یزدفردا

مسجد ملا اسماعيل          شماره ثبت ملي  : 946

 

موقعيت مكاني :

مسجد ملا اسماعیل در ضلع جنوبی خیابان قیام ، محله مصلی ،انتهای خیابان مسجد ملا اسماعیل واقع شده است

باني

 

اين مسجد بزرگ منسوب به ملّااسماعيل اثرآخوند ملااسماعيل عقدايي ،متولّد 1188 هجری، ازعلماي يزد وفقهاي مشهور سدۀ سيزدهم هجري بوده که درسال1230 هجري وفات كرد ودر مقبرۀ مجاورمسجد به خاك سپرده شد .      

 آخوند ملّااسماعيل عقدايي مسجد را درعهد سلطنت فتحعلي شاه قاجار دريزد بناکرد. وي فرزند عبدالملك يا حاجي ملك عقدايي بود و درقصبه عقدا درسال 1188 هجري متولدشد. اوتحصيلات خود را درنجف گذراند واز شاگردان برجستۀ شريف العلماء وبحرالعلوم معروف و مرجع تقليد دريزد بود .آيت الله نامبرده درسال 1208 ازنجف به عزم زيارت امام رضا(ع)به مشهد رضوي رفت وپس از آن براي ملاقات ارحام خود به يزد آمد. اهالي او را نگاه داشتند و فتاوي او را در موقع عمل گذاشتند .

 ملّااسماعيل عقدايي فقيه اي بوده به ديگران شباهت نداشت وهمتش بلند ومقامش ارجمند بود . وی دارای قريحه ای سرشار ودر سرودن اشعار عربي مهارت بسیار داشت ومنظومه اي درعلم معاني وبيان دارد .

  آثار وابنيۀ بسياري به همّت او تعمير وساخته شده است، مثل : تعمير مدرسۀ محسنيۀ زير دو منار، مزرعۀ آخوند در پشتكوه وديگري مسجد ملّااسماعيل. نامبرده مسجد مذكور را در اواخر عمر خويش ساخت ومقبره اي نيز در جوار آن بنا كرد ودرسال 1230 هجري قمري درگذشت ودرهمان مقبره مدفون گردید .

 

 

منابع تاريخي

 

ملااسماعيل در سال 1222 هجری زواياي دو طرف كرياس و طنبي هاي دوطرف گنبد شبستان راتمام كرد و چون پس ازوفاتش مسجد كامل نبود، ميرزاسليمان طباطبايي (‌متوفي به سال 1251 ) دراتمام آن مسجد اهتمام كرد وساختمان آن پايان يافت .        

وصف قسمتهاي مختلف مسجد از زبان مؤلّف تذكره جلالي چنين است : (( مشتمل است به ايوان گنبدهاي بس عالي ومتعالي . دهنۀ ايوان شانزده ذرع شاه است ودر ايوان وگنبد دو جماعتخانه وغرفه ها ترتيب داده شده ودر وسط صحن مسجد حوضي است وسيع وآب قنات جديده در آن جاري است ودردو طرف حوض دو تريشه ( باغچه )‌ قرار داده شده كه مشتمل است بر اشجار ودرختان گوناگون ودرطرف صحن مسجد غلام گردش هائي با آجر وگچ ساخته اند ودرطرف يمين [ قسمت راست ] صحن شبستان دو جماعتخانه بسيار وسيع ونيكو طرح انداخته اند ودرمقابل قبله كرياسي نيكو اساس ترتيب داده شده درطرف يسار كرياس حوضخانه اي است روح افزا ودرطرف يمين آن مدرسي با روح وصفا ودرخارج مدرسه اي است دلگشا مشتمل بر مجرات تحتاني وفوقاني.))

 

 

مشخصات

 

ازنظر فرم جزء مساجد يك ايواني است كه شامل سردر ورودي باشبستان بزرگ گنبد دار دوطنبي قرينه ستوندار است . ايوان بلند وگنبد دوپوششی پيازي شكل آن با مقرنس كاري آجري كه تلفيق آجر با كاشي به صورت مقرنس (لانه زنبوري ) به زيبايي وشكوه اين بنا جلوه خاصي بخشيده است . 

