یزدفردا
پایگاه خبری و تحلیلیزمان : 10 Esfand 1394 - 18:41
شناسه : 119672
بازدید : 22279
اصول تربیت و تغذیه کودکان از دیدگاه طب سنتی ایران
یزدفردا"طب سنتی ایران مباحث کامل و ظریفی را در خصوص آداب و شرایط تعلیم، تربیت، تغذیه و بهداشت کودکان بیان کرده است. جای آن دارد که مربیان محترم تربیتی و برنامه‌ریزان آموزشی و بهداشتی کشور بدان توجه لایق را بنمایند و در آن پژوهش کنند.
گرچه با پیشرفت علوم در تمامی زمینه‌ها ممکن است بعضی افراد بازگشت به گذشتگان را مردود بدانند اما بی‌شک حکما در بیان موضوعات لطائفی را مورد توجه قرار داده‌اند که امروزه به آنها کمتر توجه می‌شود در نتیجه این بی‌توجهی گاهاً به مشکلات عدیده‌ای برخورد می‌کنیم که رنج و مشقت فراوان را به دنبال دارد حال آن‌که حکما و اطبای کهن ما به ظرافت و حکمت هرچه تمام‌تر برای پیشگیری و برطرف کردن این مشکلات چاره‌اندیشی کرده‌اند. حسن این روش‌ها قابل اجرا بودن، در دسترس بودن و رعایت نکاتی ساده است.
اما در باب اصول و آداب نگهداری و مراقبت از کودکان و تعلیم و تربیت و پرورش و بعداشت روانی آنها در طب سنتی ایران مطالبی عرضه شده است که احساس می‌شود مادران امروز و اولیای آموزشی و پرورشی امروز جامعه ما بیش از پیش می‌بایست به این نکات ارزنده توجه نمایند.
این نکات را از زمان تولد تا سن بیست سالگی ذکر می‌نمایند که به‌طور اختصار رؤوس مطالب ارائه شده در کتب قدیمی طبی این‌چنین است:
آداب ولادت و به دنیا آوردن و نگهداری از طفل شامل:
شرایط قابله مجرب برای تولد طفل
اعمالی که می‌بایست پس از تولد بر روی نوزاد انجام پذیرد مانند شستشو، جدا کردن ناف معاینات و اعمال یداوی و ...
نوع و کیفیت وسائل نگهداری از نوزاد مانند لباس‌ها و پارچه‌ها
مسائل مربوط به شیردهی مانند: علامات تشخیص شیر خوب، نحوه خوابانیدن نوزاد، زمان شیردهی، شرایط ماد یا دایه برای شیر دادن، مکان‌های مناسب برای نگهداری طفل، شرایط مناسب برای گهواره کودک، تغذیه و پرهیزهای مادر در طول مدت شیردهی، نحوه گرفتن کودک از شیر و ...
نکات فوق جهت آشنائی عنوان شد حال آن‌که موضوع مورد بحث در این مقاله بیشتر روش‌های آموزشی و تربیتی و تأثیر نوع تغذیه بر احوال کودکان است.
از دیدگاه طب سنتی ایران جسم و روح هر دو به شدت از یکدیگر تأثیرپذیرند. بنابراین نوع تغذیه نمود و اثر متقابلی در خصوصیات اخلاقی و رفتاری شخص خواهد داشت و بالعکس اکتساب یا التزام به عملی یا اخلاقی نیکو یا ناپسند تأثیر متقابلش را به‌صورت قطعی بر روی جسم خواهد گذاشت مثلاً کودکان نباید در شرایطی قرار گیرند که خشم و ترس و اندوه و ... بر آنها غلبه کند زیرا این‌ها خود سبب سوء مزاج می‌شوند مثلاً خشم مزاج را بیشتر از حالت اعتدال گرم می‌کند، اندوه خشکی مزاج به بار می‌آورد، پژمردگی و کم‌ارادگی نیروی روانی را سستی می‌بخشد و مزاج را به‌سوی بلغم (سرد و مرطوب) گرایش می‌دهد. پس معلوم می‌شود که در خوش‌خلقی بهبودی تن و روان نیز هست.
