یزدفردا
پایگاه خبری و تحلیلی
آیت الله سیـد محمـود طالقـانـی, مالک اشتر انقلاب ایران
دو سال پیش در همین روزها روزنامه شرق تصویری از مرحوم آیت الله سید محمود طالقانی منتشر نمود. همان تصویر معروفی که آیت الله سیگاری به دست غرق در اندیشه به نقطه ای مبهم خیره شده است. روزنامه شرق اما در آن عکس دست برده و سیگار را از دستان پیرمرد حذف کرده بود. آرمان امیری در یکی از صفحات مجازی نوشت: پیرمرد زمانی محبوب بود. بسیار محبوب. اگر نگوییم محبوب‌ترین. ساده بود. با اخلاق منحصر به فرد خودش. دوست و دشمن نمی‌توانستند به او احترام نگذارند. مسلمان بود، اما خیل دوست‌دارانش مسلمان و کمونیست نمی‌شناخت. به ویژه آنگاه که علیه اعلامیه «نجس و پاکی» یک تنه قد علم کرد و مبارزان در راه عدالت را هم ردیف اولیای خداوند دانست.
طالقانی خاکی بود. اهل کارهای عجیبی که شاید در زمانه ما دیگر رنگ و بوی ریاکاری و تظاهر داشته باشند. اما او جنس اصل بود. ناب بود. حتی آن زمان که به جای نشستن روی کرسی‌های سرخ‌رنگ مجلس خبرگان، روی زمین می‌نشست و همانجا سیگارش را دود می‌کرد. بی‌تفاوت به آداب رسمی و دیپلماتیک.
اما هرقدر که محبوب‌تر باشی، هر قدر که حسابت پاک‌تر باشد و پرونده‌ات سفیدتر، حتما دشمن هم بیشتر پیدا می‌کنی. در بازی آنها که حساب‌شان پاک نیست، ساز ناکوک می‌شوی. وصله ناجور. البته کسی به رویت نمی‌آورد. به روی خودشان هم نمی‌آورند. اما «اگر نباشی بهتر است». مرده‌ات عزیزتر است. به قول یارو، «زنده‌اش دردسر، مرده‌اش تاج سر».
حالا که نزدیک به ۴۰ سال از مرگش گذشته، تصویرش، درست به مانند فیل شهر قصه، تکه تکه عوض شده. می‌گفت برای حجاب اجباری در کار نیست. یک عده دوست نداشتند. می‌گفت کمونیست‌ها هم باید در فعالیت آزاد باشند. یک عده دوست نداشتند. اهل شورا بود. اهل آزادی و عدالت بود. خیلی‌ها دوست نداشتند و هرکسی هرآنچه که دوست نداشت را عوض کرد. تا دست‌آخر فقط ماند یک تصویر قاب کرده، از پیرمردی که سیگار می‌کشید. اما حالا معلوم شده که همین را هم یک عده‌ای نمی‌توانند تحمل کنند.
پیرمرد سیگار می‌کشید. خوب و بدش را من کاری ندارم. همین بود که بود. شما اگر دوست ندارید، دوست‌اش نداشته باشید. اما ۴۰ سال بعد از مرگش، هرآنچه را از او گرفتید، حداقل اجازه بدهید همان یک نخ سیگارش را حفظ کند. کرسی‌های مجلس هم برای شما. بگذارید همان گوشه خودش بنشیند روی زمین و سیگارش را دود کند. این خواسته زیادی نیست
آیت الله سیدمحمود طالقانی در خانواده‌ای اهل علم و انقلابی در روستای گلیرد طالقان از توابع استان تهران متولد شد. تحصیلات ابتدایی را نزد پدر آموخت و پس از آن در مدارس رضویه و فیضیه قم تا سال ۱۳۱۷ تحصیل علوم اسلامی را تا درجه اجتهاد ادامه داد. در سال ۱۳۱۷ از آیت الله عبدالکریم حائری یزدی اجازه نامه اجتهاد دریافت کرد و در سال ۱۳۱۸ برای تدریس در مدرسه سپهسالار به تهران رفت.