اين مسجد از آجر وخشت خام ياملاط گل وگچ ساخته شده و ازتزئينات ظريف كاشيكاري به دور است ، ولي تزئينات سردرها بيشتر با آجر انجام شده وتنها شبكه هاي كاشيكاري غرفه ها وكتيبه دور گنبد از كاشي لعابداراست که مربوط به دوران متأخّر است .   اين مسجد به سبب ايوان وسيع وطنبي هاي ستوندار وشبستان غربي زمستاني كه دارای 32 عدد ستون با دهنه وسيع است و ايوان گنبد دار كه دقيقاً   75/ 15 متر است از همان زمان ساخت زبانزد عام وخاص بود . سردربلند با مقرنس كاري آجري در مسجد دارای شکوه خاصی است ،گنبد دوپوشه پيازي شكل ، حوضخانه وسيع ستوندار با درهاي ارسي آلت كاري شده وصفه هاي قرينه سازي شده صحن مسجد وغلام گردشي هاي آن زيبایي خاص به آن بخشیده است كه مي توان آن را ازشاهكارهاي معماري ايران در سدۀ سيزدهم هجري دانست.))

 درسالهاي اخير مسجد ملّااسماعيل درفهرست آثار ملّي به شماره946 به ثبت رسیده است.

در مراسم سيزدۀ محرّم وگرامي‌داشت خاطره جاويدان عاشورا از اقصي نقاط شهر دستجات وهيئتهاي سينه زني وعزادار با شكوه خاصي راهي مسجد مي شوند.این مراسم درنزد يزديان در خور ستايش و تحسين می باشد.همچنين تجمع مردم درمسيرمسجد وداخل‌آن در این روز درايران بي نظير است .

مسجد ملّااسماعيل( محلّ برگزاري نمازجمعه) از بزرگترين مساجد استان يزد است كه پس ازپيروزي انقلاب اسلامي درمحورهاي جنوب وشرق توسعه بسياري يافت  . سومين شهيد محراب آيت الله صدوقي پس از اداي فریضۀ جمعه دراین محل به شهادت رسیدند.تزئينات مسجد ملّااسماعيل به مقرنسهاي گچي وآجري محدود مي شود كه مقدار كمي كاشي درآنها به كار رفته است . طاق كرياس اين مسجد ومدرسه به صورت كاربندي آجري اجرا شده كه زيبايي خاصي دارد . گنبد مسجدنيز فاقد تزئينات بيروني است و قطر دهانه آن به 75/ 15 متر مي رسدوتقريباً با دهانه ايوان يكي است که اين ويژگي معماري در هيچ يك از مساجد ايران نظير ندارد .

           بازار وآب انبار ملّااسماعيل دركنارمسجد قراردارد . ورودي اصلي مسجد از سمت شمالي ( بازارچه)می باشد ،که چند كتيبه ويك وقفنامه درسمت چپ جلب توجه مي نمايد .حياط اولي داراي فرم قاجاريه با ارسي هاي كوچك چوبي ودردوطبقه است . پس از آن سر در ورودي ديگري با كاشيكاري جالب ودرب ورودي چوبي قديمي وجود دارد .همچنین دوراه ورودي سمت چپ وراست حياط بزرگ مسجداست كه درسمت غربي آن شبستان زمستانه ودرسمت شرقي يك حجره وجوددارد . در دوطرف غربي وشرقي يك راهروي ستوندار مسقف به طاق است.كليه درهاي شبستان و حجرها به داخل آن باز مي شود . شبستان تابستاني درضلع جنوبي قرار دارد که روبروی آن ايوان بلند آجري است که آن رابارنگ سبز پوشانده اند . دردو سوي شبستان ستون و سقف آن داراي قوس جناقي است ، ولي سقف شبستان گنبدي است كه با آجر تزئين شده واز خارج گنبد تنها نوارهاي سبز رنگي ازكاشي به چشم مي خورد . هيچ گونه تزئينات كاشي متعلق به سدۀ سيزدهم هجري در آن نبوده وبتدريج درتعميرات مجدد قبلي قسمتهايي از آن به كاشي مزيّن گرديده است .