بنابراین می‌توان با تغذیه مناسب به همراه تربیتی صحیح کودکانی سالم از جهت جسمی و روانی داشته باشیم.
نوع و اساس تغذیه در طب سنتی ایران برحسب نوع مزاج افراد متفاوت است و این‌طور نیست که هر نوع خوراکی هرچند مفید، برای تمامی اشخاص مناسب باشد. به‌خصوص با توجه به این‌که کودکان در سن رشد هستند توجه به نوع تغذیه آنها برحسب اصول طب سنتی ایران می‌تواند بسیار راه‌گشا باشد.
حکمای طب سنتی اعتقاد بر این داشتند که افراد در سنین مختلف دارای طبایع مختلفی هستند و این عامل و تغییر مزاج را در اثر غلبه یا کاستی حرارت و رطوبت غریزی می‌دانند. اعتقاد بر این است که انسان دارای یک حرارت و رطوبت غریزی وجودی است و این‌دو در بدو تولد در حداکثر میزان خود هستند چراکه عامل حرارت و رطوبت همیشه باعث رشد و نمو است. به‌عنوان مثال در نواحی استوائی و یا شمال کشورمان که عموماً رطوبت همراه با حرارت غالب است جنگل‌های انبوه و درختان سر به فلک کشیده به چشم می‌خورد که بیان‌گر حداکثر نمو در اثر بالا بودن حرارت و رطوبت است. این دو عامل در بدن انسان نیز چنین نقشی را دارند بنابراین همان‌طور که ذکر شد بدن انسان از بدو تولد تا پایان سن رشد که معمولاً بین ۲۸ تا ۳۰ سالگی است دارای حرارت و رطوبت بیشتری نسبت به مراحل دیگر عمر است. و هرچه سن بیشتر شود این رطوبت و حرارت غریزی کاهش پیدا می‌کند تا زمانی که مانند شمعی که می‌سوزد و به پایان می‌رسد، خاموش می‌شود و این مرگ طبیعی است.
▪ جدول زیر مراحل تغییرات حرارت و رطوبت غریزی را در سنین مختلف نشان می‌دهد.
دوره سنی/ ۳۰ ـ ۰/ ۴۰ ـ ۳۰/ ۶۰ ـ ۴۰/ بیش از ۶۰
نام دوره/ رشد/ شباب/ کهولت/ شیخوخت
حرارت غریزی/ ++++/ +++/ ++/ +
رطوبت غریزی/ ++++/ ++/ ++/ +
مزاج/ گرم و تر/ گرم و خشک/ سرد و خشک/ سرد و تر
بنابراین در تغذیه کودک باید کوشید تا خوراک‌هائی که موجب کم شدن و یا زیاد شدن بیش از حد حرارت و رطوبت غریزی شوند مصرف نشود.
مصرف انواع کاکائو، شکلات، چیپس و تنقلات صنعتی به دلیل این‌که طبیعت آنها بسیار گرم و خشک هستند موجب از دست رفتن رطوبات بدن کودکان شده و در نتیجه در رشد آنها اختلال ایجاد می‌کند. یکی از مشکلات عدیده‌ای که سلامت کودکان را تهدید می‌کند یبوست‌های بلندمدتی است که اغلب کودکان دچار آن هستند، یکی از عوامل مهم آن می‌تواند مصرف تنقلات صنعتی باشد که باعث ایجاد گرمای زیاد و در نتیجه خشک شدن رطوبات بدن می‌شوند. یبوست زمینه‌ساز به وجود آمدن بسیاری از بیماری‌هاست از جمله کم اشتهائی کودک به‌علت سوءهاضمه و عدم تخلیه بدن در وقت مناسب که خود باعث اختلال در رشد و نمو می‌شود. هم‌چنین در اثر تجمع سموم در بدن، بی‌قراری، بی‌طراوتی و گاهاً پرخاشگری و افسردگی کودک را به همراه خواهد داشت. مسلم است که در چنین شرایطی نمی‌توان توقع داشت کودک از لحاظ ذهنی در شرایط مناسبی باشد و عموماً اختلالات یادگیری در این‌گونه موارد به چشم می‌خورد.