آیت الله طالقانی از سال ۱۳۱۸ به طور جدی، مستمر و خستگی ناپذیر وارد مبارزه سیاسی با حکومت شاه ایران شد و پس از امام خمینی دومین و پر نفوذترین رهبر انقلاب اسلامی ایران در دوران رژیم ستم شاهی بود. ایشان بارها به خاطر مبارزه با استبداد، استعمار و صهیونیسم به زندان شاه ایران افتاد. آیت الله طالقانی به مرور اندیشه انقلابی خود را برای دانشجویان، اساتید دانشگاهها، و روشنفکران به زبان گویا و رسا بیان کرد و به قول امام خمینی بازوی توانای اسلام بود. او با تفسیر عصری از قرآن و نهج البلاغه این دو کتاب نجات بخش را مجدا به میان جامعه، جوانان و اقشار تحصیل کرده آوردند. آیتالله طالقانی فعالیت فرهنگی خود را با تأسیس مسجد هدایت در سال ۱۳۲۷ به شکلی منسجم آغاز کرد. مسجد هدایت پایگاه اصلی سخنرانیهای انقلابی و روشنگرانه آیت الله طالقانی بود. مسجد هدایت، مسجد جلیلی، و حسینیه ارشاد سه مرکز مهم فعالیتهای مبارزاتی نیروهای مذهبی در زمان رژیم ستم شاهی بود. مسجد هدایت در خیابان جمهوری از مساجد انقلابی کهن است که از اواخر دهه بیست تا پیروزی انقلاب اسلامی نقش مهمی در روند انقلاب اسلامی داشت. (بن: تاریخ شفاهی مسجد هدایت، تدوین جلیل امجدی، تهران، ۱۳۸۷)
اساس اندیشه انقلابی آیت الله طالقانی ضرورت مبارزه با طاغوت زمان و دیکتاتوری، اصل شورا به عنوان مبنای حکومت دینی، عدالت اجتماعی به مثابه قانون اصلی نظریه اجتماعی اسلام، ضرورت مبارزه با استعمار آمریکا، مبارزه با صهیونیسم، تلاش برای آزادی کامل فلسطین و حمایت از مبارزه مسلحانه علیه حکومت های خودکامه بود.
-
آزادی: از منظر آیت الله طالقانی آزادی یک امر فطری و خلل ناپذیر است، اما به مرور زمان و با توجه به گسترش جوامع انسان ها مجبور شده اند بخشی از آزادی فطری خود را محدود کنند و هرچه جامعه از جهت تقسیم و تخصص و شئون دیگر بیشتر توسعه یابد، آزادی طبیعی و فطری از هر جهت محدودتر می گردد.
تفسیر آیت الله طالقانی از آزادی و اساس آن بر پایه تعالیم قرآنی است. ایشان اعتقاد داشت از آنجا که انسان آزاد آفریده شده نباید و نمی توان عقیده ای را به او تحمیل کرد. علاوه بر این انسان باید در بیان کردن عقاید خود آزاد باشد. کسانی که در قبال ابراز عقیده دیگران مقاومت می کنند و آزادی اظهار عقیده به آنها نمی دهند از نارسایی مکتب خود در هراس اند. تأکید آیت الله طالقانی بر اصل آزادی به حدی بود که حتی در تدوین قانون اساسی معتقد به شرکت تمام گروه ها با عقاید مختلف بود و هشدار می داد اگر گروه های مخالف در تدوین قانون اساسی شرکت نکنند باید آنها را دعوت کنیم تا عقاید خود را بازگویند. ایشان معتقد بود: “ما هیچ نباید وحشت کنیم که گروه های دیگر راه پیدا کنند و حرفشان را بزنند، بلکه باید آنها را دعوت کنیم. اگر هم جور و هم فکر باشیم و در یک جا جمع شویم، همه یک رأی داریم؛ نمی توانیم از موازین خارج شویم. مجلس اصیل، مجلسی است که همه آرا در آن گفته شود. اسلامی که ما می شناسیم و اسلامی که از متن قرآن و سنت پیامبر (ص) سرچشمه گرفته هیچ گاه آزادی را محدود نمی کند. هر جمعیتی که بخواهد آزادی مردم را در انتقاد و بحث محدود کند اسلام را نشناخته است.”
