیه (به خط نسخ )

(( اقم الصلوة لد لوک الش .... ( ریخته ) یبعثک ربک مقاماً محموداً ( الاسراء 79)

متن ( نسخ )

..... یولد ولم یکن له کفوراً احد . والحمد .....( ریخته )الصلوة علی.....( ریخته ) فی 771

2ـ سنگ قبر شیخ احمد فهادان حدود 85 سال قبل به (( دوازده امام )) منتقل ودر آنجا نصب شده است ضمنا گفتنی است سنگ قبری که چند تکه شده و قسمتی از آن باقی است به مسجئ جامع منتقل شده که این سنگ قبر از آن تقی الدین حسن اسفنجردی بوده است که سال وفات و نسب وی با شیخ احمد معلوم نیست.

بقعه سيدجلال الدين

بقعه سید جلال الدین شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید جلال الدین درمحلۀ چهارمنار ، کوچۀ شهید زابلی واقع شده است .

منابع تاریخی

علی الرغم مراجعه به کتب تاریخی یزد وتحقیقات محلی هیچگونه اطلاعی ازوضعیت تاریخی وسیرتحول بقعه سید جلال دردسترس نیست ولی به احتمال زیاد محل دفن یکی از سادات عریضی یزد است که مورد احترام مردم می باشد

مشخصات

بقعه سید جلال ازیک فضای کوچک تشکیل شده است بدون صحن وعاری از هرگونه تزئینات ، این بقعه دو درب ورودی دارد . دو صفه ویک ایوان درداخل بقعه دیده می شود . پوشش داخلی زیارتگاه از گچ و پوشش کف بقعه موزائیک است . داخل بقعه سید جلال ودر زیر گنبد اصلی آن صورت یک قبرمشاهده می شودکه متعلق به سید جلال الدین است . دو درب مشبک رنگین ازالحاقات آن به شمار می رود . ازارۀ داخل بقعه تا ارتفاع یک متر ازسنگ پوشیده است . نمای خارجی زیارتگاه آجری است . قوس گنبد بقعه به صورت ناری خمیده می باشد .بقعه از نوع مربعی گنبد دار است. در یزد (شهر یزد) برج مقبره دیده نشده است و اکثر بقاع از نوع مربعی گنبد دار و دارای پلان ساده مستطیل یا مربع هستند.

كتيبه هاي تاريخي

دراین بنا هیچگونه اثروکتیبه تاریخی ملاحظه نمی شود .

بقعه شاه سيدرضا

بقعه شاه سید رضا شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه شاه سید رضا درمحلۀ چهارمنار پشت باغ دولت آباد ، پل علی وحش (آزادگان)، کوچه فردوسی واقع است .

منابع تاریخی

علت انتساب این بنا به مزار شاه سید رضا علی الظاهربه مناسبت وجود سنگ قبری از آن شاه سید رضا نامی است که در سال 955هجری ( در زمان حکومت صفوی ) فوت شده است. معلوم نیست که آن سنگ از آغاز در همین موضع بوده است و یا آن را از جای دیگر بدین مقام آورده اند. آنچه که مسلم است این بنا یکی از آثارقرن هشتم هجری به شمار می رود وبالطبع با شخص شاه سید رضا ارتباطی ندارد معلوم نیست که بنا مذکوربا کدامیک ازآثار تاریخی مذکور درمتون تاریخی یزد منطبق می باشد .

شاید بقایایی ازمدرسۀ غیاثیۀ چهارمنار بوده باشد . و آن مدرسه ای بوده است که توسط امیرغیاث الدین علی حسینی وزیر شاه شیخ ابواسحق بسال 740 هجری احداث گردید وخود امیرنیز در سال 746هجری در زیر گنبد آن مدفون گردید. در خصوص ذکر آن مدرسه مولف تاریخ یزد بیان می دارد که طرح مدرسه را از شیراز به یزد آورد و به ساخت آن اهتمام ورزید همچنین دوبنا برآن بساخت و برکتابه درگاه ،خط عبدالله صیرفی تبریزی به کاشی تراشیده و بر آن نصب نموده بود ( گویند سی هزار دینار داده که آن کتیبه نوشته شود)

مشخصات

شاه سید رضا بقعه ای است با گنبدی رفیع وبه شیوه سایر گنبد های یزد ( همچون شاه کمالیه ، گنبد هشت و....) که دراصل بخشی ازمجموعۀ بنای کاملتری بوده است وهنوز آثارصفه وایوان ضلع غربی متصل به آن باقی است . این بنا امروزه یکی از زیارتگاهای کنونی یزد به شمار می آید . وسعت گنبد ، کلفتی وضخامت دیوارهای آن پس ازبقعه سید رکن الدین ازسایر گنبد های یزد بیشتروهرضلع آن 25/9 متروضخامت دیوارها 35/2 متراست .

بقعۀ شاه سید رضا دارای 4 درب ورودی ویک ورودی به پشت بام است سردرورودی بقعه دارای قوس جناقی می باشد درضلع جنوبی وشمالی دو صفه به قرینه که داخل آن درنصب شده قرار دارد . درصفه ضلع شمالی به صحن راه می یابد . صفه دیگری درضلع غربی که به سالن جدیدالاحداث اجتماعات زنانه جهت مراسم دعا وروضه وعبادت راه می یابد. سالن نوساز دارای سقفی مسطح و5 پنجره درضلع غربی آن تعبیه شده است . ضلع شمالی سالن اجتماعات زنانه ، به سبک امروزی دواشکوبه ( دوطبقه ) می باشد . پوشش داخلی سالن وگنبد خانه از گچ است . ازاره گنبد خانه وسالن متصل به آن تا ارتفاع حدوداً یک متر ازسنگ پوشیده است . درچهارطرف گنبدخانه طاق نما مستطیل شکل ساده گچی به چشم می خورد . قسمت فوقانی دیوار درچهار طرف گنبد خانه 4 فیلپوش گچی ساده وچهارطاق نما وپنجره کوچک تعبیه شده است . درداخل گنبد خانه صورت یک قبرمشاهده می شود که گفته می شود از آن شاه سید رضا است.

صفه های موجود درداخل گنبدخانه دارای قوس جناقی می باشد. صحن کوچک بقعه درضلع شمالی گنبد قراردارد. داخل صحن را سنگ ریزه ریخته اند . بدنه دیوار صحن آجری می باشد . گنبد رفیع شاه سید رضا قوس شبدری کند دارد . نمای خارجی گنبد آجری وپشت بام آن کاه گلی ـ آجری می باشد .

كتيبه هاي تاريخي

تنها اثر موجود دراین بنا سنگ قبری خاکی رنگ است به اندازه 29×51 سانتیمتر که بطور عمودی برصورت قبرزیر گنبد قراردارد واین عبارت برآن نقر شده است :

حاشیه رویه (به خط نسخ نوشته شده است )

وفات یافت غنچۀ خرمن شهادت ونوباوۀ حدیقه سعادت ، زبده آل طه ویس ثمرۀ شجرالسالکین الکاملین ، غلام امام زمان علیه التحیه والثناه شاه سید رضا به تاریخ یوم الاثنین 25 شهرجمادی الاولی سنه 955 .

دورۀ ( نسخ درشت نوشته شده است )

دردا که دل ازحادثه غمناک افتاد دردیدۀ سیل بارخاشاک افتاد

نوباوۀ باغ عمر ازشاخ امید بی آنکه بود رسیده برخاک افتاد

سطح سنگ (به خط نستعلیق نوشته شده )

چونکه بفد بندۀ امام رضا جای او گشت جنت الماوی

لب اورا نشسته دایرزشیر داد شهد شهادتش تقدیر

آرزویش شراب کوثر بود میل اوزان به شیر....(؟)بود

بقعه سادات قل هواللهي

بقعه سادات قل هواللهی شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سادات قل هواللهی درخیابان امام خمینی روبروی درب غربی مسجد جامع ، کوچه قل هواللهی واقع است .

منابع تاریخی

ازمطالبی که دربارۀ سادات قل هوالله ومزار آن درتاریخ یزد وتاریخ جدید یزد مسطور است معلوم می شود که آن مزارخارج شهریزد متقارب باغ کمال کاشی واقع وبه نام گنبد هشت دری مشهور بوده است وسادات مدفون درآن مزارعریضی بوده اند.

مؤلف تاریخ یزد بنای گنبد را مربوط به ششصد سال قبل از تالیف کتاب خود دانسته است. این مزار تاعصر تالیف جامع مفید هم باقی بوده است.

