یزدفردا
پایگاه خبری و تحلیلیمجلس - مجلس شورای اسلامی آیینه‌ای تمام نمایی از فضای عمومی سیاسی در کشور است.
سیدصادق روحانی: اختلاف ها و ائتلاف های سیاسی، کشمکش، رایزنی ها و لابی‌ها و هر آنچه که در عرصه سیاست کلان رخ می دهد، نمونه مینیاتوری و البته ملموس‌تر آن در پارلمان قابل رویت است. اگر احزاب و گروه‌های سیاسی در فضای کشور فعالیت می‌کنند، ائتلاف می‌کنند و یا انشعاب می‌کنند، در سطحی کوچک‌تر اما واقعی‌تر فراکسیونهای سیاسی ای را در مجلس شکل می‌دهند، در مواردی ائتلاف می‌کنند و در موارد دیگری هم سنگ خود را به سینه می‌زنند و انشعاب می‌کنند.
علاوه بر این ، جناح‌بندی‌های و لیست نوشتن های پیش از هر انتخابات مجلس، اثر خود را در چهره فراکسیونهای آن مجلس نشان می‌دهد. این روز‌ها فراکسیونهای سیاسی مجلس نهم در چنین شرایطی در حال شکل گیری است.
نگاه به جریان‌های سیاسی فعال در هر کدام از مجالس گذشته، به نوعی جریان شناسی گروه‌های سیاسی بعد از انقلاب است که فراکسیون های معطوف به خود را در مجلس تشکیل داده اند.
مجلس اول: سه فراکسیون پرهیاهو
نخستین مجلس پس از انقلاب، هفتم خرداد 1359 تشکیل جلسه داد و در همان جلسات نخستین، مصوب کرد که دیگر مجلس را ملی نخوانند و اسلامی بنامند. آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی به عنوان رئیس مجلس انتخاب شد و نائب رئیسان سید اکبر پرورش، سید محمد موسوی خوئینی‌ها، حبیب الله عسگراولادی، محمد یزدی، سید محمد خامنه‌ای بودند.( نایب رئیس ها در دوره 4 ساله دستخوش تغییر بودند)
همانگونه که در آن‌سال‌های نخستین انقلاب سه جریان عمده در فضای سیاسی کشور فعال بودند، مجلس نیز دارای سه فراکسیون اصلی بود. در آن سال‌ها هنوز چپ و راست به معنای امروز جدا نشده بودند و در عوض ائتلافی بین حزب جمهوری اسلامی، جامعه روحانیت مبارز تهران، سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی و سایر نیرو‌هایی که برچسب اسلامی داشتند، شکل گرفته بود که اکثریت مجلس را تشکیل می‌دادند. چهره‌های شاخص این ائتلاف افرادی نظیر آیت الله خامنه‌ای، آیت الله هاشمی رفسنجانی، شهید محمدجواد باهنر و شهید آیت بودند.
در مقابل این‌ها، دو فراکسیون سیاسی دیگر نیز تشکیل شد. یکی فراکسیون نهضت آزادی و دیگری حامیان دولت. چهره‌های شاخص فراکسیون نهضت آزادی مهندس بازرگان، یدالله سحابی، عزت الله سحابی،ابراهیم یزدی، علی اکبر معین فر و هاشم صباغیان بودند.
طرفداران دولت (در دوره ریاست جمهوری ابوالحسن بنی‌صدر) نیز تعدادی از کرسی‌های مجلس اول را به خود اختصاص داده بودند که احمد سلامتیان و احمد غضنفرپور از چهره‌های شاخص این فراکسیون مجلس بودند.
البته به کار بردن عنوان «فراکسیون» شاید تعبیر دقیقی نباشد چرا که این سه طیف عمده مجلس به همراه تعداد بالای نمایندگان مستقل که در مجلس اول حضور داشتند،مانند امروز اقدام به تشکیل فراکسیونی دارای رییس و نایب رییس و هیات رئیسه نکردند. بلکه صرفا تجمع هایی بودند که در تصمیم گیری ها با هم هماهنگ بودند.
