یزدفردا

یزدفردا "ضمغ‌های دارویی ترکیبات هیدروکلوئیدی گیاهی هستند که بی‌شکل و نیمه شفاف بوده و به وسیله‌ی خراش دادن گیاهان عالی به وجود می‌آیند بعضی از هیدروکلوئیدی‌های مفید نیز در جنین دانه یا قسمتهای دیگر گیاه به حالت پکتین وجود دارند که Agar و Algin و Carageenan مثالهایی از این نوع می‌باشند.

صمغ‌های دارویی موارد استعمال مختلفی در طب سنتی و در پزشکی دارند به عنوان مثال در دندانپزشکی از خاصیت چسبندگی آنها استفاده می‌شود و در پزشکی از خاصیت مسهلی و در داروسازی به عنوان عامل به هم چسباننده‌ی قرص‌ها، امولسیون کننده، ژلاتین کننده، سوسپانسیون کننده، پایدار کننده و ضخیم‌کننده به کار برده می‌شوند. مهمترین صمغهای دارویی و موارد استعمال آنها در طب سنتی جهت اطلاع و اندیشه عبارتند از:
۱) صمغ کتیرا (Tragacanth) صمغی است که در اثر شکاف دادن ساقه‌های بعضی از Astragalus ها (گونها) از تیره‌ی‌ Leguminosae (نخود) به دست می‌آید Tragacanth یک لغت یونانی است که از دو قسمت تشکیل شده یکی Tragos به معنی بز و دیگری Akantha به معنی شاخ و ظاهراً این اصطلاح به این منظور انتخاب شده که محصول کتیرا شبیه به شاخ بز است. بیشتر گونهایی که از آنها صمغ کتیرا به دست می‌آورند در ارتفاعات ۱۲۰۰ تا ۳۱۰۰ متر می‌رویند. در یک باور قدیمی برای اینکه گیاه صمغ بیشتری تولید کند بعد از شکاف دادن تنه‌ی گون مقداری گیاه در بالای سر درختچه‌ می‌سوزانند و معتقدند گیاه به علت دیدن این منظره متألم می‌شود و اشک می‌ریزد که این اشک همان محصول کتیرا می‌باشد. 
کتیرای نوع مرغوب را در داروسازی به عنوان عامل سوسپانسیون کننده گردهای غیر محلول به کار می‌برند علاوه بر این از آن در فرآورده‌های مختلف دارویی برای امولسیون کردن روغنها و رزینها نیز استفاده می‌کنند. صمغ کتیرا را در صنعت قرص‌سازی و حب سازی به عنوان به هم چسباننده و در صنایع آرایشی بالاخص در لوسیونها، کرمهای دست و کرمهای بدون چربی به عنوان نرم کننده‌ و امولسیون کننده به کارمی‌برند. همچنین ازآن به عنوان ماده‌ی چسباننده برای دندان مصنوعی استفاده به عمل می‌آید. نوع مرغوب کتیرا در صنعت پارچه‌بافی بخصوص چیت‌سازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
▪ مورد استعمال در طب سنتی: 
مؤمن حسینی در کتاب تحفة المومنین صفحه ۲۱۶ صمغ کتیرا را به عنوان بر طرف کننده‌ی گرفتگی صدا به کار برده و ابن‌سینا ابوعلی‌حسین بن‌ علی در کتاب القانون فی الطب جلد دوم صفحه ۱۹۱ صمغ کتیرا را برای درمان ‌ناراحتی‌های سینه توصیه نموده و برای آن خاصیت ملین و ضد دردهای کلیه و مثانه قائل شده است. علاوه بر این ابن سینا از صمغ کتیرا به عنوان پاد زهر سموم استفاده نموده و آن را بخصوص برای برطرف کردن ناراحتی‌های چشم مورد استفاده قرار می‌داده‌ است.