درکتاب تاریخ جدید یزد آمده است : « درآن مزارهمه سادات عریضی اند واین مزار متقارب باغ کمال کاشی است ومشهور به گنبد هشت در » ، «در این مزار سه قبر است که هر که در آنجا هزار بار قل هوالله احد بخواند هر مراد که طلب دارد، برآورده گرددد»

آنچه امروزه به نام سادات قل هو الله مشهورست ارتباطی با مزارگنبد هشت ندارد .پس نباید میان این دو مزارخلط کرد . مرحوم عبدالحسن آیتی مزار سادات قل هوالله مذکور درتواریخ یزد را بازرندیان مریاباد تطبیق می دهد وگفته است که ازجمله سید ناصرالدین ازاقارب امامزاده ابوجعفر در آنجا مدفون است.

مشخصات

بقعه سادات قل اللهی همراه با حسینیه متصل به آن دارای سه درب ورودی وسردرگچی با قوس جناقی می باشد . کف بقعه سیمانی است و پوشش داخلی آن با گچ اندود شده است بعضی ازبخشهای بقعه جدید الاحداث و قسمتی دیگر من جمله سقف حسینیه متصل به آن هنوز ساخته نشده، محوطه داخل بنا دارای 7 صفه می باشد قسمت قدیمی تر زیارتگاه مسقف به تاق ضربی است و دو نورگیر آهنی درسقف مشاهد می شود. داخل بقعه صورت سه قبر وجود دارد . که هر کدام به تفصیل توضیح داده خواهد شد.

كتيبه هاي تاريخي

دربنای مشهور به سادات قل هوالله درپشت مسجد جامع دو سنگ قبر دیده شد که اینک مورد توصیف قرار می گیرد:

1ـ سنگ قبر مرمر به اندازه 48×182 وبلندی 28 سانتیمتر که بالای سرآن به خط نستعلیق این دو بیت نقرشده است :

شمس فلک وفابه فیض ازلی روسوی بهشت کرد با مهرعلی

چون معتقد شاه ولی بود بجوی تاریخ وی ازمعتقد شاه ولی (956 )

اطراف سنگ اسامی چهارده معصوم به خط نسخ خوشی کتابه شده است . مرحوم آیتی این سنگ را مربوط به قبرشاه ولی وگویندۀ اشعار را شاه عبدالقلی غیاثی دانسته وگفته است که قبرشاه ولی وسط همین بقعه است . نکته ای محتاج بسیار وتحقیقات دیگر بر ما معلوم نشد که ازکجا این ابیات را گفته غیاثی دانسته است

2ـ سنگ قبرسیاه رنگ به اندازۀ 152×48 وبع بلندی 28 سانتیمتر که این سه بیت به خط نستعلیق برآن نقرشده است :

برفت ازجهان قاسم بهله دوز که دست اجل خاک او داده باد

سرخود فدای شد اولیاکرد روان جان شیرین به راه علی داد.

قضا گفت تاریخ فوتش بگوئید ولی اللهش هادی ومقتداباد

( به صاحب جمل 985 می شود )

3ـ اثر دیگری که دراین بقعه دیده شده کتیبه ای است از آجروبه خط کوفی بنایی که بربالای سردرگاه ورودی ساخته اند واز آثار جدیدست اماقابل خواندن نیست .

بقعه سيد تاج الدين جعفر

بقعه سید تاج الدین جعفر(سید پنهان) شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

این زیارتگاه درخیابان امام خمینی ، محله فهادان ، کوچه سید تاج الدین جعفر جنب درمانگاه حضرت علی اصغر واقع شده است .

منابع تاریخی

این زیارتگاه عبارت است از دو اتاق باریک وکوچک صورت یک قبر در آن قرار دارد . نخستین بار مؤلف جامع مفیدی عنوان (( سید پنهان )) را همراه با نام حقیقی صاحب قبر که سید تاج الدین جعفر بوده است ، می آورد و از آن معلوم می شود که این مزار محل دفن تاج الدین مذکورست . او یکی از اعقاب محمد بن علی بن عبیدالله عریضی ( یعنی امامزاده ابوجعفر) بوده است . و در تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد بدون شهرت (( سید پنهان)) یاد شده است .

جعفری در تاریخ یزد می گوید : (( ذکر مزار سید تاج الدین جعفر داخل یزد ((محله شهرستان است واو از نزدیکان فرزندان محمد بن علی بن عبیدالله است وبسیاری کرامات ازوظاهرشده وگوشۀ انزوا داشتی وروزهای جمعه از خانه بیرون بیامدی وبه مسجد رفتی ودیگر از خانه بیرون نیامدی وهیچ کس بر حال او اطلاع نداشتی ودر مقام عبادتگاه او مدفون است وفات او در سال ستمائه بود(600هجری)))

(( این سید تاج الدین از فرزندان محمد بن علی بن عبیدالله بود واز گوشه نشینان زمان خود بود جمعه تا جمعه از خانه آمدی وبه نماز جمعه حاضر شدی ، و صایم الدهر بودی وذکر دایمی داشت وتنها در این خانه که امروز مدفون است مسکن داشت واز خوردن وپوشیدن او کسی خبردار نبود که از کجاست و از قرن نهم به بعد مزار سید تاج الدین به سید پنهان اشتهار یافت.

وفات سید در سال ستمائه بود ودر آن شب که وفات می کرد حفار وغسال به خانه طلب کرد تا قبر او بکندند چون قبرتمام شدده درهم به غسّال داد وده درهم به حفار داد که مراشما دفن کنید غسّال دید بفرد یمنی وکفن وپنبه وگلاب نزد او بنهادند. سید بخفتید وکلمه بگفت واز دنیا رفت ، بر قبراو نماز کردند. رحمه الله علیه))

مطالب جامع مفیدی هم تکرار مسطورات تاریخ جدید یزد ست با عبارت پردازیهای موسوم مؤلف کتاب یگانه مطلب جدیدی که دارد عنوان (( سید پنهان )) است وچنین بر می آید که بعد از قرن نهم هجری مردم مزار سیدتاج الدین جعفر را بدین شهرت می شناخته اند .

از آثار هنری مزار، یک تکه کاشیکاری چهارپره وستاره ای شکل است ، مانند آنچه در مدرسۀ شهاب الدین قاسم دیده شده است. که در حال حاضر اثری از آن موجود نیست.

مشخصات

بقعه سید پنهان کاملاً جدید التأسیس است که بخشهایی از آن هنوز ساخته نشده است . این بقعه دارای 3 درب ورودی آهنی مشبک رنگین می باشد که یکی از ورودی ها به حسینیه حضرت علی اصغر (ع) راه می یابد . داخل بقعه مرقد سید تاج الدین جعفر می باشد و صورت قبری در آن مشاهده می گردد . کف بقعه وحسینیه متصل به آن با سنگ مفروش شده و ازاره داخل بنای بقعه تا ارتفاع 90 سانتیمتر با کاشی پوشیده شده است .بقعه مسقف به تاق وتویزه با قد پای بلند وقوس جناقی ومزین به رسمی بندی وطاسه سازی که هنوز ساخت آن به پایان نرسیده است . بخشی از حسینیه حضرت علی اصغر به سبک امروزی دو اشکوبه دراین قسمت سقف آن مسطح می باشدو یک حیاط خلوت که وضوخانه وسرویس بهداشتی درآن ساخته شده است وهمچنین زیرزمینی دارد که ازآشپزخانه وسالن پذیرایی تشکیل شده است . گنبد آن ناتمام ، سطح خارجی آن سیمانی ، دو پوسته پیوسته ، با قوس شبدری کند می باشد . پشت بام ونمای خارجی بقعه وحسینیه متصل به آن با آجر پوشیده است .

كتيبه هاي تاريخي

درحال حاضر هیچگونه اثر وکتیبه تاریخی دیده نمی شود .

بقعه سيد كهنو

بقعه سید کهنو شماره ثبت ملي _____

موقعيت مكاني

زیارتگاه سیدکهنو در محله کثنویه ( کهنو ) ، خیابان انقلاب ، کوچه سید کثنویه واقع شده است .

منابع تاریخی

مزار سید کهنو بنایی است گنبدی که حدوداً 40 سال پیش تعمیر شده است . ومصالح بکار رفته در آن از خشت وگل بوده است داخل حیاط حوضخانه ( آبنمایی ) تعبیه شده بود جنب آن مسجد قرار داشت . یک درب ورودی قدیمی داشت که در ضلع شرقی بقعه نصب شده بود . سید کهنو به امامزاده کهنو شهرت دارد از دو طاق تشکیل شده که در یکی به دیگری باز می شد. در اتاق اول صورت چهار قبر قرار داشت . ازاره اطراف آن با کاشیهای مسدس عصر تیموری آراسته شده بود .

مشخصات

بنا به اظهارات خادم بقعه سالیان بیش بقعه دارای زیر زمین بوده که در آن اموات را به خاک می سپردند . در حال حاضر زیر زمین را خراب کرده ودرآنرا مسدود ساخته اند .