زمزمه اختلاف در ائتلاف جامعه روحانیت و حزب جمهوری اسلامی، همان زمان هم با تعبیر "نیروی سوم" به گوش می رسید. "نیروی سومی" که در دوره های بعدی مجلس شورای اسلامی، فراکسیون «جزب الله» را شکل دادند.
مجلس دوم: نخستین زمزمه‌های انشقاق
انتخابات دومین دوره مجلس شورای اسلامی روز جمعه 26 فروردین 1363 برگزار شد و در تاریخ 7 خرداد 1363 اولین جلسه مجلس دوم برگزار گردید. در این دوره نهضت آزادی نامزدی معرفی نکرد و عملا در مجلس حضور نداشت. این خود نشانه‌ای از خروج نیروی های لیبرال از فضای فعال سیاسی کشور بود. بنی صدر هم که از کشور فرار کرده بود و به تبع آن بسیاری از نیروهای حامی وی نیز منفعل، متواری و یا به حاشیه رانده شده بودند. رییس مجلس دوم آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی و نائب رئیسان محمد یزدی، مهدی کروبی و محمدمهدی ربانی املشی بودند.
حزب جمهوری اسلامی که در میانه این دوره مجلس منحل شد و جامعه روحانیت مبارز تهران و تشکل‌های همسوی آنها اکثریت کرسی‌های مجلس را به خود اختصاص داده بودند. در اوایل این مجلس اختلافات جدی میان طیف‌های حاضر در این مجلس شکل نگرفته بود اما نخستین انشقاق‌ها در میان نیروهای انقلاب در این مجلس شکل گرفت و زمینه شکل گیری دو جناح اصلی در مجلس بعدی را رقم زد.
«فراکسیون» به معنای امروزی خود در این مجلس وجود نداشت و تجمع های نمایندگان هم طیف نیز تحت تاثیر فضای سیاسی ای بود که برخی در آن، دیگران را خط امامی ندانسته و یا پیرو اسلام امریکایی می خواندند. ماجرای ارائه رای اعتماد به نخست وزیری میرحسین موسوی و صف کشی 99 نماینده در مخالفت با نخست وزیری وی، مرزبندی های جدی تری را میان نمایندگان ایجاد کرد.
مجلس سوم: مجمع روحانیون از جامعه روحانیت جدا شد
انتخابات سومین دوره مجلس شورای ملی پس از انقلاب در روز 19 فروردین 1367 برگزار گردید و در تاریخ 7 خرداد 1367 اولین جلسه مجلس برگزار شد. رییس این مجلس، آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی بود که پس از انتخاب وی به عنوان رییس جمهور، مهدی کروبی رییس مجلس شد و حسین هاشمیان و اسدالله بیات نائب رییسان بودند.
این دوره از مجلس یکی از حساس‌ترین و تاثیر گذار ترین دوره‌های مجلس شورای اسلامی بود. اختلافاتی که در درون جامعه روحانیت مبارز تهران در مجلس دوم شکل گرفته بود در انتخابات این دوره به اوج خود رسید و سبب شد تا مجمع روحانیون مبارز از جامعه روحانیت مبارز منشعب شود. این نخستین انشقاق تاثیر گذار در میان نیروهای انقلابی بود. انشقاقی که فضای سیاسی کشور را در سال‌های بعدی به دو جناح چپ و راست تقسیم کرد. مجمع روحانیون مبارز تهران و تشکل‌های همسو با آن، در آن سال‌ها به نیروهای خط امام معروف شدند که در سال‌های بعدی زمینه ظهور جبهه اصلاحات را فراهم اوردند.
در مجلس سوم به اعتبار همین انشقاق، دو طیف اصلی شکل گرفت . چهره‌های شاخص متمایل به جامعه روحانیت مبارز در این مجلس افرادی نظیر آیت الله هاشمی رفسنجانی، محمدرضا باهنر و حجت الاسلام مجتهد شبستری بودند. چهره‌های شاخص جناح مقابل هم حجت الاسلام مهدی کروبی، حجت الاسلام مجید انصاری، رسول منتجب‌نیا و نجفقلی حبیبی بودند.
