مسجد فرط                  شماره ثبت ملي  :   1825

 

موقعيت مكاني :

مسجد فرط در ضلع شمالی خیابان قیام ـ محله دارالشفاء و در مجاورت مجموعه بازارهای قدیمی یزد واقع است .

                                                                                                           

باني

 

مسجد مذكور توسط احمد بن محمّد زمجي درسدۀ دوم هجري بنا گرديده است.

 

 

منابع تاريخي

 

در متون تاريخي يزد ، نام مسجد مذكور بااسامي : بذك  ، ( پذك ) ، پتك و  فرط به كار رفته است . تغيير شكل «بذك »

به« پتك » مشخص ومعلوم است ، امّا در مورد اينكه فرط همان پتك است به نوشته هاي مورخّان محلّي يزد استناد مي شود كه نام باني آن ومحلّ احداث آن را در بر مي گيرد  . نويسنده كتاب جامع مفيدي دراين باره نگاشته است كه احمد بن محمد زمجي جنب حمّام مولانا خضر –كه در دروازه مهريجرد (مهريز ) واقع است - حمّام ومسجد فرط را ايجاد كرد .

اين همان حمّام ومسجدي است كه نويسنده تاريخ جديد يزد دربارۀآن اظهار داشته است: (( احمد زمجي مقابل حمام مولانا نزديك دروازه مهريز مسجدي احداث كرد كه آن را مسجد پتك نام نهاد)).

بر اساس سوابقی كه در متون تاريخي يزد در زمينه احداث اين مسجد آمده است ، هنگام شورش سیاه جامگان به رهبري ابومسلم بر ضدّ بني اميّه در خراسان ، يكي از سرداران وي به نام (( احمد بن محمد زمجي )) مأمور تسخير اصفهان ويزد شد. وي با ابوالعلاء كه از جانب محمّد مروان ،آخرين خليفه اموي ، حكومت ولايت يزد را به عهده داشت محاربه و والي دست نشانده اموي رامغلوب ومقتول کرد ودر اين خطّه بر مسند حكومت نشست . والي جديد به عمران وآباداني منطقه علاقه زیادی داشت، چنانكه پس از استقرار در يزد به ساختن عمارات واجراي قنوات پرداخت ودر قصبه شهر يزد مزرعه مشهور به (( مدوار )) احداث كرد . همچنين دستور به ساختن مسجد پتك يا فرط داد.

مؤلّف كتاب (( شناسنامهاجمالي بناها ومحوطّه هاي تاريخي استان يزد )) دربارۀ باني مسجد فرط سخنان ضد ونقيضي بیان كرده  است . در جايي از كتاب می آورد كه باني مسجد مذكور معلوم نيست ودر جاي ديگر اظهار می داردكه نخستين باني آن شايد امير شمس الدين باشد كه بناهاي مدرسه ، خانقاه وآب انبار داير كرده است . علاوه بر تناقض كلام ، نويسنده مشخص نكرده كه امير شمس الدين چه كسي بوده ودرچه سده ای  مدرسه ، خانقاه و آب انبار را احداث كرده است ومعلوم نيست نويسنده اظهارات خود را بر اساس نوشته هاي كدام يك از كتب تاريخي محلّي يزد آورده است . حال آنكه بنا به استناد متون تاريخي كهن ، بناي مسجد فرط به وسیله احمد زمجي ، سردار ابومسلم خراساني ، درسدۀ دوم هجري احداث شده است . بنابراین در تاريخ تأسيس احداث مسجد فرط اشتباه كرده و بنا را متعلّق به دوره زنديه واوايل قاجار دانسته و در صورتي كه بنا به اظهارات مورخان قديمي يزد ، بناي اوليه  مسجد فرط مربوط به سدۀ دوم هجري است .

اگرچه با توّجه به مسطورات تواريخ يزد بناي كنوني مسجد فرط متعلق به عهد صفوي است، اما بنای اوليۀ مسجد به وسیلۀ احمد زمجي درسدۀ دوم هجري پايه ريزي شده و اين مسجد بر اثر ويرانيهاي پي در پي در ادوار تاريخي مختلف چندين بار مرمّت وتجديد بنا گرديده است .

هنگامي كه امام رضا (ع ) بنا به تقاضاي مأمون، خليفه عباسي ، عازم خراسان بود ، به يزد آمد و چند روزي درآن ديار توقف کرد . حضرت در زمان توقّف در مسجد فرط به عبادت مي پرداخت . يك نفر از اهالي يزد جایگاه عبادت آن حضرت را عمارت نمود وگنبدي كوچك ساخت. اكنون هم يكي از حجرات مسجد به (( صومعه امام رضا )) موسوم است و به آن قدمگاه هم مي گويند . همچنین در سنگ لوح وقفنامه يك بار نام(( مسجد رضوي )) آمده است . بنا به گفته مؤلّف جامع مفيدي مسجد مذكور بر اثر گذشت زمان رو به ويراني بود تا اينكه در سال 1078 ه .ق به خواست مولانا محمّد امين بزاز ولد شاهمير نائيني تجديد بنا شد.