بقعه سید کهنو به امامزاده سید الکریم معروف است دارای دو درب ورودی است که ورودی اصلی مزین به گره چینی می باشد و در اضلاع شمالی وشرقی وغربی 4 پنجره فلزی تعبیه شده است . بخشی از بقعه دارای طاق مسطح وسه صفه با طاق ضربی است . در ضلع غربی، صفه دیگر ی است که صورت قبر زنی متعلق به خاندان نوربخش دیده می شود. پوشش داخلی بقعه با گچ اندود شده است کف بقعه با سنگ پوشیده شده است .در زیر گنبد ساده گچی ، مزار سید الکریم به همراه سه قبر دیگر قرار دارد .

گنبد بقعه ، دو پوسته پیوسته با قوس ناری می باشد و چهار نورگیر کوچک در قسمت فوقانی گنبدخانه نصب شده است .

ازارۀ محوطه داخل بقعه تا ارتفاع یک متر از سنگ پوشیده است . در ضلع شرقی بقعه ورودی حیاط با درب آهنی دیده می شود. درضلع شرقی صحن چند صفه دیده می شود . کف صحن با موزائیک فرش شده است . پشت بام ونمای خارجی بقعه با آجر فرش شده است .

كتيبه هاي تاريخي

دراین بناهیچگونه اثر و سند دیداری ونوشتاری مشاهده نمی شود .

بقعه سيدشمس الدين

بقعه سید شمس الدین شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید شمس الدین در محلۀ چهار منار ، ابتدای خیابان انقلاب ، کوچه پیر علم واقع شده است.

منابع تاریخی

سید شمس الدین محمد فرزند سید رکن الدین وداماد رشید الدین فضل الله طبیب و وزیر غازان خان وسلطان محمد خدابنده ( اولجایتو ) از افرادی است که آثار خیریه متعددی ایجاد کرد . او وپدرش توأمان موقوفاتی وسیع داشتند که در رسالۀ جامع الخیرات ذکر آنها مندرج است .

حسین بن محمد بن ابی الرضا آوی مترجم محاسن اصفهان اطلاعاتی در خصوص زندگی سید شمس الدین بدست می دهد وبه ناحیت یزد که منتهای عراق عجم افتاده است و... مولانا شمس الحق والدین رکن الاسلام ونظام المسلمین الیزدی که به وقت ایجاد شغل وزارت به صاحب صاحبتران و وزیر جهاندار ... مقالید کلی امور ومراتب دیوانی وتولیت جملگی اشغال شرعی از نیابت وزارت وقاضی القضاتی ونقیب النقبائی وغیر آن از تمام ممالک در قبضۀ قدرت وکفایت او نهاده واورا در حل وعقد واعطاء واخذ وعزل ونصب وحبس واطلاق ونکاح وطلاق الی هذا المساق خاصی در ملک عراق خاص بر اصفهان ونواحی آن که همسایه یزد ست مطلق العنان گر دانیده و...))

یکی از آثار مهم سید شمس الدین ساخت مجموعه ای شامل مدرسه، حمام،آب انبار،بازار،دارالشفاومسجد بوده است که در محله چهار منار ، نزدیک حوض ملکتیه تلفظ می شود ، بنا شده است. اکنون از تمام تأسیسات آن مدرسۀ عظیم ومتعلقات آن مجموعۀ بزرگ فقط گنبد باقی مانده است که سید در آن مدفون است وجنبۀ زیارتی دارد وبه زیارتگاه سید شمس الدین مشهور شده . پس ازوفات ودفن سید دراین محل ، افراد دیگر هم در آنجا به خاک سپرده شده اند . از جمله رکن الدین شاه حسن پسر معین الدین اشرف وزیر شاه شجاع که به دست آن پادشاه در شیراز کشته شد واورا به یزد آوردند ودر مدرسۀ شمسیه دفن کردند . نخستین جایی که از مدرسۀ سید شمس الدین یاد می شود (( جامع الخیرات )) یعنی وقفنامۀ سید رکن الدین است .

از تاریخ یزد اطلاع دقیقتری از این تأسیسات به دست می آید وآن اینکه مؤلف تاریخ مذکور می نویسد : (( ودر تبریز طرح مدرسه چهارمنار ودارالسیاده وخانقاه وبازار وحمام بینداخت وبه یزد فرستاد وبنایان عمارت بنیاد کردند ودو مدرسه در مقابل یکدیگر بساخت وچهار منار بر اطراف هر دو مدرسه بنهادند وبازاری دورویه وآب تفت در میان بازارجاری گردانید وخانقاه ودر جنب آن مدرسه نیکو عالی ساخته وبه کاشی تزیین داده وحمام ودکانها وکاروانسرای نیکو ساز داده ودر سال ثلث وثلاثین وسبعمائه ( 733) اتمام عمارت شد که ... امیر شمس الدین در تبریز وفات کرد وجنازه اورا به یزد آوردند و در مدرسۀ خودش دفن کردند ودختر خواجه رشید که در حرم او بود صندوق تربت اورا عاج وآبنوس ساخته از تبریز به یزد فرستاد ومحرابی که از سنگ مرمر بر جنوب مرقد او نهادند از تبریز آوردند .

اتمام عمارت اودر سال سبع وعشرین وسبعمائه بود وتمام موقوفات از حصص ومزارع وبساتین وحوانیت بر کتابۀ ساحت مدرسۀ خود ثبت کرد ولغت نامه بر تغییر آن نوشته در همان ساباط .امیر شمس الدین چون وفات کرد دختری از او باز مانده بود وحرم امیر معین الدین اشرف بود ....)) ((از تاریخ جدید یزد )) اطلاعات زیادتری بدست می آید وعبارت است از اینکه چهار ساباط عالی بر طرفین مدارس ساز کزدند وقریب سی دکان در ضمن آن ونهر آب تفت را به اتمام وکمال در میان بازار جاری گردانید وبر یک طرف کاروانسرای عالی وبر طرف دیگر حمامی نیکو به رسم رجال بساخت وآن حمام به واسطه سیل اکنون خراب است ومناراربعه را به کاشی سبز تمام کردند ودر دارالسیاده آب نرسو باد جاری کردند .

... واز جمله عمارات آن حضرت یکی عمارت نه گنبد است ... وچند بقاع خیر از رباط وکاروانسرا وحمام ومسجد ومدرسه در یزد وابرقو واصفهان وشیراز از کازرون وقم وکاشان وساوه وهمدان وقزوین وسلطانیه وتبریز ساخته وهیچ ازین عمارات خود ندیده بادگیر وپیشگاه ودیوانخانه در کوچه حسینیان وخانه بزرگ وبادگیر وسرابستان وساباط ودرگاه عالی در باب مدرسۀ رکنیه از آثار اوست . از این مجموعه که در اصل مرکب از خانقاه ودارالسیاده ودو مدرسه وحمام وآب انبار وساباطها بوده است . اکنون قسمتی از ایوان واصل گنبد در جانب شرقی کوچه وجزیی از سردر وستون جانب غربی باقی است آنچه از مجموعه چهارمنار در جانب غربی کوچه هنوز پا برجاست دو ستون از ایوان است که اخیراً در کمر آن سقف ایجاد کرده وبه حسینه متصل کردند این دو ستون مقابل دهنۀ بازارچۀ چهار منار واقع است. .

