یزدفردا

تموز در تقويم كهن ايراني گرم ترين ماه سال است. «چله بزرگ» يكي از جشن‌هاي ايراني بوده كه امروزه فراموش شده‌است اما در جنوب خراسان طولاني ترين روز سال را هنوز هم گرامي مي‌دارند اما نه با آن اهميتي كه براي شب چله زمستان يا يلدا قائل هستند. چهل يا چله تموز حدودا از اول تير ماه شروع مي‌شده و تا دهم مرداد ماه ادامه مي‌يافته است. معمولا شروع اين چهل روز با طولاني ترين روز سال شروع مي‌شود.

طولاني ترين روز سال
معمولا روزهاي اول تير و يا روز ۳۱ خرداد (۲۱ژوئن) طولاني‌ترين روز سال در نيم‌كره شمالي زمين است زيرا در اين روز خورشيد نسبت به روزهاي گذشته به اندازه بخشي از ثانيه بيشتر در آسمان باقي خواهد ماند و روز را طولاني تر خواهد كرد. به دليل اينكه سياره زمين حول محور خود با درجه ۵/۲۳ در حركت است طي روزي خاص از سال و با به حداقل رسيدن فاصله منطقه قطبي با خورشيد اين پديده كه به انقلاب تابستاني نيز شهرت دارد رخ مي‌دهد و در برخي از سال‌ها اين اتفاق ۳۰ خرداد (۲۰ ژوئن) رخ مي‌دهد و در برخي سال‌ها ۳۱ خرداد (۲۱ ژوئن)و يا اول تير ماه اتفاق مي‌افتد.

اين پديده براي گذشتگان نيز شناخته شده بوده‌است در ايران جشن نيلوفر و يا چله تموز با اين پديده ارتباط داشته‌است و در قديم علي رغم اينكه ابزارهاي دقيق سنجش زمان وجود نداشت و تنها از چارطاقي‌ها و خانه فنجان يا ساعت آبي تا حدودي ساعت آفتابي استفاده مي‌شد اما با همين ابزارهاي ساده، طولاني ترين روز سال و كوتاه ترين روز سال را با كمي اختلاف تعيين مي‌كردند. ۴ قرن قبل از تولد مسيح براي اين روز تقويمي طراحي كرده بودند كه با استفاده از نور خورشيد زمان دقيق آن مشخص مي‌شد.

جشن چله تموز
تموز در تقویم کهن ایرانی گرم ترین ماه سال است. «چله بزرگ» یکی از جشن‌های ایرانی بوده که امروزه فراموش شده‌است اما در جنوب خراسان طولانی ترین روز سال را هنوز هم گرامی می‌دارند اما نه با آن اهمیتی که برای شب چله زمستان یا یلدا قائل هستند. چهل یا چله تموز حدودا از اول تیر ماه شروع می‌شده و تا دهم مرداد ماه ادامه می‌یافته. معمولا شروع این چهل روز با طولانی ترین روز سال آغاز می‌شود.طولانی ترین روز سال
معمولا روزهای اول تیر و یا روز ۳۱ خرداد (۲۱ژوئن) طولانی‌ترین روز سال در نیم‌کره شمالی زمین است زیرا در این روز خورشید نسبت به روزهای گذشته به اندازه بخشی از ثانیه بیشتر در آسمان باقی خواهد ماند و روز را طولانی تر خواهد کرد. به دلیل اینکه سیاره زمین حول محور خود با درجه ۵/۲۳ در حرکت است طی روزی خاص از سال و با به حداقل رسیدن فاصله منطقه قطبی با خورشید این پدیده که به انقلاب تابستانی نیز شهرت دارد رخ می‌دهد و در برخی از سال‌ها این اتفاق ۳۰ خرداد (۲۰ ژوئن) رخ می‌دهد و در برخی سال‌ها ۳۱ خرداد (۲۱ ژوئن)و یا اول تیر ماه اتفاق می‌افتد. به گزارش مجله لایف ساینس، دانشمندان اعلام کردند که انقلاب تابستانی ۱۳۹۱ در ساعت ۵:۴۵ به وقت جهانی رخ می‌دهد. این پدیده برای گذشتگان نیز شناخته شده بوده‌است در ایران جشن نیلوفر و یا چله تموز با این پدیده ارتباط داشته‌است و در قدیم علی رغم اینکه ابزارهای دقیق سنجش زمان وجود نداشت
و تنها از چارطاقی‌ها و خانه فنجان یا ساعت آبی تا حدودی ساعت آفتابی استفاده می‌شداما با همین ابزارهای ساده طولانی ترین روز سال و کوتاه ترین روز سال را با کمی اختلاف تعیین می‌کردند. ۴ قرن قبل از تولد مسیح برای این روز تقویمی طراحی کرده بودند که با استفاده از نور خورشید زمان دقیق آن مشخص می‌شد.