یکی از بهترین داروهای ملین که خواص زیادی دارد و برای لینت مزاج کودکان مناسب است ترکیب خاکشیر و قدومه شیرازی با آب گرم است. قدومه و خاکشیر به علت طبع گرم و مرطوبی که دارند موافق حال کودکان هستند و به علت مواد لعابی زیادی که دارند لینت بخش خوبی برای مزاج کودکان هستند ضمن این‌که چاق‌کننده و اشتهاآور مناسبی نیز به شمار می‌آیند. هم‌چنین این دو گیاه دافع سودا هستند و مادرانی که از عصبانیت، افسردگی، کم‌خوابی و بدخوابی و پرخاشگری کودکان خود در رنجند از خواص این دو گیاه غافل نشوند.
در طب سنتی ایران تأکید زیادی بر روی نرم نگاه داشتن مزاج کودکان شده است. تأکید شده است حتی‌المقدور کودک از نوشیدن آب بین غذا منع شود زیرا این عمل باعث ایجاد عادتی نادرست شده که ترک آن دشوار و باعث ایجاد انواع ناراحتی‌های گوارشی است نوشیدن آب بین غذا باعث می‌شود غذا خام و ناگواریده از معده خارج شود و کودک دچار مشکلات گوارشی خواهد شد.
یکی از دلایل بیش‌فعالی کودکان که امروزه گریبان‌گیر اغلب پدران و مادران است. استفاده بسیار زیاد کودکان از قندهای مصنوعی و تنقلات مصنوعی است.
قدما، نقش بازی کردن و لعب در رشد جشمی و روانی کودک، بسیار مهم می‌دانستند از این‌رو متذکر این نکته شده‌اند که ”کودک باید به بازی و لعب بپردازد که باعث تفریح و خوشی اوست تا مکدرخاطر و افسرده‌طبع نگردد“ و هم‌چنین دستور داده‌اند که بهتر است کودک با همسالان خودش به بازی بپردازد زیرا تنها در این صورت است که می‌تواند تمامی استعداد خود را به‌کار گیرد و بروز دهد.
● و اما تعلیم و تربیت کودکان:
حکما، چهار سالگی را سن شروع قابلیت فراگیری و تعلیم‌پذیری می‌دانند و توصیه شده است که وی را به آموزگار صاحب خلق و صفات نیکو بسپارند تا آن‌که آداب خوردن و آشامیدن و ادب و احترام به بزرگان و ... را به‌تدریج بیاموزد و تا شش سالگی را به همین منوال رفتار نمایند ولی تأکید شده است تمامی این تعالیم باید با ملایمت باشد و هم‌زمان به لعب و بازی هم بپردازد و سهل‌انگاری متوجه تعلیم او باشد.
بعد از شش سال و در سال هفتم تعلیم و تربیت را مقداری جدی‌تر دنبال کنند اما به‌حدی که باعث تنفر و انزجار او نگردد بلکه موجب سرور او باشد و اگر در این راه لغزش و نافرمانی کرد به دیده اغماض درگذرند و گاه‌گاهی تذکر دهند و تأکید شده است که صفات حسنه را به او تعلیم دهند و آداب دین و شریعت را به او بیاموزند و او را در این امور تشویق نمایند و از صفات رذیله مانند حسد، بخل، کینه، خیانت، دروغ، بی‌حیائی و پرده‌دری و سخن قبیح منع کنند. این سن زمان بسیار حساسی برای تعلیم و تربیت است زیرا که هر خلق و خصلت و خوئی را به راحتی می‌تواند کسب نماید و اگر خدای ناکرده در این سنین اخلاق ناپسندی در وی قرار گیرد در سالیان بعد به دشواری می‌توان آن را تغییر داد.