           مسجد ملّااسماعيل پس ازمسجدجامع ومسجداميرچقماق ازهرجهت بر ساير مساجد يزد برتري دارد . اين بنا از لحاظ معماري شبيه به بناي مسجد اميرچقماق است . دردوسوی شبستان گنبد دو شبستان ستوندار ديگركه تعداد آنها درهر طرف هشت ستون هشت ضلعي با مقرنسهاي گچبري وطاقهاي كوپل داراست، وجود دارد. درهر دو شبستان محراب ودربالاي آن بادگير تعبيه شده است.نوردراين شبستان از پنجره هايي باآجرهاي مشبك که ازطرف كوچه ها جنب مسجد قرار گرفته اند ، تأمين مي شود . ايوان اين مسجد بسيار بلند است كه شبيه آن را مي توان درمسجد كبير كرمان ومسجد جامع يزد يافت .

          هيچ گونه تزئيني دراين دوشبستان الحاقي بجز مقرنسهاي گچي وجود ندارد .شبستان زمستاني درضلع شمالي مسجد واقع واطراف صحن مسجد ،رواقها وطاق نماهایی است كه روي آن با آجركاري تزئين شده است .دردو طرف ورودي اصلي مسجد كه به پيشخوان حياط ضلع شمالي آن منتهي مي شود اتاقی بادرهاي ارسي وجود دارد. سقف ورودي آن آجري ودرقسمت صحن باكاشي وآجر لعابدار پوشش داده شده است . حوض سنگي ای نيز درميان مسجد قرار دارد .

 

 

كتيبه هاي تاريخي

 

  ازتزئينات كاشي تنها يك رديف كاشي به صورت كتيبه ازاره‌اي،اطراف گنبد را از داخل پوشانده است كه سوره (( انا فتحنا ...)) را بر روي زمينه لاجوردي با نقش سفيد نگاشته اند. بربالاي ورودي بلند شبستان مياني يك رديف كاشيهاي گلداني با رنگهاي طلايي وسفيد بر روي زمينه سبز كار شده ودرمركز قوس ورودي بلند آيه (( واذكر في الكتاب انه كان صادق الوعد )) و زير آن كاوه ديده مي شود . بر سردر مسجد سنگ تاريخ بنا از مرمر سفيد قرارگرفته كه بر روي آن تاريخ 1227 هجري دوران سلطنت فتحعليشاه قاجار نقر شده است. اطراف پيشخوان ورودي نیزحجره هايي ساخته اند و بر روي هر درب ورودي مسجدعبارت: (( قال محمد رسول الله انا مدينه العلم و علي بابها )) ديده مي شود . سنگ تاريخ مسجد كه بر روي سنگ سياه كنده اند درسمت چپ درب ورودي قراردارد ودرمورد وقف نامه باني ودوره سلطنت قاجاريه توضیحاتی آورده ونام محمد شاه غازي را ذكر كرده است. اين كتيبه به خطّ محمد صادق رضوي به تاریخ 1258  است . 

 آثار مسجد عبارت است از:

1ـ  قطعه سنگی منصوب بر سردرورودي مسجد بدين شرح((السلطان بن سلطان فتحعلي شاه قاجار خلد الله ملكه . درشهر شوال في سنه 1246 عربي موافق توشقان ئيل تركي مطابق فروردين ماه جلالي كه موكب مسعود معدلت پرور وضياي مصباح انجمن مشكوه اولياي عهد تاجداران نامور نواب مالك رقاب اشرف والانايب السلطنه العليه عباس ميرزا شيد الله معدلته ودولته تشريف فرماي محروسه يزد گرديد وابواب رفاه وامان برچهره‌عباد ورعاياي آن سامان گشود واسطه عقد وزير باتدبير ورضايت ميرزا ابوالقاسم قائم مقام استحصال موجبات دعاگوئي دولت بهيه را مأمور اوامر عليه بود طلباً لمرضات الله وتحصيلاً لدعاء دوام الدوله العظمي سركار اشرف وليعهدي حكم اصدارنمود تا كارگزاران سركار عصمت صداروالا اميرزاده اعظم سيف الدوله ميرزا صاحب اختيار دارالعباده يزد صنف خبازي محروسه‌مزبور را ازوجوه ديواني به كلّي معاف دارند ومباشران وجوه اصناف مزبور قلم وقدم ازحواله ومطالبه آن كوتاه نمايند ومخالفان حكم قضايشان ازمعاصران وآيندگان معلون ملعون لعن ابدي ومطعون طعن سرمدي بوده باشند . ضمن بدله بعد ماسمعه فاثمه علي الذين يبدلونه )).

