یزدفردا

به گزارش یزدفردا: اگر به دیدن آثار معماری و تاریخی علاقه دارید، یخچال میبد یکی از مکان‌هایی است که حتما توجه شما را جلب خواهد کرد. این مکان تاریخی، یکی از سازه‌های معماری مهم شهر یزد است که معماری آن با آب و هوا و شرایط اقلیمی این شهر سازگاری بالایی دارد.

به همین علت این یخچال یک سازه سبز در شهر یزد محسوب می‌شود و سالانه توجه مسافران و گردشگران زیادی را به خود جلب می‌کند.

آشنایی با یخچال خشتی

از آثار به یادگار مانده از دوران گذشته که معماری آن جای بحث و تامل دارد و یکی از جاذبه های دیدنی و تاریخی محسوب می شود، وجود یخ چال ها یا یخ دان ها دربسیاری از نقاط کشورمان است. این یخچال ها که تعداد آن هم در کشورمان کم نیست ساخت و بنای آن به دوره ای برمی گردد که هنوز بشر به تکنولوژی امروزی دست نیافته بود. یکی از این دست سازها که حاصل خلاقیت و فکر مردمان گذشته است یخچال میبد است.

در کشورمان از پیشینه تاریخی این یخچال ها یا یخ دان ها و قدمت آن تا پیش از صفویان اطلاعات دقیقی در دست نیست و محققان در این زمینه به اطلاعات موثق و درستی هنوز دست نیافتند. اما در متون و منابع تاریخی و نوشته های پیش از دوره صفویه واژه ی یخ فراوان به کار رفته و در اشعار و قصه های آن دوران این واژه دیده می شود ولی اینکه این یخ به شکلی درست می شده و راه تولید یخ چگونه بوده هیچ توضیحی در منابع دیده نمی شود.

یخچال میبد که یک بنای خشتی تاریخی در شهرستان میبد استان یزد است یکی از آثاری است که جزء دیدنی ها و جاذبه های میبد به حساب می آید. همان طور که گفیتم قدمت و پیشینه این یخچال ها به درستی مشخص نیست و محققان با احتمالات و گمان این یخچال را به دوره قاجار یا پیش از آن و تا دوره صفویه نسبت می دهند که یکی از اندک یخچال های یادگار مانده در یزد است. ساختمان این بنا از گل و خشت است و شامل بخش هایی مثل حوض یخ‌ بند، دیوارهای سایه‌ انداز، مخزن و گنبد یخچال است.

ساخت دیواره های جنوبی، غربی و شرقی آن سبب می شد که در فصل زمستان باعث ایجاد سایه ای سرد و خنک در بخش شمالی یخچال شود که در شب های سرد زمستان با ریختن آب قنات به حوض بصورت تدریجی و مداوم در طول این شب های سرد، قطعه های بزرگ یخ تولید می شد و بعد از شکستن یخ ها به مخزن یخ که زیر گنبد یخچال قرار دارد انتقال داده می شد.

یخ بند یخچال میبد یک حوض کم عمق است که مصالح بکار رفته در آن گل است و مساحت آن حدودا ۸۰۰۰ متر مربع است، دیواره های بلند یخ بند ضخامت زیادی دارد و ارتفاعش ۸ متراست. ارتفاع گنبد ۱۵ متر و قاعده دایره ای گنبد تقریبا ۳۰۰ متر مربع است و در ساخت یخچال میبد هم مثل دیگر یخچال ها سه مرحله یخ سازی، یخ داری و تحویل یخ در نظر گرفته شده است.

یخچال میبد که یک نمونه‌ از سازه ‌های سنتی بی نظیر است طوری بنا شده که سازگار با زیست بوم منطقه باشد و در نوع خود منحصر به فرد است چرا که از بزرگ ترین و بهترین این نوع بناها محسوب می شود. یخچال میبد در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی کشورمان ثبت شده است.

معماری دیدنی یخچال خشتی

در ساخت مخازن به چند نکته توجه ویژه‌ای می‌شد که دسترسی آسان به کف مخزن یکی از آن موارد بود و برای این منظور پله‌های کوچکی در دیواره‌ آن تعبیه می‌کردند. نکته‌ دیگر انتقال آسان یخ به داخل مخزن بود که با استفاده از سطح شیب‌دار صورت می‌گرفت. همچنین برای پیشگیری از تجمیع آب‌های حاصل از ذوب یخ‌ها به‌مرور زمان و نفوذ رطوبت به پایه‌ یخچال، چاهی در بیرون یخچال حفر می‌کردند و آب از راه مجاری کوچک در کف مخزن به‌سمت این چاه هدایت می‌شد.

