یزدفردا

مسجد جامع فهرج

قدیمی ترین مسجد ایران نیازمند حفاظت

کلماتیان: روزی روستاییان قصد تخریب مسجد جامع فهرج را داشتند تا مسجدی تازه بسازند؛ در روزگاران بعد نیز کار اساسی برای احیای مسجد صورت نگرفت و این مسجد در پیچ و خم روزگار تنها عنوان قدیمی ترین مسجد ایران را یدک کشید. استاد پیرنیا وقتی مسجد را دید با دست بر سر خود کوفت و گفت: قدمت این بنا از تخت جمشید و کلیه بناهای تاریخی موجود بیشتر است، اینجا قبلا آتشکده بوده است بعد به کنیسه یهودیان، سپس کلیسای ارامنه و پس از آن در صدر اسلام به مسجد تبدیل شده است.

این جملات بخشی از خاطرات محمدعلی مشروطه فرزند استاد محمود مشروطه است که لحظه اولین بازدید استاد پیرنیا از مسجد جامع فهرج را از زبان پدر بازگو می کند.

ساخت مسجد جامع شهدای فهرج در 30 کیلومتری شهر یزد، به نیمه اول قرن اول هجری برمی گردد و تنها مسجد بجای مانده از قرن اول هجری در ایران است؛ نگرش ساخت مسجد جامع فهرج کاملا ساسانی بوده به نحوی که سقف و رواق ها و ایوان آن از نوع دسته زنیلی و به شکل بی نظیر و بی بدیعی کار شده است در بناهای تاریخی سده های نخستین اسلامی بهره گیری از سبک معماری ساسانی در سطح وسیعی مشهود است، نقشه اصلی مسجد جامع فهرج به عنوان کهنترین مسجد ایران بسیار ساده می باشد و در واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجد النبی است. 
 

معماری مسجد،حتی زغره ها و ستونک های چهار گوشه جرز ها و سرستون ها و درگاه ها و آرایش ها، همه، به سبک معماری پیش از اسلام ایران است، مسجد جامع فهرج، از خشت خام با ابعاد بزرگ ساخته شده است و نمای سیمگل (گل رس، ریگ روان و خاکه کاه) و گلریگ و چفت های گچی است؛ برای آرایش نما، از طاقچه های کوچک با پوشش شکنجی و نقش های شکنجی و دالبری استفاده شده است.
این مسجد، تنها مسجد جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون هیچ تغییری نکرده است؛ نقشه این مسجد و قرارگرفتن محراب آن در محور عرضی و تزیینات بکار رفته در آن، حکایت از ساخت این بنا در صدر اسلام دارد به ویژه تزیینات گچبری شکنجی و پیچک های آن، که بیننده را بی اختیار و ناخودآگاه به یاد کاخ تیسفون می اندازد، پوشش صفه ها، شکل بسیار ساده و ابتدایی نیم گنبد است.  

در نمای حیاط مسجد، چند طاقچه و کاو، با طاقی شکنجی (دالبری) دیده می شود شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دهانه چپ و راست است؛ از ویژگی های جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است که با گچ، بر روی دیوار شرقی ساخته اند.

دو اطاق در قسمت غربی مسجد وجود دارد که معماری آن قدیمی است و با توجه به مصالح آن به نظر می آید که همزمان با ساختمان مسجد، ساخته شده است؛ پوشش این دو اطاق طاق ناوی آهنگ (کوره پوش و لوله ای) است؛ مناره گلین مسجد احتملا در دوران بعد(قرن 4 یا 5 ) به آن افزوده شده است و ورودی اصلی مسجد که شمالی بوده به کنار مناره تغییر مکان داده است. 
 

بهرام رضایی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشری استان یزد با بیان اینکه مسجد جامع شهدای فهرج قدیمی ترین مسجد ایران است، گفت: همه ساله با توجه به اهمیت تاریخی مسجد فهرج و ویژگی های معماری این مکان فعالیت های مرمتی نظیر مرمت پشت بام و اقداماتی نظیر موریانه زدایی و مرمت اضطراری صورت گرفته است.