وقتی کودک به سن نه سالگی رسید باید تعلیمات را زیادتر نمایند و بازخواست را بیشتر کنند و وقتی به سن نوجوانی و چهارده سالگی رسید بازهم تعالیم را زیادتر و بازخواست را بیشتر نمایند و از سن بیست یا بیست و پنج سالگی او را به خود واگذارند.
اما در باب اصول و آداب نگهداری و مراقبت از کودکان و تعلیم و تربیت و پرورش و بعداشت روانی آنها در طب سنتی ایران مطالبی عرضه شده است که احساس می‌شود مادران امروز و اولیای آموزشی و پرورشی امروز جامعه ما بیش از پیش می‌بایست به این نکات ارزنده توجه نمایند.
این نکات را از زمان تولد تا سن بیست سالگی ذکر می‌نمایند که به‌طور اختصار رؤوس مطالب ارائه شده در کتب قدیمی طبی این‌چنین است:
آداب ولادت و به دنیا آوردن و نگهداری از طفل شامل:
شرایط قابله مجرب برای تولد طفل
اعمالی که می‌بایست پس از تولد بر روی نوزاد انجام پذیرد مانند شستشو، جدا کردن ناف معاینات و اعمال یداوی و ...
نوع و کیفیت وسائل نگهداری از نوزاد مانند لباس‌ها و پارچه‌ها
مسائل مربوط به شیردهی مانند: علامات تشخیص شیر خوب، نحوه خوابانیدن نوزاد، زمان شیردهی، شرایط ماد یا دایه برای شیر دادن، مکان‌های مناسب برای نگهداری طفل، شرایط مناسب برای گهواره کودک، تغذیه و پرهیزهای مادر در طول مدت شیردهی، نحوه گرفتن کودک از شیر و ...
نکات فوق جهت آشنائی عنوان شد حال آن‌که موضوع مورد بحث در این مقاله بیشتر روش‌های آموزشی و تربیتی و تأثیر نوع تغذیه بر احوال کودکان است.
از دیدگاه طب سنتی ایران جسم و روح هر دو به شدت از یکدیگر تأثیرپذیرند. بنابراین نوع تغذیه نمود و اثر متقابلی در خصوصیات اخلاقی و رفتاری شخص خواهد داشت و بالعکس اکتساب یا التزام به عملی یا اخلاقی نیکو یا ناپسند تأثیر متقابلش را به‌صورت قطعی بر روی جسم خواهد گذاشت مثلاً کودکان نباید در شرایطی قرار گیرند که خشم و ترس و اندوه و ... بر آنها غلبه کند زیرا این‌ها خود سبب سوء مزاج می‌شوند مثلاً خشم مزاج را بیشتر از حالت اعتدال گرم می‌کند، اندوه خشکی مزاج به بار می‌آورد، پژمردگی و کم‌ارادگی نیروی روانی را سستی می‌بخشد و مزاج را به‌سوی بلغم (سرد و مرطوب) گرایش می‌دهد. پس معلوم می‌شود که در خوش‌خلقی بهبودی تن و روان نیز هست.
بنابراین می‌توان با تغذیه مناسب به همراه تربیتی صحیح کودکانی سالم از جهت جسمی و روانی داشته باشیم.
نوع و اساس تغذیه در طب سنتی ایران برحسب نوع مزاج افراد متفاوت است و این‌طور نیست که هر نوع خوراکی هرچند مفید، برای تمامی اشخاص مناسب باشد. به‌خصوص با توجه به این‌که کودکان در سن رشد هستند توجه به نوع تغذیه آنها برحسب اصول طب سنتی ایران می‌تواند بسیار راه‌گشا باشد.
