یزدفردا

یزدفردا"طب سنتی:به زبان سریانی بستی به عربی فستق به یونانی بسطاقیا نامیده می‌شود. نام رایج گیاه tachio - pios و نام علمی آن pistacia vera می‌باشد.

طول درخت پسته در مناطق حاره تا ارتفاع ده متر هم می‌رسد ولی در مناطق معتدله ارتفاع آن کمتر است و به‌صورت درختچه در می‌آید. در متون طب سنتی ذکر شده که دو نوع جبلی (وحشی و خودرو) و بستانی دارد. که نوع دوم از پسته جبلی درشت‌تر است. افغانستان، سوریه، نواحی مدیترانه، کالیفرنیای آمریکا و ایران (رفسنجان، دامغان، خراسان و قزوین) از نواحی پرورش درخت پسته است. میوه درخت پسته در یک سال دارای مغز می‌باشد و در یک سال مغز ندارد که به آن بزغنج می‌گویند. 
پسته غیر مقشر یعنی پسته به همراه پوست تا مدت‌ها سالم می‌ماند اما نوع مقشر یعنی پسته‌ای که پوستش کنده شده باشد اگر چند روز بماند تازگی و طراوتش را تا حدی از دست می‌دهد و بهترین پسته، پسته تازه است که به تازگی پوستش را کنده باشند و تازه مقشر شده باشد.
مغز پسته دارای طعم مطبوع و ملایم است و پوشیده از یک قشر خیلی نازک و جدانشدنی و به رنگ قرمز است که اصطلاحاً جفت نامیده می‌شود. میوه پسته سفت و تا حدی خشک است.
از ترکیبات شیمیائی پسته می‌توان به آمیدون، ساکارز، انواع ویتامین‌ها از قبیل ویتامین A.B۱.B۶.E اشاره کرد. موادی از قبیل منیزیم، پتاسیم، سلنیم، روی و مس، فولاد و آهن و اسید آمینه غیر ضروری آرژی‌نین.
چربی‌های موجود در پسته از نوع غیر اشباع (Unsaturated) و فیتوسترول‌ها نیز می‌باشند. به علاوه پسته دارای ترکیباتی هستند که به‌طور طبیعی توسط گیاهان تولید می‌شوند تا گیاهان را در برابر آسیب قارچ‌ها، ویروس‌ها و باکتری‌ها در امان نگه دارند. این گروه از مواد شیمیائی از ابتلا به بیماری‌های قلب و عروق پیشگیری نیز می‌کنند. موادی مثل سیانیدین و پروآنتوسیانیدین بتاسیتوسترول گاما توکوفرول لوتئین و کوئرستین جزء گروه کمیکال هستند.
قسمت خوراکی میوه. مغز آن یعنی مغز پسته می‌باشد که به علت معطر بودن مصرف Culinary (سر سفره) دارد و به‌عنوان چاشنی در غذاها و جزئی از تنقلات و آجیل مصرف می‌شود و کاربردهای درمانی کثیری نیز برای آن ذکر شده است. در طب سنتی و گیاه درمانی برای پوست پسته مصرف درمانی قائل شده‌اند. 
● مزاج پسته:
متون طب سنتی ایران مزاج مغز پسته را گرم‌‌تر از گردو می‌داند و در مجموع به درجه دوم گرم و خشک برای پسته قائل شده‌اند ولی برخی از این متون تا سوم گرم و سوم خشک نیز برای پسته در نظر می‌گیرند. لکن چون میوه این گیاه دارای رطوبتی اضافه می‌باشد که در تمام ماده و جرم پسته به‌طور یک‌نواخت و مساوی گسترده نشده است. و از آن به رطوبت فضلیه تعبیر می‌شود لذا بعضی از حکما آن را تر نیز محسوب می‌کنند.
به نظر می‌رسد که هر چه از درون میوه پسته به سمت بیرون آن پیش می‌رویم از نظر مزاج از میزان کیفیت حرارت در قسمت‌های مختلف پسته کاسته می‌شود که از این خاصیت تغییر مزاج در پسته در درمان انواع بیماری‌های اعضاء مختلف بدن انسان می‌توان یاری جست به‌عنوان مثال دیده شده که جفت پسته یعنی پوست بالای لب یا مغز پسته که بلافاصله روی مغز پسته قرار دارد و در واقع همان پوسته نازک (رقیق) ملاصق (چسبیده) به مغز پسته است معتدل در حرارت و خشکی هست. مزاج خارجی‌ترین پوست که سبز رنگ است و روی پوست سفت و صلب و چوبی سفید رنگ پسته قرار دارد سرد و خشک می‌باشد.