آیت الله طالقانی معتقد بود:” این خود مردم هستند که باید سرنوشت خویش را برعهده بگیرند و بر مقدرات خود حاکم باشند. در این صورت تحقق آزادی های سیاسی میسر خواهد شد. چنانچه اکثر مردم در سرنوشت و در مسیر زندگی و دخالت در کارهایشان منع شوند، این روند باعث به وجود آمدن یک رابطه قیمومت بین مردم و طبقه حاکمان خواهد شد و نتیجه چنین روندی از بین رفتن استعدادهای انسانی و فراهم شدن زمینه برای استبداد در قالبی نــو خواهد بود.” ایشان به گروه هایی که به نام دین به محل سخنرانی ها حمله نموده و پوسترها و اعلامیه های آنها را پاره می کردند هشدار می داد: “آنها که دست به چنین اقداماتی می زنند تصور نکنند به دین خدمت می کنند، بلکه یا مسلمانانی ناآگاه اند، یا آلت دست دیگران شده اند و هیچ توجهی ندارند.”
اندیشه آزادی خواهی آیت الله طالقانی در تقابل بنیادین با انواع استبداد است. از سوی دیگر در اندیشه ایشان مبارزه با استبداد در تمامی ابعاد آن به خصوص مبارزه با استبداد سیاسی و استبداد دینی جایگاهی ویژه داد. ایشان از همان سال های آغازین فعالیت های سیاسی خود در نوشته ها و سخنرانی ها توجهی خاص به استبداد دینی و سیاسی داشت. برجسته ترین آرای آیت الله طالقانی درباره استبداد دینی در مقدمه و حواشی ایشان بر کتاب “تنبیه الامه و تنزیه المله” آیت الله نائینی آمده است. ایشان در سال ۱۳۳۴ به منظور ارائه یک فلسفه اجتماعی معقول و قابل دفاع از اسلام کتاب مذکور را با مقدمه و تلخیص منتشر کرد. ایشان در این مقدمه آشکارا از هدف خود پرده برمی دارد و آن را تلاشی برای جلوگیری از خودکامگی خودسران می خواند: “بعضی ها مطالب و سخنانی از دین یاد گرفته و ظاهر خود را آن طور که جالب و برای عوام ساده باشد می آرایند. مردمی را که از اصول و مبانی دین بی خبرند می فریبند و به نام غم خواری دین و نگه داری آیین ظل الشیطان را بر سر عموم می گسترانند و با این روش مردم را مطیع خود می نمایند.”
-
شورا: مفهوم شورا از دیگر اصول اندیشه های انقلابی آیت الله طالقانی است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایشان نخستین فردی بود که از ضرورت وجود شوراها در اداره حکومت سخن گفت و آن را به عنوان یک اصل حیاتی مطرح ساخت. اصلی که باید به صورت قانونی درآید و اداره امور کشور بر پایه آن استوار باشد. آیت الله طالقانی تنها راه مقابله با خودکامگی را تشکیل شوراهای مردمی صرف نظر از ویژگی های مذهبی، نژادی و زبانی می دانست و شدیدا با انحصارطلبی از سوی یک دسته یا گروه خای برای اعمال حاکمیت مخالفت می کرد: “هیچ حزب و جمعیتی حق ندارد برای خودش سهم بزرگ تری در نظر بگیرد و از این جهت حکومت را در انحصار خود درآورد.”
-
عدالت اجتماعی: آیت الله طالقانی عدالت اجتماعی را در حوزه اقتصاد به معنای توزیع عادلانه ثروت و در حوزه سیاست به معنای توزیع قدرت و در ساحت رابطه مردم و حکومت به معنای برابر بودن حقوق مردم و حاکمان در مقابل قانون میدانند. ایشان بر اساس تعالیم قرآنی هدف اجتماعی انبیاء را برقراری عدالت و قسط اجتماعی میدانستند.
نقش آیت الله طالقانی در تثبیت نظام جمهوری اسلامی:
آیت الله طالقانی پس از آزادی از زندان و در روزهای سرنوشت ساز انقلاب اسلامی ایران نقش ویژه‌ای ایفا کرد و چندی بعد از سوی امام خمینی به عضویت شورای انقلاب برگزیده شد و رئیس شورای انقلاب اسلامی ایران شد. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا زمان وفات در راه خدمت به اسلام، انقلاب و ملت تلاش واسع کرد. آیت الله طالقانی عضو مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی و نخستین امام جمعه تهران بود. ایشان در خطبه های نماز در برابر تجزیه طلبان، عوامل مشکوک و ضد انقلاب موضع می گرفت و آنها را نصیحت می کرد و در فرونشاندن بحران هایی که در آغاز دامنگیر انقلاب بود نقش اساسی و مؤثر داشت.