مجلس‌چهارم: کاهش تنش ها
انتخابات چهارمین دوره مجلس شورای اسلامی فروردین 1371 برگزار گردید و در تاریخ 7 خرداد 1371 اولین جلسه مجلس برپا شد. رییس مجلس حجت الاسلام والمسلمین علی اکبر ناطق نوری و نائب رئیسان حسن روحانی، سید اکبر پرورش، محمدعلی موحدی‌کرمانی و حسین هاشمیان بودند.
اگرچه جنجال‌های پیش از انتخابات این مجلس بسیار بالا بود، اما پس از شکل گیری مجلس خبری از آن جنجال‌ها در درون مجلس نبود. علت آن هم راه نیافتن نامزدهای همسو با مجمع روحانیون بود که البته برخی از آنهانتوانسته بودند از فیلتر شورای نگهبان عبور کنند. از این رو تقریبا مجلسی یک دست شکل گرفت که منازعات سیاسی چندانی نداشت.
فراکسیون‌ها هم همان فراکسیونهای تخصصی و موردی بودند که رنگ و بوی سیاسی نداشتند. یک فراکسیون معروف این مجلس، فراکسیون «ایثارگران» بود که مرحوم ابوترابی بنا نهاده بود و پیگیر مسایل جانبازان جنگ تحمیلی بود. گروه های سیاسی هم نه در قالب فراکسیون های سیاسی که در غالب گروه ها و جمع های نمایندگان شناخته می شدند. دو گروه عمده ای هم که در مجلس حضور داشتند همان گروه هایی بودند که با یکی از دو تشکل جامعه روحانیت مبارز و مجمع روحانیون مبارز همسو بودند. گروه اول به «پیروان خط امام و رهبری» شناخته می شدند و گروه دوم به «خط امامی».
اما در این مجلس نیز همانند مجلس دوم زمینه شکل گیری یک جناح دیگر شکل گرفت. مجلس چهارم با ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی همزمان بود. نمایندگان نزدیک به او و نیز برخی از مسئولین دولتی در این دوره زمینه تشکیل حزب کارگزاران را مهیا کردند که حضور چشمگیری در مجلس بعدی داشت.
مجلس پنجم: فراکسیون سیار
انتخابات پنجمین دوره مجلس شورای اسلامی، در 18 اسفند 1374 برگزار گردید و 12 خرداد 1375 نخستین جلسه مجلس پنجم برگزار شد. رییس مجلس پنجم حجت الاسلام و المسلمین علی اکبر ناطق نوری و نائب رئیسان وی، حسن روحانی و محمدعلی موحدی کرمانی بودند .
با وجود اینکه رد صلاحیت‌های این دوره نسبت به دوره قبل کمتر بود و دوجناح می‌توانستند لیست کاملی برای رقابت در انتخابات ارائه دهند، اما این بار نیز جناج راست حائز اکثریت کرسی های مجلس شد و فراکسیونی با عنوان فراکسیون «حزب الله» تشکیل شد. چهره‌های شاخص این فراکسیون نیز حجت الاسلام ناطق نوری، محمدجواد لاریجانی، قربانعلی دری نجف آبادی و محمدرضا باهنر بودند.
از سوی دیگر فراکسیون اقلیت نیز با حضور چهره‌هایی نظیر مجید انصاری، مصطفی معین و فاطمه کروبی تشکیل شد. اما نکته جالب در این مجلس حضور طیفی از نمایندگان با گرایش به شخص هاشمی رفسنجانی بود. بعد‌ها حزب کارگزارن سازندگی با وجود این نمایندگان و نیز تعدادی از کارگزاران دولت هاشمی، شکل گرفت . چهره‌های شاخص این طیف فائزه هاشمی رفسنجانی و حسین مرعشی بودند. نکته جالب این فراکسیون نزدیکی آنها به اکثریت بود تا زمانی که دولت آقای هاشمی بر سر کار بود. این طیف بعد از تغییر دولت به سمت اقلیت تغییر جهت داد.
مجلس ششم: های و هوی اصلاح‌طلبی
انتخابات ششمین دوره مجلس شورای اسلامی، 29 بهمن 1378، برگزار شد و جلسه افتتاحیه آن در 7 خرداد 1379 برپا شد. رییس مجلس مهدی کروبی و نایب رئیسان بهزاد نبوی و محمدرضا خاتمی و محسن آرمین(برای یکسال )بودند. این مجلس ازجنجالی‌ترین مجالس تاریخ ایران است.
