یزدفردا

صدرالدین دهقان :مفاهيم دادرسي و عدالت ريشه در تاريخ تمدن بشري دارند برخي تعابير برجسته در متون به جا مانده از آن زمان در عصر جديد نيز گاهي مورد استناد دادرسان قرار گرفته است.

بي ترديد اين تعابير، بسيار نزديک به مفاهيمي اخلاقي است که امروز مبناي بسیاری  ازاصول پذيرفته شده و تحت عناوين دادرسي عادلانه يا رعايت موازین قانوني است. اين عبارت که حتي اگر رأي در واقع عادلانه باشد، عادلانه رفتار نکرده است بخوبي آن مفهوم را تداعي مي كند که عدالت نه تنها بايد اجرا شود، بلکه بايد اجراي آن،  درجامعه آشکار و محسوس باشد.

1- دادرسي حمورابي

لوح حمورابي يكي از نخسين نمونه هاي قوانيني است كه به اين مفاهيم اشاره كرده وتوسط شاه سومريان، به نام حمورابي، حدود 4000 سال پيش پديد آمده است(1 )وبه عنوان يک سند الزام آورحقوقي از مردم در برابر اذيت ، آزار ومجازات خودسرانه حمايت مي کرد.

قانون حمورابي كه حدود 1730 قبل از ميلاد تدوين شده، نخستين متن حقوقي مدون با28 2 ماده است كه به بيان قواعد متنوع حاكم بر روابط انساني پرداخته و مي توان آن را با تحليل قابل درك تاريخي، كم و بيش مرتبط با حقوق بشر امروزي دانست.

قانون حمورابي كه بر روي ستوني از سنگ به صورت زيبايي نوشته شده در سال 1902، از ميان كاوش هاي باستان شناسي شوش به دست آمده و هم اكنون در موزه لوور پاريس نگهداري مي شود. برخی مورخین گفته اند اين لوح همانند شريعت موسي(ع) از آسمان نازل شده است. (2 )

در قسمتي از مقدمه اين قانون آمده است: آنو(خدا, در اساطير بابل) (3)و بل(خداي زمين ,در دين بابل) ( 4) ، به من، كه حمورابي، شاهزاده و پرستنده خدايانم، فرمان دادند تا چنان چه كه عدالت برزمين فرمانروا باشد، گناهكاران و بدان را براندازم از ستم كردن توانان بر ناتوان جلو گيرم،... و روشني را بر زمين بگسترم و اسايش مردم را فراهم سازم. اين منم كه هنگام سختي، دست كمك به جانب ملتم دراز كرده ام و مردم را بر آنچه در بابل دارند ،ايمن ساخته ام، من حاكم ملت و خدمتگزاري هستم كه كارهاي او مايه خوشنودي انو است. ( 5)

2- الواح دوازده گانه

در يونان و روم باستان نيز اعدام افراد بدون محکوميت، و مجازات فوري بدون محاکمه بي عدالتي به شمار مي آمد، در شهر هاي يونان وظيفه استماع اظهارات طرفين و فرصت دفاع دادن به متهم به رسميت شناخته شده بود.

حقوق روم با قدمت تاريخي خود، در حقيقت مبناي حقوق اكثر كشور ها ي قاره ارو پا است. از جمله آثار تاريخي به جاي مانده از حقوق رم "الواح دوازده گانه" مي باشد . ( 6) به دنبال بي عدالتي هاي حكومت طبقه اعيان گسترده طيقه عامه براي تحصيل حقوق برابر در سال هاي پيش از ميلاد يك هيآت ده نفري براي تنظيم و تدوين الواح دوازه گانه انتخاب شدند. الواح دوازده گانه مجموعه اي از قواعد اساسي در زمينه هاي حقوقي، خصوصي، كيفري، مذهبي و آيين دادرسي برمبناي عرف و عادت است. ( 7)

طبق قوانين آتن محاکمه دوباره يک شخص براي اتهامي که قبلاً مورد قضاوت واقع شده، ممنوع بود. از مجموع آنچه در رد مجازات يا محکوميت بدون دادرسي يا استماع در يونان نقل شده است روشن مي گردد که دست کم در ميان آتني ها گرايش نيرومندي در جهت دادرسي بي طرفانه و منظم وجود داشته است.

اگر چه هرگز نمي توان واژه ها و تعابيري يافت که با آنچه ما از آن به دادرسي عادلانه ياد مي کنيم و يا مفاهيم و اصول مرتبط با آن همانند رعايت آئين قانوني و حاکميت قانون، منطبق باشد. مجازات بدون محاکمه، و محکوميت بدون دادرسي در سيستم روم باستان نيز مردود شناخته مي شد.

ادبيات به جاي مانده از آن دوران که اغلب به شکل داستان نگاشته شده حاکي از آن است که در قضاوت روش درست حقوقي وتوجه به گفته ها و دفاعيات طرفين لازم دانسته مي شده ومتون فراواني وجود دارد که نشان مي دهد محکوميت بدون رسيدگي به اظهارات طرفين و دفاعيات متهم در بين روميان باستان به شدت مردود بوده است. (8 )

پی نوشت :

 1- مرحوم علي اكبر دهخدا، سلطنت حمورابي را بين سالهاي 2003 تا 1961 دانسته ، اما نظر غالب بر آن است كه وي بين سالهاي 1704 تا 1662 پيش از ميلاد، سلطنت نموده است .  

  2- دورانت، ويل ، تاريخ تمدن ، جلد ا ول، ترجمه احمد آرام ، چاپ اول ، ص 260.

 3 - فرهنگ معين، جلد پنجم، ص 69.

 4 - لغت نامه ي دهخدا ، جلد4 ، دانشگاه تهران,ص4927.

  5- دورانت ، ويل، تاريخ تمدن، ترجمه ي احمد آرام، چاپ ا ول، ص261

 6- lex duodecim tabularum

 7 -هاشمي، سيد محمد، حقوق بشر و آزادي ها ي اساسي، چاپ اول ، 

8 - براي مطالعه بيشتر نك به : كلي, جان ، تاريخ تئوري حقوقي در غرب ،ترجمه ي محمد راسخ ، تهران، 1382،ص72.ص118،117