آیت الله طالقانی با وجود نقش بسیار برجسته در رهبری جنبش اسلامی علیه شاه و سالها تحمل زندان و تبعید و تاثیر گذاری قاطع در پیروزی انقلاب اسلامی هیچوقت مدعی رهبری اتقلاب در عرض امام خمینی نکرد و اهتمام داشت که همه گروه ها رهبری امام خمینی رابپذیرند. ایشان گفت: “من رهبری قاطع ایشان را (امام خمینی) برای خودم پذیرفته ام و همیشه سعی کرده ام مشی من از مشی این شخصیت بزرگ و افتخار قرن و اسلام خارج نباشد.”
آیتالله طالقانی از سوی امام به عنوان ابوذر و مالک اشتر انقلاب اسلامی نامیده شد. در پی درگذشت ناگهانی آیتالله طالقانی، امام خمینی در پیام تسلیت خود ایشان را به نحو بی نظیری ستودند: “آقای طالقانی یک عمر در جهاد، روشنگری و ارشاد گذراند. او شخصیتی بود که از حبسی به حبس دیگر و از رنجی به رنج دیگر در رفت و آمد بود و هیچ‌گاه در جهاد بزرگ خود سستی و سردی نداشت. او برای اسلام به منزلهٔ حضرت ابوذر بود. زبان گویای او چون شمشیر مالک اشتر بود، برّنـده بود و کوبنـده.”
فرجام سخن:
آیت الله طالقانی تداوم بخش برجسته وخلاق اندیشه های سیـدجمال الدین اسدآبادی، شیخ محمدعبده، کواکبی ، آیت الله نائینی، سیـدقطب بود. کتاب های “پرتوی از قرآن” و “مالکیت در اسلام” از دیرزمان ملجاء فکری نواندیشان دینی بوده است. آیت الله طالقانی از چهره های بارز “نهضت بازگشت به قرآن” و “مبارزه با تحریفات دینی” و “اندیشه انقلابی اسلام عصری” است.
آثار آیت الله طالقانی:
پرتوی از قرآن (شش جلد)، طالقانی، سید محمود، تهران، شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۱٫
تعلیم و تربیت اسلامی، طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸.؛ [بیجا: بی‌نا، ۱۳۲].؛
-چ‍ه‍ارده اس‍ف‍ن‍د ۵۷ ی‍ادن‍ام‍ه دکتر محمد مصدق: مجموعه سخنرانیهای آیتالله سید محمود طالقانی ../ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛ ب‍ه‌اه‍ت‍م‍ام ج‍ب‍ه‍ه دم‍ک‍رات‍ی‍ک م‍ل‍ی ایران؛[تهران].؛
-حضرت آیتالله العظمی خمینی روحی فداه[اعلامیه]/ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛[بیجا: بی‌نا، ××۱۳].
-درس‌های قرآنی: با قرآن در زندان، در خانواده، در صحنه/ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛ به کوشش مجتمع فرهنگی آیتالله طالقانی؛تهران: شرکت سهامی انتشار: مجتمع فرهنگی آیتالله طالقانی، ۱۳۸۶.
-درس‍ه‍ائ‍ی از قرآن: متن ب‍ی‍ان‍ات حضرت آیتالله سید محمود طالقانی در ب‍رن‍ام‍ه‌ه‍ای ت‍ل‍وی‍زی‍ون‍ی با قرآن در صحنه.؛ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛تهران : ناس.
-سخنرانی پدر طالقانی در احمدآباد بمناسبت درگذشت دکتر محمد مصدق طالقانی؛ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸ تهران: بنیاد فرهنگی آیتالله طالقانی: قلم، ۱۳۵۷.
– -شهادت و شورا : خطبه‌های نماز جمعه مجاهد کبیر، مفسر و معلم قرآن و ابوذر زمان آیتالله سید محمود طالقانی.؛ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛ تهران: بنیاد فرهنگی آیتالله طالقانی: قلم، ۱۳۹۹ق.= ۱۳۵۸.
