یزدفردا
پایگاه خبری و تحلیلی
بررسی نسبت «طبس» و «مشهد»
ماجرای مهمی که برای تحلیل و بررسی آن در تقویم تاریخ انقلاب اسلامی باید به ١٧٢ روز قبل از آن برگشت؛ یعنی روز تسخیر لانه جاسوسی آمریکا. حرکتی که توسط دانشجویان پیرو خط امام در ١٣ آبان ٥٨ رقم خورد و حضرتش از آن به «انقلاب دوم» تعبیر کرد؛ روزی که در سررسید ایرانی‌ها از آن به «روز ملی مبارزه با استکبار جهانی» یاد می‌شود.
مقصود این یادداشت، ارائه تحلیلی کوتاه از نسبت فرهنگی و تاریخی «مشهد» و «طبس» ذیل این واقعه مهم تاریخی انقلاب اسلامی و تأکید بر ضرورت تولیدات فرهنگی و هنری در این باره است.
١- مشهد به‌دلیل ظرفیت‌های ذاتی (و نه انضمامی) خود، شهر تولید معنا و معنویت است. فرهنگ و هنر هم عرصه‌های تولید معنا هستند. بنابراین مشهد می‌تواند به پایتخت تولید فرهنگی و هنری انقلاب اسلامی تبدیل شود.
٢- نشانه‌ها و نمونه‌های زیادی در این زمینه وجو دارد. هم نشانه‌های تاریخی و هم نمونه‌های انسانی. بسیاری از تولیدکنندگان معنا (تفکر و ادبیات) برای انقلاب اسلامی از خطه خراسان و پایتخت آن شهر مشهد برخاسته‌اند. رهبر فرزانه انقلاب، آیت‌ا... خامنه‌ای، آیت‌ا... مطهری و دکتر شریعتی ازجمله آنان‌اند.
٣- نشانه تاریخی و بزرگ دیگر «وجه تسمیه» این شهر عزیز است. مشهد یعنی محل شهادت امام هشتم و شهادت با تعریف امام خمینی «هنر مردان خدا» است. درواقع با این اسم، تاریخ انقلاب ما با تاریخ تشیع و تاریخ اسلام ناب پیوند می‌خورد. شهادت نتیجه و میوه انقلابی‌ترین حرکت دینی یعنی «جهاد» است. گاهی این جهاد، نظامی است و گاهی در بطن زندگی رقم خورده و فرهنگی است. اتفاقا قیام و جهاد امام رضا(ع) جهادی نظامی و قیام به شمشیر نبوده است و از آن به جهادی کاملا فرهنگی و سیاسی تفسیر می‌شود. قیامی که چون دیگر ائمه سرانجامی خونین داشت و ختم آن شهادت به دست مامون عباسی در شهر طوس بود.
٤- درباره شهر «طبس» و نسبت فرهنگی آن با «مشهد» سخن بسیار است. البته ابتدا باید درباره نسبت کنونی مشهد با کل شهرهای حوزه خراسان سخن گفت. می‌دانیم در طول تاریخ ایران (به‌خصوص دوره ایران اسلامی) همیشه شهرها و مدنیت‌هایی از خراسان بزرگ، پایتخت فرهنگی منطقه خود و حتی جهان اسلام بوده‌اند. از بلخ و هرات و سمرقند و بخارا گرفته تا طوس و نیشابور و بیهق و قهستان. حال در برخی دوره‌ها این پایتخت فرهنگی با مرکزیت سیاسی یکی می‌شده است و در موارد بیشتری این‌گونه نبوده است.
به قول استاد مهدی سیدی هر زمانی که یک شهر از این خطه، پایتخت این صفحه جغرافیایی بوده است، جور دیگر شهرها را نیز می‌کشیده است. یعنی شهرهای کوچک‌تر که همه در دوره‌ای برای خود ابرشهر بوده‌اند، در فرهنگ، هنر، اجتماع و سیاستِ کلان‌شهر منطقه خراسان بزرگ بروز و ظهور داشته‌اند.
٥- برای همین در مشهد امروز که وزنه پایتخت فرهنگی خراسان بزرگ بودن روی دوش اوست، کوچه‌ها یا محلات یا دیگر مجتمع‌های انسانی و فرهنگی با نام و یاد شهرهای دیگر خراسان، بسیار وجود دارد. کوچه بخارایی‌ها داریم و حسینیه هراتی‌ها. یا در نام خانوادگی مردم، سبزواری و نیشابوری و تربتی و قاینی و «طبسی»... فراوان داریم.