همزمان با روی کار آمدن سیدمحمد خاتمی به عنوان رییس هفتمین دولت جمهوری اسلامی ایران ، حزب مشارکت متشکل از چهره‌های اصلاح‌طلب تشکیل شد. از سوی دیگر سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی نیز در این سال‌ها ماهیت چپ به خود گرفته بود. کارگزاران سازندگی هم در این سال‌ها توانسته بود ساختار حزبی کاملی به خود بگیرد. این سه تشکل که در انتخابات مجلس شورای اسلامی اکثریت قاطع آرا تهران و شهرستان‌ها را به خود اختصاص داده بودند، فراکسیون دوم خرداد (اکثریت) را در مجلس شکل دادند.
آیت الله هاشمی رفسنجانی نیز که در این انتخابات شرکت کرده بود با مشخص شدن نتایج آرا و قرار گرفتن در آخرین آرای شهر تهران انصراف داد و از رقابت‌ها کناره‌گیری کرد.
از سوی دیگر غلامعلی حدادعادل نفر اول جناح راست که در شمارش آرا تهران نفر سی وسوم شده بود در بازشماری آرا توسط شورای نگهبان با ارتقایی 5 رتبه‌ای نفر 28 تهران شد و به مجلس راه یافت و با سایر نماینده‌های اصولگرایی که در این دوره رای آورده بودند فراکسیون اقلیت مجلس را تشکیل دادند.
اختلاف‌ها از همان اول بین این دو فراکسیون روی داد. دوم خردادی‌ها که به نتایج انتخابات معترض و مدعی بودند که شورای نگهبان نتایج انتخابات در بعضی حوزه‌ها را تغییر داده تا مدت‌ها اعتبارنامه غلامعلی حدادعادل را تصویب نکردند. متقابلا فراکسیون اقلیت، مدعی تخلف گسترده در انتخابات بود و به خصوص در تهران، 700 هزار رای را مشکوک می دانست.
جنجال‌های سیاسی در این مجلس به حدی بالا بود که مجال به نقش آفرینی اقلیت‌ها نرسید به طوری که سید محمد خاتمی رییس وقت جمهوری اسلامی آنها را «اقلیت محجوب» خواند. آخرین و معروفترین حاشیه این مجلس تحصن دسته جمعی نمایندگان در مجلس در اعتراض به رد صلاحیت نمایندگان اصلاح‌طلب برای انتخابات مجلس هفتم بود که چهره های شاخص اقلیت -همچون حدادعادل، علاء الدین بروجردی و موسی قربانی- به شدت با آن مخالف بودند.
مجلس هفتم: یک فراکسیون اقلیت و چهار فراکسیون اصولگرا
انتخابات هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی، 1 اسفند 1382، برگزار گردید و در تاریخ 7 خرداد 1383، اولین جلسه مجلس هفتم برگزار شد. غلامعلی حدادعادل که رئیس فراکسیون اقلیت در مجلس ششم بود، رییس مجلس هفتم شد و اصولگرایان که اقلیتی محجوب در چهار سال گذشته بودند، اینبار اکثریت کرسی‌های مجلس را به خود اختصاص دادند.
اصلاح‌طلبان هم که تحصنشان در مجلس جوابی نداده بود، نامزد چندانی نداشتند که در انتخابات شرکت کنند. از این رو تنها تعدادی معدودی از آنها از شهرستان‌ها توانستند وارد مجلس شوند و فراکسیون اقلیت مجلس هفتم را تشکیل دادند. محمدرضا تابش، گرامی مقدم و اعلمی چهر‌های شناخته شده این فراکسیون بودند که عنوان «خط امام(ره)» را برگزیدند.
با وجود آنکه پیش بینی می‌شد در خلاء اصلاح طلبان، اصولگرایان یک‌دست باشند و مجلسی شبیه مجلس چهارم شکل بگیرد، نخستین جرقه‌ها و پراکندگی میان اصولگرایان در همین مجلس زده شد. با وجود آنکه فراکسیون اصولگرایان با حضور حداد عادل، باهنر، توکلی، ثروتی، ابوترابی، کاتوزیان، فدایی و چهره‌های دیگر تشکیل شده بود، اصولگرایان علاوه بر تشکیل فراکسیون اکثریتی به همین نام، سه فراکسیون دیگر نیز تاسیس کردند. چهره‌های نظیر عماد افروغ، سعید ابوطالب، الهام امین زاده، محمد خوشچهره، حسن سبحانی، امیررضا خادم و تعدادی دیگر از نمایندگان فراکسیون اصولگرایان مستقل را تشکیل دادند.