مشخصات

بقعه سید شمس الدین محمد ( مدرسه شمسیه ) دارای 3 ورودی چوبی است که ورودی اصلی دارای سردری از نیم گنبد که آراسته به رسمی بندی وفیلپوش وخطوط کوفی بنایی ولوز و رگچین آجری می باشد طرفین سردر دو تقّا قرارگرفته است. سردر ورودی مدرسه شمسیه مارا به هشتی زیبا که با شمسه مشبک آجری ، رسمی بندی و رگچین آجری وخطوط کوفی بنایی تشکیل شده است،هدایت می کند که چهار طرف آن غرفه دیده می شود که غرفه ای که در ضلع شمالی است و به در ورودی اصلی منتهی می شود به صورت مشبک آجری وسه غرفه دیگر آجری ، با قوس جناقی که هنوز ساخت آن به اتمام نرسیده است . صحن بقعه با آجر فرش شده است . در طرفین صحن طاق نماها وصفه هایی به چشم می خورد . طاق نماها ولچکی های صفه ها مزین به کاشی معرق با نقوش گل وبوته اسلیمی وهندسی می باشد . در جبهه شرقی دو تا از صفه ها بصورت مقرنس گچی وصفه های ضلع غربی با مقرنسهای گچبری ورنگ آمیزی شده مزین شده است . کاشی بعضی از طاق نماها فرو ریخته است . غرفه های فوقانی صحن که در روی غرفه های پایین قراردارند با قوس جناقی بصورت آجری ونیمه تمام ملاحظه می شود . یکی از صفه ها دارای پلکان آجری ـ کاه گلی می باشد که به غرفه دوم راه می یابد وجنب آن در چوبی تعبیه شده که به پشت بام منتهی می شود . بقعه شمسیه از چهار ایوان تشکیل شده است که ایوان ضلع شرقی وغربی کوچکتر شده است وبه همین دلیل ایوان ضلع شرقی وغربی کوچکتر به نظر می رسد . درداخل ایوان جنوبی بنا که خود یک پیش ورودی برای بقعه به شمار می رود طاق نماهاو گچبری های کم عمق دوره ایلخانی به خوبی قابل مشاهده است ولی متأسفانه بعضی از آنها تخریب و تزئینات اطراف وزیر آن به مقدار قابل توجهی ریخته است . نوع پوشش این ایوان به صورت طاق آهنگ است . دیوارهای اطراف ایوان مزین به خط ثلث ،کوفی مزهر ،گچبری گل وبوته ، شمسه وترنج است که بخش عظیمی از آن فرو ریخته است . قسمت فوقانی دیوارهای ایوان جنوبی دارای طاق نمای گچبری شده ورسمی بند ی وخطوط کوفی مزهر ونقوش هندسی در سه طرف ( شرق ، غرب وجنوب ) است که قسمت اعظم آن فرسوده وسائیده شده است . در ضلع جنوبی ایوان ودرقسمت فوقانی آن با پتکانه وجانبین آن با دو طاق نمای مقرنس تزیین شده است در چوبی مارا به داخل بقعه هدایت می کند . در ضلع شرقی وغربی دو صفه تعبیه شده است که غرفه فوقانی آن دارای پنجره مشبک آجری می باشد . داخل صفه ها دو پنجرۀ کوچک مشبک آجری دیده می شود وداخل آن طاق نما ها وگل وبوته گچبری شده به چشم می خورد . قسمت فوقانی ضلع جنوبی وشمالی پنجرۀ مشبک آجری تعبیه شده است . صفه شمالی با نقوش گل وبوته گچبری شده وشمسه وترنج تزئین شده است . قسمت داخلی تاق مزین به شمسه ورسمی بندی می باشد.

طول وعرض چهار دیوار گنبد خانه از داخل 58/6× 10/9 وکلفتی دیوارها 60/1 متر است . سراسر بدنۀ دیوارهای زیر گنبد به نقشهای زیبای هندسی وگل وبوته از رنگ وگچ پوشیده شده است ولی اکثر طرحها وگل اندازیها ورسمهای هندسی ترنجها وشمسه ها وحاشیه ها بر اثر موریانه (که در لهجه یزدی « ترده » گفته می شود) خراب ونابود شده است. کتیبه های گچبری به خط کوفی برجسته در قسمت بالای ایوان در سه ردیف دیده می شود وکتیبه دیگر گچبری به خط ثلث جلی در کمر ایوان آراسته شده است . در قسمت خارجی ایوان کاشیهای معرق زیبا به چشم می خورد. درنهایت پشت بام بقعه از کاهگل است که در نمای خارجی بقعه نیز مشاهده می شود.

4- نمايي از ضلع جنوبي مسجد مصلي عتيق

3- ورودي مسجد جامع مصلي عتيق

كتيبه هاي تاريخي

1ـ کتیبه رنگ آمیزی به خط ثلث وکوفی در قسمت ایوان ( سورۀ فتح ) از همین نوع کار در دیوارهای زیر گنبد وسقفهای طنبی آن متعدد است .

2ـ دورۀ محراب از سنگ مرمر سبز که بر آن به خط ثلث بسیار عالی آیات 17 تا 20سوره عمران نقر شده است .

3ـ بالای سردر روی یک قطعه کاشی آبی رنگ با رأس مثلث شکل ونقش یک جوان از ان قبر حسین نامی نصب است وبخط نستعلیق این ابیات بر آن کتیبه شده :

ز چرخ فلک کهکشان هست پیدا کشیده فلک تیغ کین راز همت

چو سید حسین ........................... برون برده ماند از غمش داغ حسرت

ز هجرش دیدۀ گل پر ز خون شد بود سنبل از داغ مویش .....................

ز داغ حسین ................................... ندارند با .................................الفت

..................................................... شود می گل روی او خار منت

الهی به اولاد پاک ........................... ............................... از خوان رحمت

خرد سال فوتش چنین کرد انشاء مکان حسین آمده قصر جنت

4ـ در ایوان ، یک قطعه سنگ مرمر به اندازۀ 5/32×161 وبلندی 26 سانتیمتر بطور آزاد قرار دارد. بر قسمت بالای سر آن این عبارت نقرشده است :

(( توفی العبد المرحوم مهتر عوض بن بهاءالدین الفراش فی ذی القعده لسنه ثمان وخمسین وثمانمائه))

5ـ کنار قبرسید شمس الدین یک سنگ مرمر قبراز آن اسحق نامی متوفی در 969 به اندازۀ 48×164 وارتفاع 22 سانتیمتر قرارداردکه بر ان این عبارت نقر شده است:

حاشیه روی سنگ

یبشرهم ربهم برحمه منه ورضوان وجنات لهم فیها

نعیم مقیم ( التوبه 21)

دوربدنه

اسامی دوازده امام معصوم

پیشانی

لا اله الاالله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله .

زیر پا

( شکسته ) .................... شیخ بسحق که او داد فضیلت در جهان داد

( شکسته ) ...............بهشت جاودان کرد که یکرنگ شه دین بود واولاد

( شکسته ) ......................چو تاریخ وفاتش بگو حشرش به اولاد علی باد

969

6ـ گوشۀ در ورودی سنگ قبر به اندازۀ 35×30 سانتیمتر عمودی به دیوار نصب است وبر آن نقر شده است : (( کل شیء هالک الاوجهه . وفات مرحوم نصرالله بیک ولد اسدالله بیک ساکن قریۀ گلچین من محال خرامان فی غرۀ ربیع الاول1260 .))

7ـ لوحۀ کاغذی داخل قاب چوبی به تاریخ سال 1305 قمری دربارۀ طلب شفا از مزار شمسیه به شرح مذکور می باشد :

(( بسم الله الرحمن الرحیم ، الحمد الله رب العالمین وصبی الله علی سید النقباء واشرالانبیاء محمد وآله الطیبین الطاهرین ولعنه الله علی اعداهم ومخالفیهم ومعائدهم وغاصبهم اجمعین .هذامقبره الشریفه من السادات القریشه الهاشمیه الاحمدیه الفاطمیه الاثنی عشریه ......

مخفی نماند بر کافه ناس از مسلمین ومؤمنین ساکن بلدۀ دارالعبادۀ یزد وتوابع آن که این بقعه ای است متبرکه وشریفه که در مدت چهار صد سال قبل تعمیر شده وبا گنبد وعمارات عالیه ومدرسه بجهت تحصیل علوم دینیه ودونفر از سادات قریشیه هاشمیه علیّه عالیه ازذریه فاطمه دراین بقعه شریفه مدفون می باشند مع جمعی از مومنین وزّهاد وعبّادوقبور مزبور .... (محو شده ) ظهور شده یافته وبعد از جهت سیلاب .... ( محو شده ) که در سابق در بلده افتاده این بقعه وعمارات منهدم .... ( محو شده ) گشته ومفقود شده وبعضی از علوم وجهان ساکنه درحوالی این بقعۀ شریفه از جهت عدم معرفت ومجهول القدرکردن صاحبان قبور صدمات کلیه برایشان وارد آمده مثل ناخوشی افلیج وکوری وجنون وکوتاهی عمر وآخر الامر مستاصلا تمام شده اند وبعضی دیگر صاحبان قبور بعضی در خواب وبعضی در بیداری به حدّ شیاع امورات عجیبه وغربیه وکرامات کلیه وجزئیه از صاحبان قبور ملاحظه نمودند واموات مخفیه از مطالب وحوائج شرعیه واز مشکلات ومهمات به واسطه این قبور مزبورحل وبرآورد گشته وبدین واسطه کما فی السابق بعضی استشفا به جهت ناخوشیهای صعب نمودند وبه برکت صاحبان قبور شفا یافته لهذا هرکس که طالب مهمترداشته باشد چه در ظاهر وچه در باطن من کل الجهات ملتجا شود به صاحبان قبور، ان شاء الله الرحمن بر آورده خواهد شد جمیع مطالبش یقیناً یقیناً یقیناً (( آنجا که عیان است چه حاجت به بیان است ))

وهرکس قربه الی الله وطلباً لمرضاه الله مخارجی بنماید وتعمیری شود حتی المقدور در نزد خلاق عالم واجداد طاهرین ایشان حضرت رسول وحضرت امیرالمومنین وباقی الائمه علیهم الصلوه والسلام ماجورخواهد بود . از جهت .....( یک کلمه ناخوانا ) از شعائر الله می باشد ودر خصوص شب صاحبان قبور رسیدگی خواهد شد وبه مخادیم صاحبان ذوالعزوالاحترام عرض خواهد شد و....