بدل پسته به مغز بادام و مصلح پسته آشامیدن سرکه و خوردن انار ترش و زردآلوی خشک ترش و میوه‌های بارده و کلاً خوردن ترشی است. پسته مصدع محرورین است یعنی ممکن است افراد گرم مزاج را دچار سردرد کند و مصرف زیاد پسته نیز ایجاد شری می‌کند که نوعی بثور ریز در سطح پوست بدن دارای خارش فراوان می‌باشد.
● خواص پسته از نقطه نظر گیاه‌درمانی
(Herbal Medicine): به علت وجود فیتو سترول‌ها سطح کلسترول به ویژه LDL را پائین می‌آورد. نقش پیشگیری کننده و ایضاً درمان کمکی در بیماری‌های عروقی در کنار داروهای شیمیائی برای پسته می‌توان قائل شد. آرژینین موجود در پسته قابلیت انعطاف‌پذیری شریان‌ها را می‌افزاید و باعث افزایش و تقویت جریان خون می‌شود. زیرا روی مکانیسم‌های با واسطه نیتریک‌اکساید تأثیر می‌گذارد و نهایتاً باعث relax شدن و شل شدن عضلات صاف جدار شرائین و گشادتر شدن آنها می‌شود. مشاهده شده که ترکیبات فیتوکمیکال موجود در مغز پسته باعث محافظت و مصونیت فرد در برابر بیماری‌های قلب عروقی و تاحدی کانسرها می‌شود. (موضوعی که در طب سنتی از پسته به‌عنوان مقوی دل یاد می‌کند) و نقش پیشگیری کننده که فرد مصرف منظم روزانه پسته داشته باشد.
▪ از دیدگاه طب سنتی می‌توان خواص پسته را از دو جنبه بررسی کرد:
ـ اول طعم پسته که به علت مرارت و تا حدی عفوصت (کمی تلخی و تقریباً گسی) و داشتن خواص قبض و تخشین افعال و عملکرد پسته در بدن انسان توجیه می‌شود.
ـ دوم بررسی خواص پسته براساس استعمال قسمت‌های مختلف این گیاه مثلاً این‌که خوردن مغز پسته (مزاج گرم و خشک) با خوردن پوست نازک قرمز رویش (که از نظر حرارت و خشکی معتدل است و شاید این اعتدال تا حدی شدت حرارت و یبوست مغز آن را تعدیل کند) باعث فربهی و چاق شدن بدن می‌شود. بنابراین از مغز پسته با پوست ملاصقش به مسمن بدن و رافع لاغری تعبیر می‌شود. 
مضاف بر آن‌که مصرف این قسمت از پسته باعث تقویت معده می‌شود و این تقویت به علت همان فعل قبض پسته است. 
زیرا پسته تا حدی جزء گیاهان قابض (Astrinent) به حساب می‌آوریم.
مصرف پوست سرد و خشک پسته به‌عنوان خارجی‌ترین لایه میوه این گیاه به‌صورت مضغ (مزمزه و مکیدن این پوسته در دهان) باعث تقویت مخاط لثه می‌شود پس مقوی دندان و بافت‌های دهانی محسوب می‌گردد.
نشستن در آبی که پوست چوبی و صلب و سفید پسته در آن جوشانده شده باشد باعث نفوذ عصاره شیمیائی موجود در این قسمت از گیاه در نواحی انان و ژینتال (تناسلی)می‌شود و دیده شده که در درمان خروج مقعد مفید است. نطول به طبیخ (یعنی ریختن آب حاصل از جوشاندن پوست تند درخت پسته و جوشانده برگ پسته بر روی بدن) در درمان برخی ناراحتی‌های مقعد مؤثر است.
حال به بررسی کامل‌تر خواص پسته از دیدگاه طب سنتی ایران می‌پردازیم که هدف اصلی این گفتار است.