      هدف ازمضمون مطالب مذكور درفوق بدين شرح است :‌ درماه شوال 1246 هجري قمري، مطابق فروردين ماه عباس ميرزا با اعيان     لشكري وكشوري عازم ولايت يزد گرديد . وي به صلاحديد ميرزا ابوالقاسم قائم مقام صنف نانوايان خطّۀ يزد را ازدادن ماليات به كلّي معاف نمودوكارگزاران وجوه اصناف موظف اند که اين دستور را رعایت کنند . هر كس بر خلاف اين دستورات عمل نمايد مشمول لعن ونفرين ابدي گردد .

  2ـ سنگ منصوب درسمت چپ ، بالاي سردر بزرگ ورودي به اندازه‌52 ×43 سانتيمترمطالبي به خطّ نستعليق به شرح زيرآمده است: ((درعهد دولت پادشاه جمجاه عدالت گستر واوايل خلافت سلطان ملايك سپاه رعيت پرور السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان الغازي في سبيل الله محمد شاه قاجار خلد الله ملكه كه قلع وقمع بدع ومحدثات راپيشه خود ساخته درسنه تخاقوي ئيل 1251 هجري مراعي وسرداري شهر وحومه بلده دارالعباده يزد را كه ازجمله بدع ومحدثات وازتحميلات جديدست به كلّي منسوخ ومتروك فرموده كه من بعد الي يوم الموعود سلاطين بعد خلف خلفاءً خلف وحكام ضباط ومباشر ديواني بلده مزبور متعرض مراعي مزبورنگرديده، مخالفين به غضب وسخط خداوند عليم وبه لعنت پروردگارحكيم گرفتار ودرنار جحيم وعذاب اليم موبد ومخلد باد ، تحريراً في سنه 1251 محمد ابراهيمي . ))

  3ـ  سنگ منصوب برجرز غربي (‌ دست راست ) سردر ورودي مسجد به اندازه 99 × 44 سانتيمتر كه نوشته هاي منقور بر آن به خطّ نستعليق چنين است:(( درشهررمضان سنه 1247 كه موكب مسعود داور معدلت پرور وضياي مشكوه مصباح اولياي عهد انجمن تاجداران نامور سركار نايب السلطنه عباس ميرزا ادام الله شوكته تشريف فرماي يزد گرديده ابواب بخشش وجود عطاي نامحدود بر چهره‌آمال رعاياي اين حدود گشود، اختيار اين ديار آباد به كارگزاران خسرو بختيار نژاد سيف الدوله ميرزا آنكه به عدل واحسان وبه دست و زبان وشمشير وبردهان مالك رقاب ثواب وعقاب است ماءالنهر شمشيرش مطهر ارض ازپليديهاي ظلم وحيف وجوهر جيف تيغ جهانگيرش مسطور الخير سياه مشق والسيف تفويض فرمود . 

            ازآن پس همه رسمي غور آماده وداد معدلت را داده من باب العداله بدع سالفه را موقوف ومظالمهاي سالفه را مردود فرمودند. ازجمله ....ومظالم مدفوعه تهدي در خصوص مياه اهرستان حومه يزدست كه سابقاً اقويا بر ضعفا اجحاف مي نمودند وبر قسمت مدار كه تماماً دوازده روزشبان است مي افزودند وفاضل را به تغلب مي ربودند مقرر فرمودند كه ابداً از مدارمقرره زياده وكم به هيچ اسم ورسم دخل وتصرف نشود .