( دوکلمه ناخوانا ) پیروز وظهور در یوم شنبه بیست وهشتم شهر رمضان المبارک فی هذه السنه 1305 سال من الهجره النبویه من الاقل الطلبه ملاباقر خلف مرحوم محمد تقی . تحریراً فی یوم پنجشنبه چهارم شهر شوال المکرم من شهرسنه 1305

یادگارهای دیواری

7ـ برروی سنگهای مرمر منصوب درمحراب درقرون مختلف نوشته اند دراینجا مقداری از آنها که مقابل قرائت بود نقل می شود .

دست راست

1/7 ـ کتیبه نورالدین محمد کجوئی سنه 1058 ( به خط نسخ خوش که تقریباً محو شده است).

2/7 ـ قال رسول الله صلی علیه وآله وسلم ملوک .... ( محو شده ) حافظ کلام مجید .... ( محو شده )

دست چپ

3/7ـ دو بیت شعر به خط تعلیق مورخ سال 818 هجری

(( دریاب زشراب شوق یک جامم بخش درطاقچه ........................مم بخش

هرچند گناه کارم ، دربارخدای آزاد کن به احمد جامم بخش

(( تحریراً فی آخر ربیع الثانی لسنه ثمان عشر وثمانمائه به وقت آمدن از طرف دارالملک شیراز))

به عزیمت خراسان وطن خود .....( یک کلمه ناخوانا ) محمد بن صفی الدین عمرالجامی ))

4/7ـ دو بیت شعر به خط تعلیق از قرن دهم هجری :

(( لکاتبه ))

از وصل خوشا کسی که سرمت بود و ز چنگ ودف ونای ....شنود

کین در ......................................رسید ده روزه نماند عاقبت باز رود

العبد ... ( ناخوانا ) الله الغنی رفیع الدین محمد .... ) (ناخوانا ) عبید الله محی الفر ....فی تاریخ ....سنه 913))

5/7ـ یادگاردیگر از نورالدین محمد کچویی به خط نستعلیق:

(( هو. این کلمه درروز عید اضحی درخدمت حضرت رفعت پناه محمد رضابیکاء سمنانی قلمی گشت .

تحریراً فی شهر ذی حجه الحرام سنه 1060 حررّه نورالدین محمد کچوئی. ))

6/7 ـ دو بیت از اشعار حافظ به خط تعلیق از سال 867 هجری :

(( خیز در کاسۀ زرآب تربناک وکذا ) انداز پیشتر ازاینکه شود کاسۀ سرخاک انداز

عاقبت منزل ماورای خاموشان است حالیا غلغله درکلند ( کذا) افلاک انداز

از جرون به طرف دارالعبادۀ یزد آمدیم . روزی با جماعه همراه بودیم . یادگار نوشته شد . حررّه کنار این یادگاری ومتصل به آن رقمی به خط دیگر هست که دور این هر دو با خط محدود شده ومعلوم است که مرتبط به یکدیگر ست ونویسندۀ آن یکی از همراهان شهاب الدین نامبرده است عبارت کاتب دوم چنین است :

(( ....( یک کلمه ناخوانا ) احمد بن محمد بن شیرازی گیوه فروش تحریراً فی سبع ستین ثمانمائه ))

بقعه سلطان شيخداد

بقعه سلطان شیخداد شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سلطان شیخداد در محله شیخداد ، خیابان انقلاب ، کوچه شیخداد واقع شده است .

منابع تاریخی

بقعه مشهور شیخداد ابتدا خانقاه شیخ تقی دادا محمد بوده وپس از وفات در همانجا به خاک سپرده شده است . مردم آن را به عنوان شیخداد وسلطان شیخداد می شناسند .

تقی الدین دادا محمد متوفی در سال 700 هجری از صوفیه بنام یزد در قرن هفتم هجری بود . افراد این سلسله مورد احترام سلاطین آل مظفر ودارای موقوفات مفصل ومعتبر بوده اند وتا اواخر عصر صفوی به عنوان موقوفات مشایخ دادائیه شهرت داشت . عبدالوهاب طراز هم بدانها اشاره کرده است.

بطوریکه در تواریخ یزد مسطور ست تقی الدین دادا محمد از مردم اصفهان ومرید (( پیراندایان )) بود به اشارت پیر خود به اردکان یزد آمد وخانقاههای متعدد در اطراف یزد بنا کرد از اهمّ آنها خانقاه بندر آباد بود که شیخ اغلب ایام را در آنجا می گذراندو در همانجا فوت نمود ( در سال 700 هجری ) اورا در خانقاهش دفن کردند ولی قاضی شهاب الدین بن مسعود با عمران که از معتقدان شیخ بود قبررا نبش کرد وجسد شیخ را به (( سرآب نو)) در شهر آورد ودر سال 726 مقبره ودرگاه وساباط عالی ساخت چون قاضی در سال 748 فوت کرد . پس پشت قبر شیخ به خاک سپرده شد

شیخ دارای چهار فرزند به نامهای سلطان محمود شاه ، حاجی علیشاه ، حسن شاه ومحمد شاه بود . عده ای از اخلافش در خانقاه بندر آباد وبعضی در مزار خودش مدفونند .

تغییرات واحداثاتی که دربنای مزار شیخ و نزدیک به آن شده طبق ضبط تاریخ جدید یزد عبارت است از : مدرسۀ بزرگی که خانزاده دختر محمد بن مظفر به سال 786 ساخت وچهار صفه آنرا مقابل مزار شیخ راست کرد ودری از آن چهار صفه به مزار شیخ مفتوح باز کرد( برهان الدین امیر شیخ انوۀ تقی الدین) پایین مزار مدرسه ای بنا کرد که کتابه ای از آن حاوی اشعار شرف الدین علی یزدی بود .

نام افرادی از این خانواده که در عصر صفوی مصدر امور بوده اند مانند شمسا میرزا محمد کاظما ، نظاما میرزا محمد کاظما، حاجی شیخ احمد دادایی را میتوان نام برد که شرح هر یک بطور کامل در جامع مفیدی مضبوط است.

مشخصات

مزار شیخداد دارای سه درب ورودی می باشد و سردر آن بلند و رفیع ، با گچ اندود شده است غرفه زیرین سر در با قوس شبدری کند وغرفه دوم آن مزین به رسمی بندی وداخلش یک طاقچه تعبیه شده است . درسمت راست سردر یک صفه به صورت ( دواشکوبه ) با نمای کاه گلی وگچی و قوس جناقی دیده می شود . طرفین درب ورودی دو تقّا جهت نشستن و استراحت ساخته شده است راهرو با تاق ضربی ما را به حسینیه شیخداد که سقف آن هنوز ساخته نشده هدایت می کند . داخل بقعه صورت سه قبر مشاهده می شود که بنا بر اظهارات خادم آن یکی از قبرها متعلق به شیخ تقی الدین محمد دادا می باشد و آراسته به سنگ مرمرین با کتیبه می باشد .

درضلع شمالی وجنوبی بقعه دو صفه که داخل آن دو پنجره نصب شده به چشم می خورد و همچنین درجبهه جنوب وشمال غربی دو صفه دیگر تعبیه شده است . داخل بقعه با موزائیک فرش شده است . پوشش داخل بقعه با گچ و همچنین پشت بام ونمای خارجی بقعه و حسینیه متصل به آن با کاه گل پوشیده است . بقعه شیخ تقی الدین دادا دارای گنبد کوچک خمیده ای است که به زحمت می توان آنرا از داخل کوچه مشاهده کرد .قدمت بنا را میتوان با توجه به سبک بنا و همچنین تاریخ کتیبه و صورت قبر موجود در آن به دوران مغول و قبل از آل مظفر نسبت داد.

كتيبه هاي تاريخي

آثار بقعه شیخ تقی الدین دادا محمد عبارت است از :

1ـ سنگ قبرشیخ به اندازۀ 62× 93 سانتیمتر که بطور عمودی برسر قبر نصب است واطرافش را کاشیهای مربع 25×25 پوشانیده اند .