مصرف پسته به‌طور کلی باعث تقویت ذهن و حفظ دماغ و رفع خفقان (طپش قلب) و حتی (استفراغ) و غثیان (تهوع) و مغص (پیچش شکم و درد شکم به همراه قراقر شکم) می‌باشد. توجیه بعضی از این خواص پسته در رابطه با دستگاه گوارش با توجه به قابض بودن این گیاه امکان‌پذیر است. چراکه حرکاتی که از معده به سمت قسمت‌های فوقانی‌تر دستگاه گوارش ایجاد می‌شود و باعث تهوع استفراغ و احتمالاً رفلاکس می‌گردد و یا از معده به مست پائین یعنی روده‌ها که باعث پیچش شکم (مغص) و حتی اسهال می‌شود توسط خاصیت قبض پسته کنترل مس‌شود.
پسته هم‌چنین در درمان برودت کبد و تفتیح سده کبد و منافذ غذا و کیسه صفرا مفید است و منقی کبد (پاک کننده کبد از اخلاط و فضول زائد و غیرطبیعی) می‌باشد و مزیل وجع رطوبی کبد هم می‌باشد یعنی درد کبدی ناشی از سوء مزاج رطب این عضو را زائل می‌کند و از بین می‌برد. پسته مفتح سدد کبدی (گرفتگی‌های کبدی) است به عبارتی تفتیح بند آمدگی‌های کبدی می‌کند و در درمان برخی انواع یرقان نیز مفید می‌باشد. 
سعوط پسته همراه با مشک جهت درمان لقوه و تقویت حافظه و تنقیه دماغ مفید است و همراه با عنبر برای ازاله وسواس و مواد سوداوی مؤثر است. پسته به علت گرم و خشک بودن در بهبود سرفه‌های رطوبتی بلغمی مؤثر بوده و به‌طور کلی در درمان گروهی از سرفه‌های مزمن مفید است. 
مضغ پوست سبز بیرونی پسته (خارجی‌ترین پوسته پوسته) رافع تشنگی و بوی بد دهان و قلاع (زخم‌های دهانی) می‌باشد و مقوی دندان و مخاط لثه است. به علاوه مضغ این قسمت در دهان رافع فواق (سکسکه) و قی و اسهال است. به علت تقویت معده و به علت قابض بودنش مانع برگشتن غذا از معده به مری می‌شود. پسته مانند سایر مقوی‌های (تونیک‌های) گوارشی دارای مواد تلخ (bitter=بیتر) می‌باشد که توجیه کننده افعال ناشی از مرارت و تلخی این گیاه می‌باشد.
پسته قلیل‌الغذا است و خوردن آن مولد خون صالح است و همان‌طور که اشاره شد چاق کننده افراد لاغر است. پسته حکم تریاق و فادزهر برای گزش (سم) حشرات موذی دارد و به‌طور ذوالخاصیه این کار را انجام می‌دهد. 
نطول به طبیخ پوست درخت و برگ آن برای رفع جرب و حکه (خارش) حبس نزلات و رفع قمل (شپش) مؤثر است. 
تأثیر پسته روی دستگاه تناسلی به این صورت است که: پسته به علت داشتن رطوبت فضلیه مثل سایر گیاهان (داروئی) دارای این رطوبت (از قبیل شقاقل، بهمنین و بوزیدان) واجد خاصیت مبهی (Aphrodisiac) یا افزایش دهنده نیروی جنسی و زیاد کننده منی می‌باشد. نطول به طبیخ پوست درخت و برگ پسته در درمان درد مقعد و رحم مفید است.

منابع:
۱) ابوعلی سینا. قانون. جلد ۲
۲) عقیلی خراسانی. مخزن الادویه
۳) تحفه حکیم مومن
۴) علی‌بن حسین انصاری شیرازی اختیارات بدیعی
۵) سید اسماعیل جرجانی. الاغراض الطبیهٔ و المباحث العلائیهٔ. جلد ۲
۶) علی زرگری. گیاهان داروئی. جلد ۱
دکتر سید شاهین سلطانی
پزشک. عضو گروه تحقیقات طب سنتی ایران، دانشگاه شاهد
انجمن علمی طب سنتی ایران

منبع : فصلنامه عطارنامه