 مالكين خالصه وارباب بدون ميل وحيف سهم خود را متصرف وديگر مرور مياه وقف آباد كه حسب الوقف در مرور آن مسجد جامع عتيق داخل حصار يزد بوده سابقاً در اجراي آن ودر مجراي وقف شرعاً تقصير نموده بودند به طريق وقف واقف مياه وقف آباد را جاري ومنع بدع مدفوعه ودفع مظالم مدفوعه وبرقراري مستمري بوده باشد وبه علت قلّت عايده كسب بنايي توجيه وتحميل كسب آنها را موقوف داشته ومخالف اين احكام ازين معاصران وآيندگان ملعون ازل وابد ومطرود واحد احد گرفتار نفرين رسول احمد خواهد بود . ضمن بدله بعد ماسمعه فانما اثمه علي الذين يبدلونه . درغره شهر محرم الحرام سنه 1248 . كاتب ونقاش وحجار اين حرف لوح كمترين چاكر فدوي اشرف والاسلام ادام الله دولته واقباله ملك علي طهراني.))

            غرض از وقف نامه‌مذكور این است كه درماه رمضان سال 1247 كه عباس ميرزا نايب السلطنه وارد ولايت يزد گرديد،زمام اختيار اين ديار را به سيف الدوله ميرزا تفويض نمود و والي مذكور اقداماتي در زمينۀ آبرساني يزد به عمل آورد ، از جمله مظالمي راكه درگذشته اقويا برضعفا در خصوص نحوه آبرساني قنات اهرستان اعمال مي كردند‌ ومالكين وارباب نیز بدون حيف وميل سهم خود را در اختيار گيرند . همچنين در خصوص قنات وقف آباد كه از نظرشرعی در وقف آن تقصير نمودند . واقف قنات وقف جاري ساخت وبه علّت قلّت عايدات ، هرگونه كسب بيش از حد را موقوف دانسته است . مخالفان اين احكام از معاصران وآيندگان گرفتار لعن ونفرين ابدي گردند . ماه محرم الحرام 1248 ، كاتب ونقاش وحجار حروف اين لوح ملك علي تهراني .

4 ـ برسنگ لوح منصوب بر جرز سمت چپ در ورودي به خطّ نسخ چنین نگاشته شده است: (( بسم الله الرحمن الرحيم ، الحمد الله الذي امر بالعدل والاحسان ونهي عن الظلم والعدوان والصلّوه والسلّم علي محمّد سيّد الانبيا وآله الاتقياء سيما ابي الائمه الاطهار (ع ) اميرالمؤمنين وصي النبي المختار ، اما چون در ابتداي جلوس ميمنت مانوس اعلي حضرت قدر قدرت شاهنشاه اسلام پناه السلطان بن السلطان بن السلطان والخاقان بن الخاقان ابوالنصر والظفر محمد شاه غازي خلد الله ملكه بر سرخلافت همه همت بلند خسروانه را مقصور برين فرمود كه در رفع بدعتها ودفع ظلمها اهتمام ملوكانه مرعي فرمايند در هر يك از بلاد بدعتي از سابق مانده از فر وجود مسعود به كل موقوف گرديد ، رعايا به فراغت داعي دوام دولت ابد آيت شاهنشاهي مي باشند در هذه السنه پارس ئيل كه بنده درگاه آسمان جاه حسين خان آجودان باشي عساكر منصوره به خدمت حكومت دارالعباده يزد مأمور گرديد. امتثالاً لامره العلي بدعتهاي سبعه مرفوعه ذيل را كه از قديم معمول احكام آن بلد ومنافي راي همايون شاهنشاهي ودفع آنها موافق مزاج اقدس بوده به مخواي الناس علي دين ملوكهم موقوف ودر اين لوح نقش نموده بر در مسجد جامع جديد نصب نمود تا هرخاص وعام آن را مطالعه نموده با كمال شكر گزاري به دعاي دولت قاهره مشغول شوند وحكّام استقبال را چون عمال ماضيه دست آويز اجحاف باقي نماند . هر يك حكام آينده ازين شرح انحراف ورزند وبه وساوس شيطاني تحريف روا دارند مورو لعنت آفريدگار ونفرين سيد ابرار صلوات الله عليه وآله الاطهار بوده در اين جهان مورد سخط سلطاني ودر آن كيهان مستحق عذاب يزداني باد .