بربالای آن قسمتی از کتیبۀ کاشی معرق ( آبی ) به خط نسخ ( سفید ) نصب کرده اند که عبارت باقیمانده آن چنین است :

(( مولی بشارت دادیم . شیخا به حال افتادیم ، تا حق دهد آزادیم . ))

عبارت منقور برسنگ شیخ چنین است :

حاشیه اول

آیه الکرسی به خط نسخ

حاشیه دوم

دوازده امام به خط نسخ

پیشانی

(( کل نفس ذائقه الموت )) به خط کوفی

متن ( به خط نسخ )

1ـ هذا مرقد شیخ الا ....( محو شده ) الربانی الصمدانی .... ( محو شده ) الثانی بحرالمعانی ولی الله الوالی تقی المله والدین دادا یزدی قدس الله روحه . توفی فی شهر شوال سنه سبعمائه الهجریه

2ـ سنگ قبر به اندازه 29× 46 سانتیمتر وازمرمر که در محراب نصب است وبرآن شکل سرو نقر شده وعباراتی به شرح زیر :

حاشیه ( به نستعلیق )

برفت ازجهان خواجه آقا علی روان رو به گلزار جنت نهاد

چو خلق حسن داشت تاریخ او حسین شهیدش به او یادباد

پیشانی وپائین ( خط نسخ )

لا اله الله محمد رسول الله علی ولی الله . کل شیءهالک الا وجهه

4ـ سنگ قبرمرمر 20×67 که آیه الکرسی براطرافش و (( لااله الله محمد رسول الله )) به خط نسخ بر پیشانی آن و (( محمد وعلی )) به خط کوفی برچهار گوشه اش نقش شده است . این سنگ بر سمت راست قبرشیخ قراردارد .

5 ـ کتیبه کاشی معرق به اندازۀ 53 × 74 سانتیمتر منصوب بطور عمودی بردیوار اتاقی که بر طرف راست قبر شیخ قرار دارد :

پیشانی ( خط نسخ )

لااله الاالله محمد رسول الله علی ولی الله

متن: (( اقلع عن الوطن المالوف فسا روزار بیت الله الرحیم الروف فلاقضی وطراولم ....قدراً رکب البحرا الزخار واجاب ندا الملک الغفار واختار الرفیق الاعلی من بین الرفقاء الاخیار ، ثم نقل الی هذا المضجع والخلق علیه یتفجع الصاحب المعظم المکرم المفخم غریق غفران الله الکریم الودود الحاج خواجه امین الدین محمود ابن الصدرالسعید الرضی المرضی خواجه غیاث الدین علی بن المغفور الممدوح فی السر والعلن خواجه تاج الدین حسن فی رجب سنه 893 ))

6ـ حدود 37 سال پیش ضمن آنکه خاکهای اتاق خرابه بالای سرشیخ را برداشته اند صورت سه قبر از زیر خاک بیرون آمد که بر دو قبر کتیبه هایی موجود ست بدین صورت :

1/6 ـ قبر سمت غرب از کاشی پوشیده و بر قبر پایین پای آن کتیبه ای به خط نسخ و از کاشی ومعرق نصب است ، بدین عبارت : (( ....( ریخته ) یت الی روضه الافق الاعلی المولاء العظمی بنت شیخ الاسلام الاعظم تقی المله والدین دادا محمد نورالله مرقد هما فی جمادی الثانیه سنه اربع وخمسین وثمانمائه .))

بربدنۀ این قبر آیه الکرسی به خط نسخ از کاشی معرق است .

2/6 کتیبه کاشی معرق به خط نسخ برقبردیگر که قسمت باقی ماندۀ آن چنین است :

.........................(ریخته ) .......... شرف گردید پنهان

به سال ضاد وصادوبای ابجد بجو تاریخ فوه او زاعیان

( 892)

7ـ یک قطعه سنگ قبربه اندازۀ 31× 49 سانتیمتر که شکسته وغیرمنصوب است و به خط نستعلیق بر آن این اشعار نقر شده است :

هوالباقی

فلک آن روز با من سرگردان شد که دلدارم برون از این جهان شد

درین ویرانه شد کنجی نصیبش زبدبختی ز چشم من نهان شد

دریغا کان نهان زندگانی نداده بر بهاراو خزان شد

چه ( کذا ) مرغ روحش ارتن کرد پرواز به شاخ طوبی آن را آشیان شد

چو خاتون جنان رابود همدم به جنت نزد خاتون جنان شد

ز بس کردند یاران خاک برسر زمین .....................(شکسته )

9ـ تفل طاس مسی بزرگ که عبارت مذکور درذیل براطرافش به خط نسخ نقرشده است :

(( وقف موبد وحبس مخلد شرعی نمود عالی حضرت نیکو فطرت آقا محمد اسماعیل ولد مرحوم آقا عبدالرحیم یزدی ساکن محلۀ شیخداد این طل طاسی را بر جناب سید الشهداء سلام الله علیه کرد بر سلطان شیخداد که آب در آن ریزند و بیاشامند و یاد لب تشنۀ اباعبدالله الحسین نمایند و از آنجا بیرون نبرند مگر به اذن متولی وچنانچه ضرور شد ......( ناخوانا ) با ابریق .....( ناخوانا) نگاه ندارند وآب قلیان وآبهای متغفن در آن نکنند وتولیت آن را مفوّض نمودم به آقا عبدالرحیم ولد استاد صادق ابن عبدالرحیم مادام الحیوة و بعد الحیوة به اولاد او نسلاً بعد نسل وخلاف کننده به لعنت خدا ورسول گرفتارباد . ))

اشعاری هم از دوازده بند محتشم کاشانی بر بالای سطور مذکور در فوق و ابیاتی در لعن در داخل تل طاس نوشته شده است.

بقعه سيد ركن الدين

بقعه سيد ركن الدين (مدرسه ركنيه) شماره ثبت ملي : 246

موقعيت مكاني

بقعه سید رکن الدین درمحله وقت الساعت در خیابان مسجد جامع ، کوچه وقت الساعت واقع شده است

منابع تاریخی

بنا به گفته احمد کاتب بانی مدرسه رکنیه مولانای اعظم سید رکن الدین الحق والدین محمد بن نظام الحسینی وخیرات او بیرون از حصر است . از مضامین وقفنامه ومبسوط بقعه سید رکن الدین چنین بر می آید که سید رکن الدین برای تاسیس علمی وخیریه خود که در یزد واصفهان وابرقو وکازرون وقم وکاشان وحدود این شهرها قرار داشت موقوفات بسیار در سراسر خاک یزد وجزء آن وقف کرده بود اما اکنون از آن همه تاسیسات متعدد و بزرگ که در وقفنامه آمده و در تواریخ یزد هم به ا نها اشاره شده است ، به جز بنای مسجد جامع یزد و مسجد محله مصلی عتیق منحصراً گنبدی از مدرسه اش که محل دفن اوست بر جای مانده است واین هم الظاهر به مناسبت آن است که مرقدش از قدیم الایام زیارتگاه شده است ، وگرنه از این بقعه هم اکنون اثری بر جای نبود.

این بقعه در جوار مسجد جامع قرار دارد وحتی گاهی از آن به اشتباه به مسجد رکن الدین(مدرسه رکنیه) نام می رود و کما اینکه در رساله یوسف غلام حسین نامی به آن داده شده است .

مولف تاریخ یزد مدرسه رکنیه را (( ام البقاع مدارس یزد )) می نامد ومی نویسد که این بنا مرکب از مدرسه و رصدخانه وکتابخانه سه هزار جلدی ومسجد وبیت الادویه ودارالشفاء وخانقاه ، مصنف رصد آن مولانا خلیل بن ابی بکر آملی بوده . مولف مذکور تفضیل کار رصد را چنین وصف کرده است : (( بر مقابل مدرسه رصدی ساخته ودو منار کوچک بر دو طرف آن مبنی شده وبر سریکی مرغ روئین نهاده که چون آفتاب طالع می شود آن مرغ رو به آفتا ب می کند وهرچه که آفتاب بر می آید او روی به آفتاب دارد برجانب ودر میان رصد چرخ چوبین منقش نهاده وسیصدو شصت قسمت کرده ودر هر قسمتی کرده ودر هر قسمتی درجه ساخته ...))

هم اکنون در یزد محله ای به نام (( وقت الساعت)) موسوم است ومیدان واقع در آنجا را به (( میدان وقت الساعت نام می برند . این تسمیه در تاریخ جدید یزد که قریب یک قرن پس از تاسیس رصد تالیف شده نیز آمده است . در جامع مفیدی نام محله وقت الساعت ومیدان وقت الساعت ذکر شده ومعلوم می شود که در آن زمان این میدان وجود داشته است .

