یزدفردا

مهندس مهدی بازرگان مرد دین، علم و سیاست
آزادمرد مسلمان، روشن ضمیر و پاک نهاد
در نیمروز جمعه سی‌ام دی ماه 1373، ایران اسلامی یکی از فرزندان والا قدر خود را در فاصله‌ای دور از پهنة خویش از دست داد. مهندس مهدی بازرگان به قصد معالجة قلب و بنابر رأی پزشکان، بامداد همان روز تهران را به قصد سویس ترک گفته بود. شادمانی و صفا و صداقت و گرمی همیشگی و چهرة خندان و مصمّم او در فرودگاه مهرآباد برای هیچ‌یک از بدرقه‌کنندگان تردیدی باقی نمی‌گذاشت که وی معالجة قلب را با سلامت کامل انجام خواهد داد و به زودی به سرزمینی که خود را از آنجا می‌دانست و در راه اعتلای آن بسیار کوشیده بود بازخواهد گشت. اما قلم تقدیر الهی به‌گونه‌ای دیگر رقم خورد و عصر روز جمعه، درگذشت مهندس مهدی بازرگان به جهان مخابره شد. ضمن تسلیت فقدان این بزرگمرد ایران و اسلام به همة مردم این مرزوبوم، خصوصاً جامعة فرهنگی و علمی که بیش از نیم قرن با فعالیت‌های مهندس بازرگان در عرصه‌های علم و دین و سیاست آشنا بودند، نگاهی سریع و گذرا بر جنبه‌هایی از صحیفة عمر پربار این خدمتگزار مخلص و بی‌ریای دین و دانش و آزادی، به‌ویژه روش و دیدگاه او دربارة علم و دین، خواهیم داشت و آرزو می‌کنیم که ایران اسلامی هم چنان درختانی استوار و پربار به بار آورد و هرگز مباد که جامعة اسلامی از وجود مردان علم و عمل بی‌بهره شود. مهندس مهدی بازرگان رحمه‌ا... علیه در سال 1287 ش. در خانواده‌ای مذهبی در تهران به دنیا آمد. پدر او از بازاریان خوشنام و نیکوکار بود و مهدی جوان را به تحصیل در مدارس سبک جدید فرستاد. ایران آن روزگار از نظر تاریخی و اجتماعی و سیاسی وضع بحرانی داشت، نظام سیاسی کشور تحوّل یافته بود، کسانی که با پیشرفت‌های شگفت اروپا در علم و فن آشنا شده بودند در نوشته‌ها و خطابه‌های خود می‌کوشیدند واقعیت آن‌سوی مرزها را برای مردم بازگو کنند... خبر درگذشت مرحوم مغفور خلد آشیان، رضوان جایگاه، مرد دین و علم و سیاست جناب مهندس بازرگان رحمت‌ا... علیه برآنم داشت که بر افسردگی روحی خود لگام زنم و قلم را به کار اندازم تا شاید گوشه‌ای ناچیز از حق ادا نشده و بلکه بسیار تضییع شدة این آزاده مرد مسلمان روشن ضمیر و پاک نهاد را ادا کرده باشم: خوبست سخن را از اینجا آغاز کنم که:... صیت شهرت مرحوم مهندس بازرگان پس از شهریور بیست، در میانه و یا سال‌های پایانی این دهه، در اقصی نقاط ایران پیچیده بود... اما این شهرت به خاطر چهرة «توأمان» علمی و دینی او بود که با رشادت و شجاعت، در محیط ضد دین دانشگاهی دوران رضا شاهی و محمدرضا شاهی، به عنوان یک استاد مبرّز و یک روشنفکر مذهبی از فرنگ برگشته و یک استاد متخصص و حتی فوق تخصص، پرچم اسلام و قرآن را در دانشگاه تهران برافراشته بود و علیرغم فشار دو جانبه‌ای که هم از سوی غرب‌زدگان خود باخته و دین و دنیا فروخته و هم از سوی پاره‌ای مجامع و جوامع سنّتی متحجّر مذهبی، بر او و بر جریان فکر نوگرا و نوپای او وارد می‌شد، به تبلیغ و تفسیر علمی دین می‌پرداخت... او پس از فراغت از کار سنگین و طاقت‌فرسای دانشگاه در مسجد هدایت، در کنار و پشت همرزم دیرینه و یار وفادارش مرحوم آیت‌ا... طالقانی، نماز می‌گذارد و پای تفسیر او می‌نشست و گاه خود در آن مسجد که پایگاه روشنفکران و مبارزان دینی آن دوران بود، سخن می‌گفت... باری: مهندس بازرگان در جریان نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران، صمیمانه در مبارزه ضد استعماری نفت که به پیشوایی مرحوم آیت‌ا... کاشانی و مرحوم دکتر مصدق و با فداکاری و جانبازی و شهامت و شجاعت سید بزرگوار والامقام شهید سید مجتبی نواب صفوی و یاران مخلص پاک باخته‌اش به وجود آمده بود، شرکت جست و در سمت رئیس هیأت خلع ید از شرکت غاصب نفت به آبادان رفت و نخستین ایرانی بود که به حق، بر کرسی ریاست شرکت تکیه زد و غاصبان انگلیسی را از ایران زمین بیرون راند... مهندس بازرگان پس از شکست نهضت ملی به دست کودتاگران 28 مرداد 32، از مبارزه دست نکشید و به تأسیس نیروی مقاومت ملّی و در سال‌های 40 به تأسیس نهضت آزادی ایران همت گماشت... وی با آغاز نهضت مقدس اسلامی به رهبری ابرمرد تاریخ معاصر حضرت امام خمینی رضوان‌ا... علیه، به همراه همرزمان و همفکرانش در داخل و خارج کشور، از نخستین افراد و گروه‌هایی بودند که به دعوت اما(ره) لبیک گفتند و با صراحت و شجاعت در مبارزة ضد طاغوت ملت ایران، شرکت جستند... رژیم شاه، پس از سرکوبی نهضت در 15 خرداد42، مرحوم آیت‌ا... طالقانی و بازرگان و اعضای دیگر نهضت آزادی ایران را به محاکمه کشید و آن دو بزرگ را هرکدام به ده سال و همرزمان دیگرشان را به زندان‌های مدت‌دار دیگر محکوم کرد که شرح محاکمات و تاریخچة ایام زندان آنان، کم و بیش به اطلاع ارباب مطالعه رسیده است و بر آنان که از آن محاکمات پرآوازه، بی‌اطلاع یا کم اطلاعند فرض است که به مدارک مربوط مراجعه کنند تا به سهم این آزادگان مسلمان در دفاع از استقلال و آزای این سرزمین و نقشی که به نوبه خود در کنار ملت سرفراز ایران داشته‌اند، آشنا شوند... «صفحه 692 و 696 کتاب «بازرگان در اندیشه فرهیختگان» به کوشش گروه پژوهش‌های تاریخی انتشارات قلم، 1393»