چله تموز در خراسان
خراسان يكي از جاهايي است كه جشن چله تموز هنوز در آن كم و بيش وجود دارد. در تقويم محلي بيرجند«چله بزرگ» تابستان از اول تير ماه شروع مي‌شود و تا دهم مرداد ماه ادامه مي‌يابد و «چله خرد» تابستان از دهم مرداد شروع و تا سي‌ام اين ماه ادامه دارد.
در جنوب خراسان از اول تير ماه تا دهم مرداد ماه را «چله تموز»، از دهم مرداد ماه تا آخر اين ماه را «چله خرد»، از اول دي‌ماه تا دهم بهمن ماه را «چله كلو»، از دهم بهمن ماه تا آخر اين ماه را «چله خرد» مي‌گويند.
در قديم روزهاي بعد از نوروز را به دو چهل تقسيم مي‌كردند چل روز اول كه چله معتدل است و چل روز بعد كه روزهاي گرما است بعد از چله دوم چله تموز شروع مي‌شود. كه داغ ترين روزهاي سال است.

شعر معروف خراسانی
نه از شو مو منالم نه که از روز – نه از یلدا گیله درم نه چله تموز
هموقذر فهمیدم دمین ای دنیا – که آسونی د بعد سختی میه هنوز

نه از شب من گله و ناله دارم و نه از روز- نه از یلدا و نه از تموز. در قدیم روزهای بعد از نوروز را به دو چهل تقسیم می‌کردند چل روز اول که چله معتدل است و چل روز بعد که روزهای گرما است بعد از چله دوم چله تموز شروع می‌شود. که داغ ترین روزهای سال است.
‎

سعدی
عمر برَف است و آفتاب تموز (تیر)
اندکی ماند و خواجه غَرّه هنوز (غره یعنی خود خواه و مغرور)
ای تهی‌دست رفته در بازار
ترسمت پُر نیاوری دستار= سعدی
یار ناپایدار دوست مدار دوستی را نشاید این غدّار نیک و بد چون همی بباید مرُد خُنُک آنکس که گوی نیکی برُد- برگ عیشی به گور خویش فرست کس نیارد ز پس ز پیش فرست عمر برَف است و آفتاب تموز اندکی ماند و خواجه غَرّه هنوز ای تهی‌دست رفته در بازار ترسمت پُر نیاوری دستار – هر که مزروع خود بخورد به خوید. خوشه نارس گندم و جو- وقت خرمنش خوشه باید چید.

جشن نیلوفر
جشن نیلوفر و یا جشن تیرگان به چله تموز و جشن روز اول تموز ارتباط دارد. به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه زمان جشن نیلوفر ششم تیرماه (خردادروز از تیرماه)است. با توجه به شواهد دیگر به نظر می‌رسد که گل نیلوفر از نظر باورهای مردمی با خورشید و احیاناً با میترا/ مهر در پیوند بوده باشد. زمان شکوفایی سالانه گل نیلوفر (نیلوفر صحرایی و باغی) و نیز زمان شکوفایی روزانه آن با خورشید هماهنگ است. زمان گل دهی آن در چله تموز(طولانی ترین روز) و در ایام عمودی ترین تابش‌های خورشید و زمان شکوفایی روزانه گل نیلوفر نیز همراه با سپیده و طلوع خورشید است و هر روز همراه با بردمیدن خورشید شکوفا می‌شود. این ویژگی‌ها موجب شده بوده که نیلوفر و خورشید را از یک خاستگاه و در پیوند با یکدیگر به شمار آورند و گرامی‌داشت نیلوفر را گرامی‌داشت خورشید بدانند. خورشید پرستی از اولین ادیان بشری است و در دوران میترایی بصورت پر و بال یافته و گسترده در رسم‌های ایرانی نفوذ کرده‌است. ‎

تهیه و تنظیم : محمد حسین تقوایی زحمتکش