 

 هنگام جمع بندي در دارالعباده يزد مبلغ يك هزار وسيصد تومان جمع برلرود بسته بود ، به اين طريق كه هر باري كه از خارج شهر وبلوكات وارد مي شود مبلغي معين بگيرند حتي از بار خاركش وضرر اين عمل به همه اهالي بلده وبلوكات مي رسيد ، ونيز مبلغ سيصد تومان به اسم كسب علف قرار داده بودند كه هر بار علف كه داخل شهر مي شود يا در حوالي شهر مي فروشند .محض رفاه رعايا وحصول دعاي خير جهت ذات اقدس شهرياري هزار سيصد تومان ماليات لرود وسيصد تومان كسب علف را از هذه السنه وما بعدها تخفيف ابدي قرار داده وعوض آن را بابت برگشت تخفيف ده هزار تومان كه از ديوان مرحمت شده بود وعايد حكام مي شد منظور داشته كه ضرري هم به ماليات نرسد واين تخفيف به تمام اهل دارالعباده برسد .

چون آب جاري درشهر به قدر كفاف نبوده ودرمساجد ومدارس وحمامات وتكايا به جهت وضو وغسل درنهايت تنگي مي گذشت لهذا موازي سه هزار وبيست جره آب خالصه‌ اهرستان وهشت روز شبان مياه حسن آباد ده نو را كه هر دو از جمله موقوفات مجهول المصرف وخالصه‌ ديواني بود به شهرجاري ساخت كه به خانه ها ومساجد ومدارس وآب انبارها جاري شده ،تمامي اهل شهر در كمال فراغت شب وروز به دعا گویي دولت قاهره اشتغال ورزيده ، مرفه باشند ، واهالي شهر آبها را در محلات تقسيم نموده تمسك به ديوان دادند كه هر ساله از عهده ماليات آنها بر آيند .دو قنات مشهورترين به دهاباد نرسوباد وجديده كه به اكثر مساجد ومدارس جاري است هريك را ديوان جمعي بسته بودند ومالكين بجهت ماليات از عهده نفقه بر نمي آمدند .چون نفع اين دو رشته عام  بود ماليات آنها را كه جزئي بود محضاً لله تخفيف داده ومعادل ماليات بايد هر ساله به اطلاع علماي بلد مالكين صرف نفقه نمايند تا آب در تزايد باشد . مراعي ومواشي در هيچ يك  از بلاد  محروسه  نبوددريزدبا  وجودي كه  از ديوان  مالياتي  نداشت  حكام  دست اندازي  مي نمودند.محض دعاي خير جهت ذات اقدس شهر ياري موقوف نموده تخفيف ابدي قرارداده كه از شتر وگاو وگوسفند وقاطر والاغ بلده ديناري مطالبه نشود .

مياه جبلي مهريجرد كه به قراء ومزارع چند جاري بود وتا بيست سال قبل معاف بود و از ديوان نيز جمعي نداشت اما حكام به اسم تعارف دست اندازي مي كردند وبه اين جهت قيمت املاك تنزل فاحش مي نمود لهذا در هذه السنه مطالبه تعارف وپيشكش را بكلي از مياه مزبور موقوف كرده برحسب الامر الاعلي قدغن شد كه احدي ابداً مطالبه اين وجه ازرعايا نكند .

چون ازابتداي جلوس ميمنت مانوس شاهنشاه اسلام پناه بر سريرسلطنت عظمي حسب الفرامين مطاعه درهر يك ازولايات محروسه قدغن شد كه خانه نزول بكلي موقوف باشد ودرشهر يزد درحوالي عمارات ديواني خانه اي چند بود كه هنوز به قانون ذميمه سابقه بر خلاف امر اقدس منزل عمله حكام مي بود آن را نيز در هذه السنه موقوف داشنه بنده درگاه خود وتوابعي كه داشت منازل خود را به طريقه اجاره شرعي به رضاي صاحبان گرفته تا احدي بدون رضاي صاحب به خانه كسي منزل ننمايد تا حكام آينده نيز به موافق حكم الهي و قدغن ظل الهي مرتكب اين امر نشوند . حرره محمد صادق الرضوي ، 1258 .