اين تعميرات نيز در سدۀ  سيزدهم هجري روبه  ويراني رفت  و موقوفات  قديم آن به ضبط خالصه در آمد. بنابراین  در سال 1254 ه .ق ميرزا محمد صدر ، شبستاني نو در آنجا ايجاد كرد .

آخرين تعميري كه دراين مسجدصورت گرفته وذكر آن در تذكره جلالي آمده، متعّلق به حاجي سيّد ابوالقاسم كلاهدوز ولد سيّد كاظم ومربوط به سال 1311 هجري  بوده است .

 

 

مشخصات

 

تنها اثرقديمي در آنجا سنگ محرابي است كه در  مقايسه با سنگهاي مشابه آن از نظر حجاري ونقش به آثارسدۀ ششم هجري شبيه است .

فرم كلّي مسجد فرط را مي توان بدين گونه تعريف كرد كه اين بناي مذهبي با ديرينه قابل توجه داراي سبك معماري ويژه سده های صدراسلام بوده است و الگوهاي معين صحن وايوان را در طرح خود نشان مي دهد. معماري اين مسجد كاملاً همگون با شرايط اقليمي منطقه می باشد .

مصالح بخش قديمي اين مسجد خشت وگل وداراي تزئينات ساده اي می باشد ، ولي در بخشهاي باز سازي شده آجر ، ملات ريگ ،آهك وتزئينات گچ همراه با قاب بنديهاي متناسب را مي توان مشاهده كرد .

عوامل تزئيني در اين بنا داراي جنبه هاي ظرافت وبدعت نیست واصولاً داراي سادگي خاصّي است به گونه اي كه در بدنه  هاي حياط از قاب بنديهاي آجر به صورت طاق نما با بندكشي گچی بهره جسته اند، فضاهاي داخلي مسجد ، شبستان وگرمخانه تا ارتفاع 80/1 آجر چينی شده ، ستونها ، ديواره ها وسقف نیز کاملاً از اندود گچ  پوشیده شده است .

قسمت مربع شكل كه درجنوب شبستان مسجد قراردارد داراي سه دهنه است كه عرض هر دهنه سه متر وستونهاي وسط آن به عرض هفتاد سانتيمتر وبه طول دو متر می رسد.بالای  محراب مسجد از سنگ است كه بر روي آن آياتي از قرآن مجيد به خطّ كوفي نگاشته شده است . در داخل شبستان دورديف شش ستوني قرار دارد . سقف آن جناقي ودر وسط با طاق ضربي پوشيده شده .درضلع شمالي حياط، گرمخانه مسجد ودر قسمت شرقي دو صفه قراردارد . در قسمت غرب نیز سه صفه است كه يكي از آنها را تيغه كرده اند . در داخل صفه ورودي ،كتيبه ای قرار داردكه در آن تمام وقفيات ذكر شده است وتاريخ 1082 ه. ق را نشان مي دهد . سنگ جلوي محراب با نقوش بسيار زيبا به صورت برجسته كنده كاري شده واطراف سنگها با خطوط كوفي بسيار  زیبایی تزئین شده است .

سنگ وسط ، يكپارچه و داراي نقوش ، به ارتفاع يك  متر وعرض هفتاد تا هشتاد سانتيمتر است. دو ستون بزرگ ودوستون كوچك با نماي گنبدي ودر بالاي آنها گلهاي برجسته منقوربه چشم مي خورد.روي طاق نماي گنبد نيز آيه قرآني با خطّ كوفي است . اين سنگ مشتمل بر نه  پارچه و تنها يكي از آنها در قسمت پايين دارای كنده كاري است وبه جاي آن آجر تعبيه شده است . طاق هاي شبستان بر روي ديوار وچهارده ستون - كه دو تاي آن بصورت نيم ستون است ـ قرار گرفته است .

 

 

كتيبه هاي تاريخي

 

  آثاري كه دراين مسجد ديده مي شود عبارت است از :

        1-  دولنگه در كنده كاري وآلت سازي شده كه در كتيبه آن به خطّ نسخ اين عبارت منقور است :

    ((عجلوا بالصلوه الخ ... وقف نمود اين جفت در را بر مسجد فرط حاجي عبدالرحيم الشهير به افشار 1271 ))

       2ـ سنگ محراب به اندازه 22× 145 سانتيمتر در ده قطعه که يك قطعه از قسمت دست چپ آن از ميان رفته واکنون نه قطعه باقي است . بر اين سنگ در سه رديف حاشيه ومتن آيات قرآني كتيبه شده است . از طرز نقشها وحجّاري آن مي توان احتمال داد كه اين سنگ مربوط به سدۀ ششم هجري می باشد . براي مقايسه می توان به سنگهايي از اين نوع كه براي مقابر به كار رفته نگاه کرد .

      آيات منقور بر آن عبارت است :

 

حاشيه اول :

 سوره فاتحه تا انتهاي آن (‌قسمت افتاده «هدنا الصر».

 

حاشيه دوم :

سوره‌اخلاص تا انتهاي آن (‌قسمت افتاده ((ا احد )) ودر ادامۀ آن آمده

است :« [ ح ] سبنا الله ونعم الوكيل.»