حکمای طب سنتی اعتقاد بر این داشتند که افراد در سنین مختلف دارای طبایع مختلفی هستند و این عامل و تغییر مزاج را در اثر غلبه یا کاستی حرارت و رطوبت غریزی می‌دانند. اعتقاد بر این است که انسان دارای یک حرارت و رطوبت غریزی وجودی است و این‌دو در بدو تولد در حداکثر میزان خود هستند چراکه عامل حرارت و رطوبت همیشه باعث رشد و نمو است. به‌عنوان مثال در نواحی استوائی و یا شمال کشورمان که عموماً رطوبت همراه با حرارت غالب است جنگل‌های انبوه و درختان سر به فلک کشیده به چشم می‌خورد که بیان‌گر حداکثر نمو در اثر بالا بودن حرارت و رطوبت است. این دو عامل در بدن انسان نیز چنین نقشی را دارند بنابراین همان‌طور که ذکر شد بدن انسان از بدو تولد تا پایان سن رشد که معمولاً بین ۲۸ تا ۳۰ سالگی است دارای حرارت و رطوبت بیشتری نسبت به مراحل دیگر عمر است. و هرچه سن بیشتر شود این رطوبت و حرارت غریزی کاهش پیدا می‌کند تا زمانی که مانند شمعی که می‌سوزد و به پایان می‌رسد، خاموش می‌شود و این مرگ طبیعی است.
▪ جدول زیر مراحل تغییرات حرارت و رطوبت غریزی را در سنین مختلف نشان می‌دهد.
دوره سنی/ ۳۰ ـ ۰/ ۴۰ ـ ۳۰/ ۶۰ ـ ۴۰/ بیش از ۶۰
نام دوره/ رشد/ شباب/ کهولت/ شیخوخت
حرارت غریزی/ ++++/ +++/ ++/ +
رطوبت غریزی/ ++++/ ++/ ++/ +
مزاج/ گرم و تر/ گرم و خشک/ سرد و خشک/ سرد و تر
بنابراین در تغذیه کودک باید کوشید تا خوراک‌هائی که موجب کم شدن و یا زیاد شدن بیش از حد حرارت و رطوبت غریزی شوند مصرف نشود.
مصرف انواع کاکائو، شکلات، چیپس و تنقلات صنعتی به دلیل این‌که طبیعت آنها بسیار گرم و خشک هستند موجب از دست رفتن رطوبات بدن کودکان شده و در نتیجه در رشد آنها اختلال ایجاد می‌کند. یکی از مشکلات عدیده‌ای که سلامت کودکان را تهدید می‌کند یبوست‌های بلندمدتی است که اغلب کودکان دچار آن هستند، یکی از عوامل مهم آن می‌تواند مصرف تنقلات صنعتی باشد که باعث ایجاد گرمای زیاد و در نتیجه خشک شدن رطوبات بدن می‌شوند. یبوست زمینه‌ساز به وجود آمدن بسیاری از بیماری‌هاست از جمله کم اشتهائی کودک به‌علت سوءهاضمه و عدم تخلیه بدن در وقت مناسب که خود باعث اختلال در رشد و نمو می‌شود. هم‌چنین در اثر تجمع سموم در بدن، بی‌قراری، بی‌طراوتی و گاهاً پرخاشگری و افسردگی کودک را به همراه خواهد داشت. مسلم است که در چنین شرایطی نمی‌توان توقع داشت کودک از لحاظ ذهنی در شرایط مناسبی باشد و عموماً اختلالات یادگیری در این‌گونه موارد به چشم می‌خورد.
یکی از بهترین داروهای ملین که خواص زیادی دارد و برای لینت مزاج کودکان مناسب است ترکیب خاکشیر و قدومه شیرازی با آب گرم است. قدومه و خاکشیر به علت طبع گرم و مرطوبی که دارند موافق حال کودکان هستند و به علت مواد لعابی زیادی که دارند لینت بخش خوبی برای مزاج کودکان هستند ضمن این‌که چاق‌کننده و اشتهاآور مناسبی نیز به شمار می‌آیند. هم‌چنین این دو گیاه دافع سودا هستند و مادرانی که از عصبانیت، افسردگی، کم‌خوابی و بدخوابی و پرخاشگری کودکان خود در رنجند از خواص این دو گیاه غافل نشوند.