مقصودازوقف نامه اين است كه حسين خان مقدم مراغي آجود انباشي ملقب به نظام الدوله وصاحب  اختيار ، در آغاز زمامداري محمد شاه قاجار به حكومت يزد منصوب گرديد . وي ازطرف شاه قاجار مامور گرديد تا بدعتهايي كه ازسوي حكام پيشين يزد دراين خطه معمول بوده وبرخلاف خواسته هاي شاه قاجار بوده است ، منسوخ نمايد وآن فتوا را برلوحي درمسجد جامع جديد نصب نموده تا مردم درهمه حال آن را ملاحظه نموده وبه حكومت قاجاريه مشغول گردند وحكام وامراي بعدي يزد مانند حكام وعمال پيشين اين ديار برمردم ستم روا ندارند و هركس ازحكام وامراي بعدي اين خطه برخلاف اين دستور عمل نمايند مورد لعن ونفرين پروردگارعالم وپيامبر( ص ) ودراين جهان مورد غضب شاه قاجارودرآن جهان مستوجب عذاب پروردگارواقع گردد . سهم كل ماليات باراندازي در يزد شامل هزار و سيصد تومان بوده است، بدين صورت كه هر باري كه از خارج وارد شهر يزد مي‌گرديد حتي ازبارخاركش مبلغي به عنوان ماليات مي گرفتند .همچنين مبلغ سيصد تومان تحت عنوان كسب واستفاده ازعلوفه برمي داشتند بدين صورت كه هردفعه كه علوفه داخل شهرمي شود ويا درحواشي شهر به فروش مي رسانند مبلغي به عنوان ماليات به ديوان بپردازند ومردم ازاين متضرر مي گرديدند . به منظور رفاه عمومي وكسب دعاي خير نثار پادشاه قاجار مبلغ هزاروسيصد تومان ماليات لرود (‌ جمع لرد كه به زبان يزدي محل باراندازي وميدان كوچك راگويند ) وسيصد تومان ماليات كسب استفاده ازعلوفه درطي اين سال وسالهاي آتي مشمول تخفيف گرديد وده هزار تومان به عنوان عوايد سهم حكام شد ، تخفيف داده كه اين تخفيف مشمول كل اهالي يزد است .

 

 ازآنجايي كه آب جاري درشهر يزد به حد كافي وجود نداشته ودرمساجد ،مدارس ،تكايا وحمامها جهت وضو وغسل به نهايت تنگي وعسرت مي گذشت به همين جهت حدود 23 هزار جره آب خالص اهرستان و8 شبانه روز آب قنات حسن آباد ده نو را كه هر دو ازجمله موقوفات مجهول المصرف وخالصه ديواني بود ، به خانه ها ، مساجد ،آب انبارها و مدارس شهرجاري ساخته و اهالي شهر آبها را درمحلات تقسيم نموده وتمامي مردم دركمال آسايش باشد وبه دعا گويي دولت قاجاريه بپردازند .

دو قنات مشهور به دهاباد نرسو آباد وجديده كه دراكثر مساجد ومدارس جاري است هريك را ديوان جمعي بسته بودند ومالكان به خاطر پرداخت ماليات ازعهده نفقه آن برنمي آمدند . چون دو رشته قنات شامل عموم مردم مي شدماليات آنها اندك بود جهت رضاي خدا تخفيف داده و معادل ماليات بايد هرساله با اطلاع علماي خطه يزد مالكان صرف نفقه نمايند تا آب آنها افزايش نيابد .

دريزد با اينكه كه ديوان مالياتي نداشت حكام به مواشي دست اندازي مي نمودند . به منظوردعاي خير نثار محمد شاه قاجار، اين عمل رامنسوخ كرده وازصاحبان شتر، گاو ، گوسفند ، قاطرو الاغ شهر ديناري به عنوان ماليات گرفته نشود .  

 

 

قنات جبلي مهريجرد كه به مزارع وروستاهاي چندي جاري بود وتا 20 سال پيش ازپرداخت ماليات معاف بود  اما حكام بدان تعرض         مي‌كردند وبدين سبب قيمت املاك بسيارتنزل بود دراين سان حكام وعمال اين رسم پيشكشي با گرفتن ماليات ازقنات جبلي مهريجرد را منسوخ نموده واحدي حق گرفتن ماليات قنات مذكور راازاهالي يزد ندارد .