دو فراکسیون اصولگرای دیگر هم با عنوان فراکسیون «وفاق و کار‌آمدی» و «حزب الله» تشکیل شد. چهره های شاخص فراکسیون وفاق، امیدواررضایی، رضا طلایی نیک، عادل آذر و علی احمدی بودند که در انتخابات ریاست جمهوری سال 84 صف حامیان محسن رضایی را تشکیل می دادند و چهره شاخص فراکسیون «حزب الله» هم علی عسگری بود که بروز و ظهور چندانی در قالب فعالیت های فراکسیونی نیافت.
مجلس هشتم: فراکسیون سازی حامیان دولت
انتخابات هشتمین دوره مجلس شورای اسلامی، در تاریخ 24 اسفند سال 1386 برگزار شد و نخستین جلسه مجلس در 7 خرداد 87 تشکیل شد. این نخستین دوره‌ای بود که رییس مجلس منتخب مردم تهران نبود. علی لاریجانی رئیس و شهاب الدین صدر، محمدرضا باهنر، محمد حسن ابوترابی فرد نواب رییس در چهار سال عمر این مجلس بودند.
اختلاف‌هایی که در مجلس هفتم میان اصولگرایان مایه انشعاب‌هایی شده بود این بار به صورت جدی‌تری روی داد. فراکسیون اصولگرایان پیش از تشکیل مجلس تشکیل شد و این بار علی لاریجانی همزمان با ریاست مجلس، رییس فراکسیون اصولگرایان(اکثریت) نیز شد.
با وجود آنکه یک فراکسیون اصولگرا نقش اکثریت را در مجلس هشتم بازی می‌کرد، در همان ابتدای راه نمایندگان حامی دولت فراکسیون انقلاب اسلامی را بنا نهادند. روح الله حسینیان، مرتضی آقاتهرانی و علی اصغر زارعی چهره‌های شناخته شده این فراکسیون تازه تاسیس بودند.
این تنها تلاش حامیان دولت در مجلس نبود. فراکسیون دیگری نیز متشکل از اصولگرایان حامی دولت در مجلس شکل گرفت. این فراکسیون عنوان «مهرورزی» را برای خود برگزید. سید کاظم موسوی، عیسی زاده، عسگر جلالیان، بهروز جعفری، رضا رحمانی و سید محمد سادات ابراهیمی از اعضای این فراکسیون بودند. محمدرضا باهنر نیز در این دوره فراکسیونی تحت عنوان «پیشرفت و عدالت» را تشکیل داد که فراکسیون فعالی نبود.
فراکسیون اقلیت مجلس هشتم هم با حضور اصلاح‌طلبان راه یافته به مجلس با همان عنوان «خط امام (ره)» شکل گرفت. چهره‌هایی نظیر محمدرضا تابش، مسعودپزشکیان، مصطفی کواکبیان، جمشید انصاری و محمدرضا خباز اعضای شاخص این فراکسیون بودند.