۲) صمغ‌ عربی را از شیره‌‌ی خشک شده ساخته و شاخه‌های گیاهی به نام Acacia Senegal از تیره‌ی Leguminosae (نخود) در اثر شکاف دادن به پوست ساقه به دست می‌آورند. اصولاً کلمه‌ی‌ صمغ عربی اصطلاح غلطی به نظرمی‌رسد که به این دارو داده شده است زیرا این صمغ در عربستان و بعضی از کشورهای عربی دیگر به مقدار بسیارکم یافت می‌شود و مقدار آن به قدری ناچیز است که صادر نمی‌شود ولی چون پزشکان قدیم ایرانی کتب خود را به زبان عربی که زبان رسمی آن زمان بوده تألیف نموده‌اند. به این نام معروف شده است اکثر قریب به اتفاق کتب پزشکی به زبان عربی را طبیبان ایرانی تألیف نموده‌اند. صمغ عربی را در داروسازی به عنوان امولسیون کننده و سوسپانسیون کننده و به علت داشتن خاصیت چسبندگی آن در قرص سازی به مصرف می‌رسانند.
▪ موارد استعمال در طب سنتی:
ابوریحان بیرونی در کتاب الصیدنه صفحه ۴۴ از صمغ عربی به عنوان جلوگیری کننده از خونروی‌های شکمی استفاده کرد و علاوه بر این آن را به عنوان داروی ضد اسهال به کار برده است. مؤمن حسینی، نجیب محمد در کتاب تحفة‌المومنین صفحه ۳۰ ضماد صمغ عربی را به عنوان مقوی بدن و برطرف کننده‌ی دردهای عصبی توصیه نموده است. ابن سینا، ابوعلی حسین بن‌حسن‌بن علی در کتاب القانون فی الطب جلد ۲ صفحه ۲۴۲ صمغ عربی را برای معالجه‌ی سوختگیهای آتش و التهابات رحم و مقعد به کار برده است.
۳) صمغ کاریا از شیره‌ی‌ خشک شده گیاهی به نام Sterculiaurens از تیر‌ه‌یSterculiaceae به دست می‌آید. این صمغ بی‌رنگ یا زرد رنگ و نیمه شفاف بوده و در طب سنتی به خاطر خاصیت مسهلی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این صمغ در داروسازی به عنوان عامل امولسیون و سوسپانسیون کننده به مصرف می‌رسد و به علت خاصیت چسبندگی آن در دندانپزشکی نیز مورد استفاده قرارمی‌گیرد. علاوه بر این در لوسیونهای پوستی صنایع بافندگی چاپ دار فرآورده‌های غذایی نیزبه مقدار زیاد به مصرف می‌رسد.
۴) صمغ گوآر از قسمتهای اندوسپرم دانه‌ی گیاهی به نام Cyanopsistetragonolibus از تیره‌ی Leguminosae به دست می‌آید. در پزشکی سنتی این صمغ به عنوان ملین، مسهل و کم کننده‌ی اشتها توصیه شده و آن را جهت درمان زخم معده به کار می‌برند. درداروسازی صمغ گوآر به عنوان ضخیم‌ کننده وبه هم چسباننده‌ی قرصها مورد مصرف قرار می‌گیرد. یکی ازمهمترین موارد کاربرد آن در صنایع غذایی و کاغذ سازی است.
۵) صمغ خرنوب از قسمت هیدروکلوئید پودر شده‌ی اسپرم دانه‌های درخت Ceratunia Siligua از تیر‌ه‌ی Leguminosae به دست می‌آید. در ترکیب این صمغ گالاکتومانان وجود دارد و به عنوان مسهل، ملین و کم کننده‌ی اشتها در طب سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این صمغ در داروسازی به عنوان ضخیم‌ کننده و پایدار کننده و به هم چسباننده‌ قرصها به کارمی‌رود و در صنایع دیگری نیز که احتیاج به مواد هیدروکلوئیدی می‌باشد مورد مصرف قرار می گیرد.
۶) صمغ گزانتان در اثر میکروارگانیسم Xanthomonas Campestris روی کربوهیدراتهای مناسبی به دست می‌آید. صمغ گزانتان به علت داشتن خصوصیات امولسیون و سوسپانسیون کنندگی بسیار خوب در داروسازی مدرن به مصرف می رسد علاوه براین به علت داشتن خاصیت شبیه پلاستیک، آن را در ساختن خمیر دندان و بعضی از پمادهای دیگر به کار می‌برند.

دکتر شهره فتاح پور
دکتر سعیدرضا شیخی
داروساز

منبع : هفته نامه پزشکی امروز