در طب سنتی ایران تأکید زیادی بر روی نرم نگاه داشتن مزاج کودکان شده است. تأکید شده است حتی‌المقدور کودک از نوشیدن آب بین غذا منع شود زیرا این عمل باعث ایجاد عادتی نادرست شده که ترک آن دشوار و باعث ایجاد انواع ناراحتی‌های گوارشی است نوشیدن آب بین غذا باعث می‌شود غذا خام و ناگواریده از معده خارج شود و کودک دچار مشکلات گوارشی خواهد شد.
یکی از دلایل بیش‌فعالی کودکان که امروزه گریبان‌گیر اغلب پدران و مادران است. استفاده بسیار زیاد کودکان از قندهای مصنوعی و تنقلات مصنوعی است.
قدما، نقش بازی کردن و لعب در رشد جشمی و روانی کودک، بسیار مهم می‌دانستند از این‌رو متذکر این نکته شده‌اند که ”کودک باید به بازی و لعب بپردازد که باعث تفریح و خوشی اوست تا مکدرخاطر و افسرده‌طبع نگردد“ و هم‌چنین دستور داده‌اند که بهتر است کودک با همسالان خودش به بازی بپردازد زیرا تنها در این صورت است که می‌تواند تمامی استعداد خود را به‌کار گیرد و بروز دهد.
● و اما تعلیم و تربیت کودکان:
حکما، چهار سالگی را سن شروع قابلیت فراگیری و تعلیم‌پذیری می‌دانند و توصیه شده است که وی را به آموزگار صاحب خلق و صفات نیکو بسپارند تا آن‌که آداب خوردن و آشامیدن و ادب و احترام به بزرگان و ... را به‌تدریج بیاموزد و تا شش سالگی را به همین منوال رفتار نمایند ولی تأکید شده است تمامی این تعالیم باید با ملایمت باشد و هم‌زمان به لعب و بازی هم بپردازد و سهل‌انگاری متوجه تعلیم او باشد.
بعد از شش سال و در سال هفتم تعلیم و تربیت را مقداری جدی‌تر دنبال کنند اما به‌حدی که باعث تنفر و انزجار او نگردد بلکه موجب سرور او باشد و اگر در این راه لغزش و نافرمانی کرد به دیده اغماض درگذرند و گاه‌گاهی تذکر دهند و تأکید شده است که صفات حسنه را به او تعلیم دهند و آداب دین و شریعت را به او بیاموزند و او را در این امور تشویق نمایند و از صفات رذیله مانند حسد، بخل، کینه، خیانت، دروغ، بی‌حیائی و پرده‌دری و سخن قبیح منع کنند. این سن زمان بسیار حساسی برای تعلیم و تربیت است زیرا که هر خلق و خصلت و خوئی را به راحتی می‌تواند کسب نماید و اگر خدای ناکرده در این سنین اخلاق ناپسندی در وی قرار گیرد در سالیان بعد به دشواری می‌توان آن را تغییر داد.
وقتی کودک به سن نه سالگی رسید باید تعلیمات را زیادتر نمایند و بازخواست را بیشتر کنند و وقتی به سن نوجوانی و چهارده سالگی رسید بازهم تعالیم را زیادتر و بازخواست را بیشتر نمایند و از سن بیست یا بیست و پنج سالگی او را به خود واگذارند.
ناهید فهیم‌پور، کارشناس آموزش ابتدائی
منابع
ابن سینا/ قانون در طب/ انتشارات سروش
محمدحسین عقیلی خراسانی/ خلاصه الحکمه/ انتشارات اسماعیلیان
منابع
ابن سینا/ قانون در طب/ انتشارات سروش
محمدحسین عقیلی خراسانی/ خلاصه الحکمه/ انتشارات اسماعیلیان
منبع : فصلنامه عطارنامه