مجلس نهم: اما و اگر‌ها درباره فراکسیون اصولگرایان
انتخابات نهمین دوره مجلس شورای اسلامی در12 اسفند 1390 برگزار شد و نخستین جلسه آن در 7 خرداد 1391 برگزار شد. با وجود تلاش‌هایی که برای ارائه لیست واحد در این انتخابات از سوی اصولگرایان صورت گرفت، در آستانه انتخابات لیست‌های متعدد اصولگرا به عرصه آمد و نوید آن را می‌داد که مجلس نهم مجلس فراکسیون‌ها باشد. در آستانه این انتخابات نیز بار دیگر جبهه متحد اصولگرایان برای ارائه لیستی واحد با محوریت آیت الله مهدوی کنی تشکیل شد. جمعیت ایثارگران و رهپویان، جبهه پیروان خط امام و رهبری، حامیان دولت و نمایندگانی از سوی آقایان لاریجانی و قالیباف، قرار بود اضلاع این ترکیب که 8+7 نام گرفته بود را تشکیل دهند. اما حامیان دولت راضی به حضور در این ائتلاف نشده و «جبهه پایداری» را برای ارائه لیستی مجزا پایه گذاری کردند. علی رغم ظاهر ائتلافی جبهه متحد، اقدامات ضلع ایثارگران و رهپویان در مواردی همچون حذف نام مطهری، کاتوزیان و عباسپور از لیست، مورد انتقاد دیگران قرار گرفت. نزدیکی پنهان رهپویان به جبهه پایداری، در روزهای منتهی به مرحله دوم انتخابات مجلس نهم که از ریاست حدادعادل در این مجلس حمایت می کردند و مواضع مشترک چهره هایی چون فدایی و زاکانی با زارعی و آقاتهرانی، عیان شد.
این نزدیکی پس از پایان انتخابات و برای تعیین رئیس مجلس نهم، عملا به صف آرایی جمعیت رهپویان و ایثارگران در مقابل دیگر اضلاع جبهه متحد انجامید. چه آنکه اکثر نامزدهای مورد حمایت جبهه متحد که اکثریت کرسی های مجلس نهم را کسب کرده بودند، در پی ریاست علی لاریجانی بودند ولی جبهه پایداری و متحدانش از ریاست حدادعادل حمایت می کردند.
پس از انتخابات مجلس نهم، فراکسیون «رهروان ولایت» نخستین فراکسیونی بود که اعلام موجودیت کرد . علی لاریجانی، کاظم جلالی، عزت الله یوسفیان، ملا محمدرضا باهنر، شجاعی کیاسری و ... از جمله اعضای این فراکسیون هستند. بیش از 170 نماینده مجلس نهم در این فراکسیون حضور دارند و از این رو فراکسیون اکثریت در مجلس نهم به شمار می رود.
غلبه این فراکسیون در پیروزی نامزدهایش برای انتخابات هیات رئیسه موقت نیز گویای جایگاه و محبوبیت این فراکسیون بود. علاوه بر لاریجانی، باهنر و ابوترابی فرد - رئیس و نواب رئیس مورد حمایت فراکسیون رهروان ولایت- نامزدهای پست دبیران و ناظران این فراکسیون نیز به جز یک مورد، در صحن علنی رای آوردند.
پیش بینی می شود اعضای جبهه پایداری(اعضای اصلی این جبهه را نمایندگان حامی دولت در مجلس هشتم تشکیل می دادند) که توانستند به مجلس راه پیدا کنند فراکسیون خود را تشکیل خواهند داد. چهره‌های نظیر روح الله حسینیان، آقاتهرانی و زارعی اعضای احتمالی این فراکسیون خواهند بود. اما از آنجا که این فراکسیون به لحاظ جمعیتی پر تعداد نخواهد بود، به نظر می رسد که جمعیت رهپویان و ایثارگران که ساز مخالف در جبهه متحد را به نفع جبهه پایداری کوک کرده بودند نیز به این فراکسیون بپیوندند. از این رو چهره هایی چون حدادعادل و زاکانی را نیز می توان میان آنها دید.
در غیاب اکثر چهره‌های اصلاح طلب در این مجلس که یا همچون پیمان فروزش رد صلاحیت شده و یا همچون جمشید انصاری، محسن نریمان و فاضل موسوی ثبت نام نکرده یا همچون خباز و کواکبیان در رقابت انتخاباتی پیروز نشدند؛ تنها 9 نامزد اصلاح طلب شناخته شده به مجلس نهم راه یافتند که چه بسا عملا امکان تشکیل فراکسیون اصلاح طلبان را نیابند.
علی مطهری هم که فهرست انتخاباتی «صدای ملت» را در ایام انتخابات ارائه داده بود، از تشکیل فراکسیونی با همین نام در مجلس نهم خبر داده است. فراکسیونی که با فراکسیون مستقلین که جایگزین فراکسیون اصلاح طلبان می شود، قرابت خواهد داشت و چه بسا با آن ائتلاف کند.
منبع: خبرآنلاین