مولفان تواریخ یزد نوشته اند که صورت موقوفات بر کتابه گرد ساحت در مدرسه ورصد خانه کاشی تراشیده ( معرق ) ثبت شده بود وچون مدرسه مذکور با تاسیسات متصل به آن ، موجب پستی مدرسه محمود شاهی جنب آن می شد .( مدرسه اخیر از بناهای اتابکان بود ) اتابک یوسف شاه که در آن موقع مسلط بر یزد بود به سید رشک برد وبه علت آنکه جمعی از عیاران خواجه ای ترسا را که با جمع فلوری به یزد آمدند همه نزدیک مدرسه ساکن شده بودند،کشتند و مالش را ربودند،یوسف شاه اتابک یزد تهمت این واقعه را بر سید رکن الدین نهاد وگفت که اتباع او چنین عملی کردند . پس سید رکن الدین را گرفت ودر چاه خورمیز در بند کرد . فرزند او سید شمس الدین به تظلم به تبریز رفت وشکایت نزد ابوسعید برد تا اینکه موجبات استخلاص پدررا فراهم کرد. سید رکن الدین در سال 732 وفات کرد ودر گنبد مدرسه خود مدفون شد .

بنا به گفته مولف تاریخ یزد (( گنبد سبز او که گنبد لاجوردی فلک زیر پایه اوست )) از این مطالب معلوم می شود که در آن زمان سراسرش از کاشی سبز رنگ پوشیده بود وبه مرور ایام خراب شده است .

مشخصات

این بقعه دارای یک در ورودی می باشد . چهار طرف حیاط طاق نمای بزرگ آجری به چشم می خورد.درضلع شرقی صحن با خریدن خانه مجاور درصدد افزودن فضای بقعه بر آمده اند . بدنه دیوار صحن با آجر پوشیده شده است . کف صحن وداخل بقعه با آجر مفروش شده است . طرفین سردر ورودی بقعه سید رکن الدین از جهت شمال ، دارای دو صفه که هر یک از دو غرفه تشکیل شده است . حاشیه ولچکی های صفه ها وطاق نماها مزین به کاشی معرق با نقوش هندسی گل وبوته اسلیمی می باشد . سردر ورودی بقعه مسقف به طاق آهنگ با قوسی پنج اوهفت وسه طاق نمای گچی بری رسمی بندی می باشد که طاق نمای میانی بزرگتر است

در چوبی مشبکی ما را به داخل بقعه هدایت می کند . درضلع جنوب، محراب که مزین به رسمی بندی گچبری شده ، مقرنس کارشیکاری شده ، نقوش گل وبوته کتیبه به خط ثلث می باشد ، دیده می شود .در طرفین محراب طاق نماهایی با ترنجهای گچبری وکتیبه ثلث ودر ضلهای غربی وشرقی وشمالی طاق نماهای مزین به ترنج گچبری شده وکتیبه ثلث جلب توجه می کند . گنبد بروی چهار فیلپوش وشکنجهای رسمی ودوال ورف وبتکانه استوار است . به قول محمد کریم پیر نیا درون بقعه با گچبریهای نغز ونقشهای رسمی لاجورد وزر آراسته است . آهیانه گنبد مزین به شمسه بسیار زیبا و دوازده ترنج می باشد . در گریو گنبد چند پنجرۀ مشبک آجری به چشم می خورد .درقسمت فوقانی ضلع ، شرقی وشمالی ، 3 پنجره مشبک آجری تعبیه شده است . ازارۀ داخل بقعه تا ارتفاع 70/1 سانتیمتر با کاشیهای لاجوردی وسفیدپوشیده شده است . خود ( پوشش خارجی ) گنبد دو پوسته متصل و مزین به کاشی معرق لاجوردی وآبی با نقوش هندسی وقوس شبدری کند می باشد .

اربانه گنبد با کاشی معرق وخطوط بنایی ولوز آراسته شده است . نمای خارجی بقعه با آجر پوشیده شده است . بخشی از سطح پشت بام کاه گلی وبخش دیگر با جر مفروش شده است .

طول وعرض دیوارهای گنبد از داخل 86/11×82/11 وکلفتی دیوارها 40/1 متر ست .

كتيبه هاي تاريخي

آثار هنری داخل گنبد کلاً از تزئینات وکتیبه هایی است که از رنگ ایجاد کرده اند وعبارت است از:

1ـ دوازده ترنج لاجوردی در اطراف شمسه که یک در میان در داخل آنها به خط ثلث سورۀ التین وبه خط کوفی سورۀ اخلاص کتیبه شده است .

2ـ در کمر بند گنبد سورۀ (( الفتح )) تا آخر آیه پنجم را به خط

کوفی نوشته اند .

3ـ در شانزده مقرنس زیر گوشواره ها به خط کوفی مزهر ( پیچدار )

تزئینی عبارت (( القدره لله)) ، ((القوه الله )) ، (( الحکمه لله )) ،

(( الحمدالله )) ، (( السلطان الله )) ، (( القضاءلله )) ، (( الکرم لله )) ،

(( المنیه لله )) ، (( العزه الله )) ، (( الشکر لله )) ، (( الملک لله )) نوشته شده

وبقیه آنها خراب ونابود شده است .

4ـ در هشت مثلث شکل ، داخل چهار گوشواره ، به خط کوفی تزئینی دارد :

(( فسیکفیکهم الله وهو السمیع العلیم ))

5ـ در چهار طاق نمای محرابی شکل که میان چهار مثلث شکل مذکور

در فوق قرار دارد همان عبارت تکرار شده است .

6ـ در دورۀ هشت مثلث شکل مذکور در فوق (( الملک لله )) به خط کوفی

آرایشی تکرار شده است .

7ـ زیر گوشواره ها کتیبه ای به خط ثلث در چهار ضلع بنا دیده می شود وسورۀ

(( یس )) تا آخر آیه 13 در آن نوشته شده است .

8ـ در همین کتیبه وبالای سر آن سورۀ (( یس )) وآیات دیگری به خط

کوفی بوده است که به علت سائیدگی وریختگی وکهنگی قابل قرائت نیست .

9ـ اطراف محراب کتیبه ای به خط ثلث از گچ برجسته دارد که آیات قرآنی

در آن کتیبه بطور سر وته (یعنی دورویه) نوشته شده وعبارت است از

سورۀ (( الانسان)) تا آخر آیۀ هیجده هم از آن

10ـ در حاشیه محراب ، کتیبه کوفی دورویه از آیات قرآنی دارد که

(( بکرهً واصیلاً )) از آن تشخیص می گردد .

11ـ در حاشیه دورۀ محراب ، عبارت (( الملک لله )) به خط کوفی ریز

تکرار شده است .

12ـ کنار دیوارۀ دست راست محراب سورۀ ((الفتح )) به خط ثلث کتیبه شده

ودر اضلاع دیگر بنا ادامه یافته است .

13ـ در دو طرف محراب ودر پیشانی مستطیل ، کتیبه ای از گچ برجسته به

خط ثلث دارد و (( توکلی علی خالقی )) بطور دو رویه در آن نوشته شده است .

14ـ بر روی همان پیشانی به خط کوفی ورنگ سفید بر زمینۀ آبی (( سبحان الله )) ، (( الحمد لله )) ، ((لااله الله ،الله اکبر)) بطور دو رویه کتیبه شده است .

15 ـ در محراب نمای ضلع شرقی دو پیشانی مستطیل است به خط کوفی (( الملک لله )) به گچ برجسته بطور دو رویه دارد داخل آن (( العظمه لله )) به رنگ سفید بر زمینۀ آبی بطور دو رویه نوشته شده است

16ـ در محراب نمای شمالی دو پیشانی مستطیل هست وکتیبه هایش مانند کتیبه های طرف جنوبی است

17 ـ در طرف مغرب اشکال وکتیبه های طرف شرقی تکرار شده است .

18.- کتیبه ای از گچ که مقدار بسیار کمی از آن باقی مانده است به چشم می خورد . این کتیبه دو ردیف نوشته به خط کوفی داشته وقسمت تحتانی آن گل وبوته بوده است . هنوز کلمه (( مستقیماً )) از آن باقی است وطبعاً از آیات یکی از سوره های الملک ، النساء ، الانعام یا الفتح است.

بقعه سيد يحيي

بقعه سید یحیی شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید یحیی درضلع غربی خیابان سید گل سرخ، کوچه بازارچه باغ گندم ،محله ابوالمعالی واقع است .

منابع تاریخی

در کتب تاریخی نامی از سید یحیی ذکر نشده است. ولی به احتمال زیاد محل دفن یکی از سادات عریضی یزد است و مورد احترام مردم می باشد ولی هیچگونه اطلاعی از وضعیت تاریخی و سیر تحول بقعه در دسترس نیست.