 

 حاشيه سوم

 ((بسم الله الرحمن الرحيم . شهد الله انه لا اله الا هو والملائكه واو [ لو ] العلم قائماً بالقسط ، لا اله الا هو العزيز الحكيم . انّ الذين عندالله الاسلام)) . (‌آل عمران 18/19 )

 

هلال محرابي متن 

((هو الحي لا اله الا هو فادعوه مخلصين له الدين حنفاء)) . (  البينه  /5 )

 

بالاي متن

((الله اكبر .[  ا ] لله رب العالمين)) .

 

متن

(( الله))  .

 همچنين كلمه الله در دو ستون نماي سنگ ودر قسمت پايين آن منقور است .

3- حجرهایي كه به نام صومعه امام رضا موسوم ودرسمت شرقي مسجد است دو لنگه در دارد كه بر كتيبه هاي آن عبارت زير به خطّ نسخ منقور است :

         (( وقف كرد بر صومعه متبركه امام علي موسي الرضا ميرك شربتدار في تاريخ سنه 937 ))

4- بر بالاي درگاه در مذكور يك قطعه كتيبه چوبي با عبارت (( قدمگاه شاه خراسان )) به خطّ نسخ نصب است .

5-  بر ديوار صومعه رضا يك آينه با قاب چوبي نصب است كه در اطراف آن به خطّ نسخ و با مركّب موضوع وقف از طرف نظر علي بن محمد شريف يزدي نوشته شده است :

 

طرف بالا

(( الوقف علي مسجد الفرط الواقف نظر علي بن محمد شريف اليزدي التاريخ في جمادي الاولي 1185 ه . ق ))

 

دست چپ

(( سوره نصر ))

 

زير ودست راست

 سوره اخلاص به انضمام (( لا حول ولا قوه الاباالله العلي العظيم حسبنا الله ونعم الوكيل نعم المولي ونعم النصير وصلّي الله علي محمد وآله الطاهرين والحمدالله رب العالمين .))

4ـ  سنگ لوح به اندازه 30×40 سانتي متر منصوب بر ديوار مدخل مسجد كه وقفنامه اي با مضمون ذيل برآن نقر شده است :

(( باعث بر تحرير اين سطور آنكه وقف مؤبّد وحبس مخلّد گردانيد قربه الي لله تعالي ابن مرحوم شاهمير البزاز محمد امين الثاني وزوجه دائمي صبيه متوحده ميرسيدرضا السبزواري همگي وتمامي هشت قفيز زمين سادج واقع در باغ زنگيان وبيست ويك جره مياه سلغر آباد با كافه منضمات بر مسجد رضوي مسجد فرط ومزاري كه واقع است در محلّه پير برج كه هر ساله دو ثلث حاصل را صرف اخراجات موقوف عليها از تعمير وروشنايي واجرت خادم به طريق خلو نمايند وثلث ديگر از متولّي وتوليت آن را به وارث شرعي بطناً بعد تفويض نمود وهر كس به خلاف اين عمل نمايد به لعنت ابدي گرفتار شود . تحريراً سنه 1082 هجري قمري)) .

    منظور از وقفنامه فوق اين است كه پسر مرحوم شاهمير بزاز ، محمد امين نائيني وهمسر او دختر مير سيد سبزواري ،كلّ هشت قفيز زمين واقع در باغ زنگيان وبيست ويك جرّه آب قنات سلغر آباد وقف مسجد رضوي يا همان مسجد فرط ومزاري كه درمحلّه پير برج واقع است دو سوم حاصل آنرا صرف مخارج موقوفات از قبيل بازسازي ومرمّت وسوخت وتأمين روشنايي ودستمزد خادمين ويك سوم آن را به وارث شرعي آن نسل در نسل از طرف متولي واگذار کنند وهركس بر خلاف اين موارد عمل نمايد ، به لعنت وعذاب ابدي گرفتار شود .اين وقفنامه در سال 1082 ه. ق نوشته شده است 

 5 ـ سنگ قبرمرمري شوخي به اندازه 32×38 سانتيمتر منصوب برديوار قسمت  زنانه  به خط نستعليق نا خوش اين اشعار برآن منقور است:

          ((لااله الّا الله محمد رسول الله علي ولي الله حقاً حقاً ))

                  شوخي آن بي قرينه عالم                    كه نبودش درين زمانه قرين

ازعرب تا عجم به صنعت او                ندهدكس نشان به روي زمين

شرح تاريخ فوت او برسيد                   گفتمش جاي او بهشت برين

                                                                                                               990

     شوخي بنا به نوشته تحفه سامي شاعر بود . مرحوم آيتي نیز دوبيت از اشعار او را به نقل از تذكره ها آورده است.

6 ـ تفل طاسي به قطر 75 سانتي متر كه بر دورآن دوازده امام و زير آن نوشته اند :

(( وقف محلّه ايلچي خان من محلات داخل حصار دارالعباده شهر يزد في 1177 . در كنار آن  به خط دیگر الحاق شده : وقف مسجد فرط .))