-مباحث اقتصادی: اسلام و مالکیت، نظر اسلام درباره مالکیت، مسئله ربا در اسلام، نظام بانکداری / طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛ گردآورنده مجتمع فرهنگی آیتالله طالقانی.؛ تهران: مجتمع فرهنگی آیتالله طالقانی: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۸۸.
-مکتب خون، طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸.؛ تهران: فقیه، ۱۳xx.
-م‍ه‍دوی‍ت و آی‍ن‍ده ب‍ش‍ر ه‍م‍راه با:۱- در ان‍ت‍ظار ظه‍ور … / طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛[بیجا]: بنیاد فرهنگی آیتالله طالقانی؛ تهران: قلم، ۱۳۶۰.
-نگاهی کوتاه به سخنان حضرت آیتالله طالقانی؛ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛تهران: وزارت آموزش و پرورش، اداره‌کل آموزش و پرورش استان تهران، امور پرورشی٬ [?۱۳۵۸].
-وحدت و آزادی: مجموعه پنج سخنرانی از ابوذر زمان و مفسر بزرگ قرآن آیه‌ا… سیدمحمود طالقانی/ طالقانی، سید محمود، ۱۲۸۹ – ۱۳۵۸؛گردآوری و تنظیم محمد بسته‌نگار، محمد‌مهدی جعفری.؛ [بیجا]: بنیاد فرهنگی آیتالله طالقانی؛ تهران: شرکت انتشار، ۱۳۶۱.
– درآمدی بر بیداری مردم/ غروی‌نائینی ،محمدحسین ؛ بازنویسی متن محسن هجری: به ضمیمه متن اصلی کتاب تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله و پی‌نوشت‌های آیتالله طالقانی.؛ تهران: صمدیه، ۱۳۸۶.
آثار درباره آیت الله طالقانی:
آیتالله سید محمود طالقانی/ [تدوین مرکز ب‍رس‍ی اسناد ت‍اری‍خ‍ی وزارت اطلاع‍ات]؛ تهران: وزارت اطلاع‍ات، مرکز بررسی اسناد ت‍اری‍خ‍ی، ۱۳۸۱ -؛
-آیتالله سید محمود طالقانی/ [گردآورنده ] گروه تحقیق و تالیف مرکز آموزش سازمان فرهنگی‌هنری شهرداری تهران.؛ تهران:سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران،مرکز آموزش، ۱۳۸۸.؛
– آیتالله طالقانی/ ج‍ع‍ف‍ری‍ان ،ع‍ل‍ی‌اص‍غ‍ر ؛ زیر نظر شورای کارشناسی دفتر انتشارات کمک‌آموزشی.؛ تهران: مدرسه، ۱۳۸۲.
– ابوذر انقلاب( سیری در زندگی و مبارزات آیتالله سیدمحمود طالقانی)/ تالیف محتشمی‌پور ،سعیده‌سادات ؛ تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۹.؛
– – پ‍ی‍ک آف‍ت‍اب: پ‍ژوه‍ش‍ی در ک‍ارن‍ام‍ه زندگی و فکری آیت الله سید محمود طالقانی/ نویسنده اس‍ف‍ن‍دی‍اری ،محمد ؛ قم : ص‍ح‍ی‍ف‍ه خ‍رد، ۱۳۸۳.؛
-تک درختی در کویر: روایتی داستانی از زندگی آیتالله سید محمود طالقانی/ نوشته‌ی حیدری ،زهرا ؛ [برای] مرکز آفرینشهای ادبی، دفتر کودک و نوجوان.؛ تهران : شرکت انتشارات سوره مهر، ۱۳۸۸.
– -راه‍ی که ن‍رف‍ت‍ه‌ای‍م: مجموعه مقالات برگزیده از بیست سال ن‍ش‍ری‍ه پیام ه‍اج‍ر درباره آیتالله سید محمود طالقانی/ تنظیم مطالب غ‍ن‍ی،م‍ه‍دی ؛تهران: مجتمع فرهنگی آیتالله طالقانی، ۱۳۷۹.