مشخصات

در حال حاضر اثری از بنای قدیمی باقی نمانده است تنها صورت یک قبر داخل بقعه وجود دارد که متعلق به سید یحیی بوده است . بنای کنونی بقعه سید یحیی به سبک امروزی بصورت آجری ، با سقف مسطح و در و پنجره های آهنی ساخته شده است . تنها یک دیوار خشتی قطور پشت دیوار بقعه باقی مانده است که احتمالا باقی مانده بنای قدیمی بقعه بوده است.

كتيبه هاي تاريخي

در این زیارتگاه کتیبه ای مشاهده نشده است،صورت قبر نیز تعویض و اثری از قبر قدیمی نیست.

بقعه گنبد هشت

بقعه گنبد هشت شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه گنبد هشت درخیابان امام خمینی ، فهادان ، جنب خانه حسینیان واقع است .

منابع تاریخی

سید شرف الدین حسین پدرامیرمعین الدین اشرف بسال 726 هجری قمری درکوچۀ حسینیان مدرسه ای تحت عنوان مدرسه کوچه حسینیان یا بقول مؤلف تاریخ جدید یزد مدرسۀ حسینیه احداث کرد . درتاریخ یزد آمده است : (( مدرسه ایست نیکو واستحداث این مدرسه امیر شرف الدین حسین پدرامیرمعین اشرف کرده ، ومدرسۀ قدیمست وامیرمعین الدین اشرف آن مدرسه را عمارت کرد وقبه عالی برخلف آن نهاده.مقبرۀ او وپدربزرگوارش آنجاست وازیک طرف بارو وخندق شهرست، ودرمقابل مدرسه خانۀ عالی رفیع منقش وبادگیر ساخته ومصنعۀ عالی که به آب تفت ...... وبنای این مدرسه واتمام آن درسال ست وعشرین وسبعمائه بود.

مؤلف تاریخ جدید یزد می نویسد : او...... واگرچه مدرسه ای مختصر است ولی تمام به کاشی تراشیده وطلا ولاجورد معرق است ونهر وزیر درمیان مدرسه جاری است و مصنعه عالی بر در مدرسه نهاده که مردم شهر ومحله ازآن مستفیض می گردند وازآب تفت آنرا مملو می کنند و با شتر گلو آب به شهر می آوردند ..... و مدرسه ای به عنایت مروح است اما درعین خرابی است.

مشخصات

مدرسه حسینیان که درحال حاضر به گنبد هشت شهرت دارد از حیاط هشت ضلعی وحیاط بیرونی وگنبد خانه تشکیل شده است . صحن زیبای گنبد هشت ، هشت ضلعی می باشد و دراضلاع شمال ، شمال غربی ، شرقی ، شرق ، غرب ، جنوب ، جنوب غربی و شرقی هفت صفه دیده می شود. درجبهه شمالی گنبدخانه قرار گرفته است و نیز صفۀ ضلع جنوبی بصورت مشبک آجری تزئین شده است . داخل صفه های جبهۀ شرقی و غربی دو اتاق به قرینه قرار گرفته است همچنین درجبهه شمالی و غربی دو صفه کوچک دیگر دیده می شود . درسمت راست جبهۀ جنوبی یک گوشواره تعبیه شده است که داخل آن دری نصب شده است که به پشت بام و آشپزخانه راه می یابد . درسمت چپ ضلع جنوبی یک راهرو دیده می شود که به هشتی مخروبه راه می یابد . حیاط کوچک بیرونی قبل از ورود به حیاط هشت ضلعی قرار گرفته است که درآن پایاب دیده می شود . کف صحن و داخل بقعه آجری و پوشش داخلی بقعه با کاه گل اندود شده است . درجبهۀ شرقی ، غربی ، شمالی وجنوبی گنبد خانه ، هریک دارای سه طاق نما می باشد و داخل طاق نماها اندک اثری از گچبریهای زیبای قرن هشتم دیده می شود که قسمت اعظم آن بر اثر فرسودگی از بین رفته است . درداخل طاق میانی ضلع شمالی ، غربی و شرقی و جنوبی یک پنجرۀ مشبک آجری تعبیه شده است . محراب درضلع جنوبی واقع شده است وبخشی از حاشیه آن با خطوط کوفی مزهر (مشجّر) و مقرنس گچی آراسته شده است . درسمت چپ محراب یک طاق نما ودر ورودی مزین به گره چینی مختصر دیده می شود . زیر آهیانه گنبد چهار طاق نما که داخل آن چهار پنجره مشبک کوچک آجری تعبیه شده به چشم می خورد و جنب طاق نماهای فوقانی زیر گنبد چهارپتکانه و سه کنجها مزین به خطوط کوفی مزهر گچبری شده تعبیه شده است چهارطرف طرف گنبد ، چهار نورگیر مشبک کوچک آجری دیده می شود و میان سقف آهیانۀ گنبد اندک اثری از شمسه به چشم می خورد . داخل گنبدخانه صورت قبری مشاهده می شود . گنبد بر روی دیوارهای قطوری بنا شده است که اندازۀ درونی آن 7×5/7 وکلفتی دیوار 5/1 مترست .

نمای خارجی گنبد هشت کاه گلی می باشد . پوشش خارجی (خود) گنبد بصورت دو پوسته پیوسته با قوس شبدری تند می باشد . درگردونه گنبد مقرنس قطاری تزیین یافته است . بر سطح خارجی گنبد هشت آثاری که قابل توصیف باشد وجود ندارد . سطح داخلی آن که روزگاری سراسرش پوشیده از کتیبه ها ونقش ونگارهای رنگی بوده به علت گذشت روزگار ، بارندگی ، فرسودگی و بی توجهی صدمات بسیار دیده است واکنون جزء مشتی دیوارکاه گلی موریانه خورده چیز دیگری دیده نمی شود .

كتيبه هاي تاريخي

درتمام گوشواره های زیرگنبد وچهارطرف دیوار ودورۀ محراب آیات قرآنی نقش شده بود و قسمتهایی از آنها هنوز باقی است آن مقدار که مشخص شد عبارت از :

1ـ آیات 18و 19 سورۀ آل عمران ( شهدالله انه لااله الاهو .... سریع الحساب ) دردورۀ محراب به خط کوفی تزئینی .

2ـ دردو طرف محراب به خط کوفی تزئینی وبا رنگ (( الملک الله ))

3ـ درشانزده مقرنس بالای گوشواره ها به خط کوفی وبه رنگ (( الملک لله)) ، (( الحمد لله ، الشکرالله ، السلطان لله الکرم لله ، القدرة لله ، الحکم لله ، دارد . بقیه اش به علت کهنگی وفرسودگی وریختگی قابل خواندن نیست .

4ـ دریکی از گوشواره ها به خط کوفی تزئینی وبه رنگ دارد : (( السلطان لله و از آن سه گوشوارۀ دیگربه علت ریختگی و سائیدگی خوانده نمی شود .

5ـ کتیبۀ دورتادور زیر گنبد آیات 24تا 26 سورۀ یونس و به خط کوفی تزیینی بوده متأسفانه بسیارخراب شده است .

6ـ درهشت محراب نمای چهاردیوار ((.... لله)) به خط کوفی تزئینی بوده و به کلی خراب شده خراب شده است .

7ـ بر وسط دیوار طرف شمالی کتیبه ای به خط تزئینی وبه رنگ بوده و از بین رفته است از آن کتیبه منحصراً (( ابی منصور)) خواندنی است.

بقعه سيد عبدالنبي

بقعه سید عبدالنبی شماره ثبت ملي: _____

موقعيت مكاني

بقعه سید النبی درمحلۀ شاه ابوالقاسم ، کوچۀ بازارچۀ شاه ابوالقاسم ، روبه روی مسجد کوچک واقع شده است .

منابع تاریخی

این محل منحصرست به فضای کوچک سرباز با بقایایی از محراب گچ بری شده به سبک مغولی ، گچ بری محراب ازحیث کارکاملاً شبیه محراب همان مسجد کوچک ویران شده است که نزدیک بدان قرار دارد.

مشخصات

درحال حاضر آن زیارتگاه کوچک کلاً تخریب شده است و مزار سید عبدالنبی به صورت امروزی که پوشش داخلی آن گچکاری شده همچنین نمای خارجی آن آجری است .

كتيبه هاي تاريخي

کتیبه گچبری دور محراب سورۀ فاتحه و بوده وکلمات (( نستعین )) و (( مستقیم )) از ان باقی است ، و این قسمت براثرآنکه خاکهای قرون را از آنجا بیرون برده اند هویدا و مکشوف شده است .

منبع "ميراث يزد

مطالب مرتبط در يزدفردا

معرفي مزارهاي شهر تاريخي يزد(به همراه گزارش تصويري )
تاریخ : سه شنبه 01 خرداد 1386 - بعدازظهر 05:56