 چون ازآغاز فرمانداري محمد شاه قاجار درهريك ازولايات كشور سكونت سپاهان درمنازل مردم كلاً منسوخ گرديد درشهر يزد درحوالي عمارت ديوانخانه ، چند منزل مسكوني بود كه طبق قانون پيشين برخلاف اوامر دستگاه حكومتي محل سكونت عمال وكارگزاران دولتي بود . اين عمل دراين سال طبق فرمان شاه قاجار موقوف اعلام گرديد . اينجانب خود وكارگزارانم منازلي را به طريق اجاره وبراساس رضاي صاحبان تملك گرفته تا احدي بي اذن صاحب خانه ، به منزل او اقامت نكند وحكام وامراي بعدي براساس اين حكم عمل نموده وخلاف آنرا مرتكب نشوند . نوشته شده ( به خط ) محمد صادق الرضوي درسال 1258 .

5ـ سنگ لوح به خط نستعليق 67 × 37 سانتي متر منصوب بربالاي سمت راست دري كه از صحن مدرسه به صحن مسجدراه  مي يابد.  « هوالواهب العطايا . درتاريخ شهر شعبان موافق دي ماه جلالي من شهور سنه 1247 عربي مطابق سال توشقان ئيل تركي به جهت ازدياد عمر ودولت شاهنشاه عادل جهاندار فتحعلي شاه قاجار خلد الله ملكه الي عواقب الزمان وبه جهت ظهور عدالت خديو انجم آسمان وليعهد عباس ميرزا لازالت اعلام خلافته مرفوعه وجه ديواني جماعت بنايان داالعباده يزد كه بدعت جديده بود سركار نواب  اشرف ارفع والاامير زاده اعظم سيف الدوله ميرزا صاحب اختيار دارالعباده يزد معاف ومسلم فرموده اند كه احدي پيرامون مطالبه وجه ديواني اينها نگردد وهركس ازحكام بعدكه درمقام نقض اين قانون برآيد ومال ديواني بر جماعت مذكوره قرار دهد به لعنت خداوند قهار ونفرين پيغمبر مختارگرفتارآيد .»

    6ـ سنگ لوح به خطّ نسخ وبه اندازه 68 * 34 سانتي متر منصوب بر ديوار جنوبي صفه غربي زير گنبد با اين عبارت :

«هو الله تعالي شانه  . شرح فرمان مهر لمعان  مبارك : از آنجا كه رعايت حال و فراغت  احوال قاطبه اهالي و رعايا و اصناف العباده يزد كاملًا منظور نظر آفتاب اثر معدلت گستر همايوني است علي هذا به صدوراين منشور قضا دستور مطاع مبارك امر و مقرر مي فرمائيم كه  از هذه  السنه مسعود  سيچقان  ئيل خيريت دليل وبعد ها تفتوت  عمل حكومتي را از قبيل فرا  شباشي گري وغيره كه معمول حكام سلف بود به تخفيف ابدي مرحمت ومقرر فرموديم كه به هيچ اسم ورسم حكام ازاينگونه تحميلات و صادرات به رعايا وارد نياورند و تفاوت عمل دفتري را هم كه معمول سنوات است نصف به تخفيف مقرر فرموديم

و نصف ديگر را هم از بابت مخارج حكومتي وولايتي چنانچه به مقرب الخاقان ميرزا محمد وزير يزد بالمشافهه دستور العمل فرموديم بايد بدهند وبا رفاه حال آسوده دعا گوي ذات اقدس بيهمال باشند ، تصور آنكه حكام حال واستقبال ولايت حسب المقرر معمول داشته و در عهده شناسند . شهر رمضان 1305 . كتبه مرتضي الرضوي . »

7ـ لوح كاشي مثلث شكل بالاي درب ميان مدرسه ومسجد زير مقرنسها به خطّ نسخ ، بدين عبارت : الله ،محمد ، علي . معمار اين معبد استاد كريم يزدي عبددي ( كذا )

8-از قسمتهاي ظريف اين مسجد آجركاريها ومقرنسهاي آجري درگاههاست كه در بعضي از مواضع با كاشي تلفيق شده است .

9- درب مابين صحن كوچك وصحن بزرگ از چوب آلت سازي شده ومورّخ سال 1241 قمري است .

10- كتيبه دور گنبد به خطّ علي محمد كاوه خطاط معاصر يزد وبه رنگ آبي بر زمينه سفيد ازگچ است.