٦- مشهد کنونی در واقع تبدیل به پایتخت تمدنی خراسان بزرگ شده است. دلیل عمده این پایتختی سفر تاریخی حضرت علی‌بن‌موسی الرضا(ع) از مدینه به مرو بوده است. سفری که جنبه‌های قوی دینی را با جنبه‌های ملی و فرهنگی و به‌خصوص زبانی آمیخت و بر قدرت نرم و فرهنگی مشهد افزود. مشهد به مرور زمان تبدیل به یکی از پایگاه‌های بزرگ شیعیان شد. مرکزی که عقلانیت و اعتدال شیعی را رواج داد. برای همین است که اهل‌سنت خراسان از معتدل‌ترین برادران اهل‌سنت و گسترش‌دهندگان مکتب اعتدالی در جهان تسنن هستند. البته ضعف دولت‌ها و امنیت کمتر شهرهای خراسانی خارج از مرزهای ایران کنونی نیز مزید بر علت شد.
٧- طبس به لحاظ آب و هوایی و جغرافیایی تشابه زیادی به ایران مرکزی دارد. به‌خصوص به خطه کویری و بافرهنگ یزد. بعضی گفته‌اند نام آنجا «تب بس» بوده است، تب در فارسی به معنای حرارت و داغی است و طبس یعنی بسی داغ. اما این شهر به لحاظ تاریخی و فرهنگی و زبانی وابسته به خراسان است. شاید برای همین، وقتی در سال ۱۳۸۰ و قبل از تقسیم استان خراسان بزرگ، به استان یزد ملحق شد؛ پس از چند سال و بعد از تقسیم استان خراسان، در زمستان سال ۱۳۹۱، به استان خراسان جنوبی ملحق شد. جالب اینکه تولیت آستان قدس رضوی، آیت‌ا... «طبسی»، متعلق به این دیار است. خود این موضوع نشان می‌دهد روح یک شهر مهم است. در واقع طبس، روحی بیشتر خراسانی و جسمی بیشتر یزدی دارد و در واقع حلقه واصل خراسان به ایران مرکزی است.
٨- درباره خدمات فرهنگی متقابل «مشهد» و «یزد» سخن بسیار است. از یزدی‌های مشهدی و مقیم شهر امام رضا(ع) شده می‌توان گفت یا از کسانی که توان صحبت به لهجه‌های یزدی و مشهدی هم‌زمان و آن هم به‌صورت غلیظ و زق را دارند. طبس به لحاظ فرهنگی نیز بین یزد و مشهد است. جالب اینکه شهید بزرگوار واقعه طوفان شن طبس یعنی محمد منتظر قائم نیز فرمانده سپاه یزد است. او یک روز بعد از حادثه و با چراغ سبز دولت بنی‌صدر به هواپیماهای آمریکایی به شهادت می‌رسد. بزرگداشت او در شهر مشهد خود یکی دیگر از نشانه‌های خدمات فرهنگی متقابل «مشهد» و «یزد» است.
٩- در حوزه هنر نیز تنها کار خوبی که برای حماسه طبس شده است، فیلم و سریال «طوفان شن» ساخته جواد شمقدری است که کارگردانی مشهدی است. راه‌اندازی یک جشنواره موسیقی انقلابی هم در مشهد به این بهانه را می‌توان نشانه‌ای دیگر از فعالیت فرهنگی و هنری بوم‌های فرهنگی همسایه ذیل گفتمان انقلاب اسلامی برشمرد.
١٠- حادثه طبس ترکیبی از رشادت و معجزه (حماسه و عرفان) است. یکی از معجزات تاریخ انقلاب و امدادهای غیبی آن ماجرای طوفان شن بود. همان‌طور که حضرت امام فرمودند، شن‌ها مامور خدا بودند. از طرفی حماسه و عرفان مهم‌ترین مولفه‌های هنر انقلاب اسلامی است. مشهد نیز شهر حماسه و عرفان است و شاید بهترین مکان برای برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و هنری انقلاب اسلامی مثل موسیقی و سرود ضد آمریکایی و استکبارستیز. زمان و مکان هر دو سنجیده انتخاب شده‌اند و امیدواریم که تولیدات این جشنواره هم سنجیده و تاثیرگذار باشد.