در ساخت گنبد نیز نکاتی را مدنظر قرار می‌دادند. به‌عنوان مثال، برای کاهش فشار گنبد بر پایه‌ ساختمان، در برخی یخچال‌ها گنبد را به‌صورت مطبق (پله پله) می‌ساختند. همچنین برای مقاومت سازه‌ گنبد، ضخامت پوسته‌ آن را از پایین به بالا کاهش می‌دادند که در نتیجه وزن گنبد کم می‌شد و مرکز ثقل آن در ارتفاع پایین‌تری قرار می‌گرفت.

ساختمان یخچال دارای سه بخش اصلی است: دیوار سایه‌انداز، حوضچه‌ تولید یخ و مخزن یخ.

یخچال‌ها معمولا در کنار این سه بخش اصلی، بخش‌های فرعی دیگری نیز داشتند که متداول‌ترین آن‌ها، اتاق عرضه‌ یخ بود. در این اتاق ترازوی بزرگی از سقف آویزان کرده بودند و یخ تولیدی را می‌فروختند.

دیوار سایه‌انداز

دیواری با طول زیاد و ارتفاع بلند که برای جلوگیری از تابش آفتاب به حوضچه ساخته می‌شد و به‌واسطه‌ محل و نحوه‌ ساخت، سایه‌ آن در تمام روزهای سال بر حوضچه می‌افتاد. در برخی نواحی، برای تکمیل حفاظت حوضچه از تابش آفتاب، غیر از دیوار سایه‌انداز اصلی، دیوارهای جانبی هم‌ارتفاع با دیوار اصلی در سمت چپ و راست آن و عمود بر آن ساخته می‌شد.

دیوار سایه‌انداز برای استحکام بیشتر، پشت‌بندهای بزرگی داشت. همچنین در برخی یخچال‌ها، این دیوار دارای طاق‌نماهای متعدد تزیینی بود که موجب کاهش یکنواختی بدنه‌ صاف دیوار می‌شد.

حوضچه‌ تولید یخ

حوضچه یخ شامل گودالی مستطیل شکلی می‌شود که به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن حفر شده و طول آن اندکی کمتر از طول دیوار و عمق آن، ۳۰ الی ۵۰ سانتی‌متر و گاهی اوقات بیشتر بوده‌ است. این گودال محل تهیه یخ در شب‌های سرد زمستان بود؛ به این ترتیب که شب‌های زمستان آن‌ها را از آب پر کرده و در طول پس از انجماد آب، یخ‌ها را به‌صورت قطعه قطعه در مخازن جمع‌آوری می‌کردند.

مخزن یخ

مخازن یخ معمولا در پشت دیوار سایه‌انداز و در بخش جنوبی آن واقع شده‌اند و به‌وسیله یک یا چند مدخل ورودی به بخش شمالی و حوضچه‌های تهیه یخ راه می‌یابند.

مخازن یخ بر دو نوع هستند: مخازن گنبدی شکل و مخازن تونلی شکل

مخازن گنبدی شکل

مخازن گنبدی شکل که معمولا از چینه یا خشت خام هستند، در اکثر نقاط ایران پوششی از بستو یا رک مخروطی دارند که به‌علت قابلیت باربری، در دهانه‌های وسیع به کار می‌رود. ورودی‌ها و خروجی‌های مخازن دارای ارتفاع کم بودند. ورودی مخازن اغلب در جوار حوضچه‌های تولید یخ و رو به شمال قرار داشتند و با سطح شیبداری جهت انتقال آسان یخ به حوضچه‌ها مربوط می‌شدند. خروجی‌ها نیز در مقابل ورودی قرار گرفته بودن و از طریق اتاق کوچکی به بیرون راه می‌یافتند. یخچال‌های کاشان، ابرقو، کرمان، یزد، میبد و یخچال میرفتاح در ملایر از این نوع گنبد برخوردارند.

مخازن تونلی شکل

مخازن تونلی به تونل شباهت دارند و عرض آن‌ها حدود پنج متر و طولشان گاه اوقات به ده‌ها متر می‌رسد.

در وسط همه مخازن یخ، گودال‌های عمیق و بزرگی حفر می‌کردند که محل انبار یخ‌ها بود. این گودال‌ها در یخچال‌های گنبددار به‌صورت دایره‌ای با شعاع تا حدود چهار متر و بیشتر بودند و در یخچال‌های تونلی حالت مستطیلی داشتند. عمق گودال‌های یخ نیز متفاوت بود و با توجه به میزان تولید یخ و رطوبت و سرمای کافی زمین، گاهی اوقات به ۱۰ متر نیز می‌رسید.