رضایی با بیان اینکه در مسجد جامع فهرج کارهای مختلفی صورت گرفته است، اظهار داشت: پرونده ثبتی این مسجد به همراه مسجد جامع کبیر برای ثبت در پرونده جهانی مساجد ایران در حال تکمیل است و در سال جاری نیز قراردادی برای مرمت تزیینات معماری مسجد منعقد شده است.

وی بل بیان اینکه میراث فرهنگی متولی مسجد نیست و مسجد توسط مردم ساخته و نگهداری می شود، خاطرنشان کرد: نگهداری از مسجد نسل به نسل و سینه به سینه منتقل می شود و مراقبت از طرف مردم صورت می گیرد. 
 

رضایی با بیان اینکه میراث فرهنگی از هر تلاش وکمکی برای احیا و حفظ و حراست از مسجد جامع فهرج دریغ نمی کند خاطرنشان کرد: در هر مکانی که اثر تاریخی وجود دارد نظیر مساجد لزوما میراث فرهنگی مالک آن نیست، میراث فرهنگی وظیفه شناسایی اولویت های مرمتی بناها را بر عهده دارد تا با توجه به اعتبارت به پژوهش ومرمت اقدام کند.

اما جلیل باقری، عضو هیات امنای مسجد جامع شهدای فهرج می گوید: این موضوع که همه ساله در مسجد جامع فعالیت های تعمیری صورت گرفته صحت ندارد به استثنای 40 روز گذشته که فعالیت تعمیری و مرمتی در این مکان آغاز شده، در 30 سال گذشته کار اساسی چشمگیری در این مکان صورت نگرفته است.

وی نصب ضد موریانه و گل اندود کردن مسجد را از اقدمات جزیی صورت گرفته در سالیان گذشته ذکر و تاکید کرد: برق کشی مسجد توسط مردم و غیر مسئولانه صورت گرفته است، با توجه به این که مسجد نیازمند برق بوده و از سوی میراث فرهنگی کندی صورت گرفته، مردم اقدام به برق کشی کردند که میراث فرهنگی باید آن را متناسب با مسجد انجام دهد.
 

باقری درب ورودی را از دیگر نیازهای مسجد ذکر کرد و افزود: مردم بارها برای درب وروی مسجد تذکر داده اند، من تا کنون چندین نامه به میراث فرهنگی نوشته ام، اما هنوز اقدامی در خصوص درب ورودی مسجد صورت نگرفته است، درب ورودی مسجد به سمت غرب است و گرد وغبار با طوفان و باد به داخل مسجد هدایت می شود از این رو مسجد به دربی به سبک قدیم شدیدا نیازمند است.

وی همچنین با بیان اینکه مسجد نیازمند حفاظت است خاطرنشان کرد: درب مسجد 24ساعته باز است و فردی برای حفاظت از آن وجود ندارد. 

باقری در خصوص پیشنیه تاریخی مسجد نیز گفت: برخی معتقدند که منطقه فهرج زرتشتی نشین بوده و این مکان، معبد زرتشیتیان بوده است که با ورود مسلمانان و تغییر آیین مردم این معبد نیز به مسجد تغییر کرده است.
 

وی در خصوص نقل قول دیگری در خصوص قدمت این مسجد، گفت: برخی دیگر معتقدند که در 27 هجری که اعراب مسلمان کشور گشایی می کردند، مردم این منطقه شهید شدند و به شکرانه مسلمان شدنشان این مسجد را ساختند و از همان ابتدا این مکان مسجد بوده است.
 

باقری خاطرنشان کرد: در سال 1348 که استاد پیرنیا در مسیر بازگشت ار بافق به فهرج متوجه مسجد می شود، مردمی را مشاهده می کند که از وی درخواست تخربیب مسجد و ساخت مسجد جدیدی را دارند، ولی ایشان با نگاهی به مسجد متوجه قدمت ساخت آن می شود و مردم را از تخریب آن منصرف می کند.

منبع: خبرگزاری شبستان