-روزی م‍ردی ب‍رخ‍اس‍ت: ( زندگینامه داستانی آیتالله طالقانی)/ نویسنده م‍ح‍م‍دی‌پ‍اش‍اک ،م‍ح‍م‍درض‍ا ؛ [ برای ] دفتر آفرینشهای ادبی .؛ تهران: شرکت انتشارات سوره مهر، ۱۳۸۷.
-زندگینامه، ان‍دی‍ش‍ه‌ه‍ا و مبارزات آیتالله سید محمود طالقانی/ گروه پ‍ژوه‍ش‌ه‍ای تاریخ شرکت انتشارات قلم.؛ تهران: قلم، ۱۳۸۲.
-زندگینامه سیاسی آیتالله طالقانی/ ملائی‌توانی ،علیرضا.؛ تهران: نشر نی، ۱۳۸۹.
-زندگی و مبارزات آیتالله طالقانی/به کوشش پیرانی ،احمد.؛ تهران: پاناسارینا، ۱۳۸۸.
-زندگی و مبارزات آیتالله طالقانی / تدوین عزیزی ،حشمت‌الله.؛ تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۸.
-زندگی و مبارزات مجاهد ن‍س‍ت‍وه آیتالله طالقانی/ گ‍زارش دل‍دم ،اس‍ک‍ن‍در ؛ ت‍ص‍ح‍ی‍ح و ن‍ظارت م‍ج‍ی‍د ع‍طائ‍ی.؛ تبریز: بهروز، ۱۳۵۸.
– زندگی و اندیشه سیاسی آیت الله طالقانی، مجله علوم سیاسی، شماره ۲، شیر خانی، علی.
-مجموعه آثار:(۱) : آیتالله سیدمحمود طالقانی/به کوشش خسروشاهی ،هادی.؛ همایش نکوداشت یکصدمین سالروز تولد آیت الله سید محمود طالقانی(ره) (۱۳۸۹ : تهران)؛ تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران: شهرداری تهران، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی، ۱۳۸۹.
-مجموعه آثار:(۲) : آیتالله سیدمحمود طالقانی/به کوشش فقیه‌حقانی ،موسی ؛همایش نکوداشت یکصدمین سالروز تولد آیت الله سید محمود طالقانی(ره) (۱۳۸۹ : تهران)؛ تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران:شهرداری تهران، معاونت امور اجتماعی و فرهنگی، ۱۳۸۹.
-مجموعه مقالات همایش بررسی اندیشه‌های قرآنی و اقتصادی آیتالله سیدمحمود طالقانی/مولف جمعی از نویسندگان ؛ [تهیه‌کننده] مرکز مطالعات قرآن، مرکز مطالعات اقتصادی.؛ همایش بررسی اندیشه‌های قرآنی و اقتصادی آیتالله سیدمحمود طالقانی ( نخستین : ۱۳۸۸ : قم)؛ قم: دانشگاه علوم انسانی مفید، ۱۳۸۹.
-م‍ؤل‍ف‍ه‌ه‍ای آزادی سیاسی در آثار م‍ت‍ف‍ک‍ران اسلامی ایران معاصر[پ‍ای‍ان‌ن‍ام‍ه]؛ م‍ح‍م‍دی، علیرضا،اس‍ت‍اد راه‍ن‍م‍ا علی ب‍ی‍گ‍دل‍ی‌اس‍ت‍اد م‍ش‍اور ح‍ج‍ت‌ال‍ل‍ه ای‍وب‍ی؛تهران۱۳۷۸ – ۱۳۷۹.
-نظرگاههای آیتالله طالقانی و آیتالله مطهری در رابطه با تبیین جهان/ تدوین حسینی ،کاظم.؛ تهران: انتشارات نوید، ۱۳.
-یادواره آیتالله طالقانی/ بقلم جمعی از نویسندگان.؛ [تهران]: موعود، ۱۳۵۹.
-آیتالله طالقانی و تفسیر پرتوی از قرآن، جعفری ،محمد‌مهدی ؛زیرنظر اکبر ثقفیان و علی اوجبی؛تهران :خانه کتاب،۱۳۸۹.
-آیتالله طالقانی، طالقانی‌نژاد ،فاطمه.؛ تهران: فانوس دانش، ۱۳۸۸.
والسلام