رضا ملاحسینی اردکانی؛ دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه خوارزمی
محیط شناسی پژوهش
اردکان:شهر اردکان، مرکز شهرستان اردکان استان یزد، در 60 کیلومتری شمال غربی یزد و در انتهای دشت یزد – اردکان، در طول جغرافیایی 54 درجه و 1 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 19 دقیقه شمالی و در ارتفاع 1035 متری از سطح دریا قرار دارد. مساحت شهر در حدود 19 کیلومتر مربع برآورد شده که از جنوب به شهر میبد، از شمال به باغات پسته و شهر احمدآباد اردکان، از شرق به اراضی مشرف به ارتفاعات هریشت و از غرب به اراضی مشرف به ارتفاعات عقدا منتهی می شود. از نظر آب و هوایی زمستانهای این شهر سرد و کم باران و تابستانهای آن گرم و خشک است و متوسط بارندگی در آن برابر با 1/60 میلیمتر در سال است. (شیبانی، 1381: 7).
میبد:شهر میبد، مرکز شهرستان میبد استان یزد در 50 کیلومتری شمال غربی یزد و در حاشیه کویر مرکزی ایران، در طول جغرافیایی 54 درجه و 2 دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی 32 درجه و 14دقیقه شمالی و در ارتفاع متوسط 1234 متری از سطح دریا قرار گرفته است. شهر میبد از شمال به شهر اردکان، از جنوب به روستاهای رستاق شهرستان صدوق، از غرب به دشت پایکوهی میل کازر و هنو و از شرق به اراضی مشرف به کوه دم هفت منتهی می شود. از نظر آب و هوایی شهر میبد شرایط مشابهی با شهر اردکان دارد و متوسط بارندگی در آن حدود 75 میلیمتر در سال می باشد(فلاح، 1389: 13).
برای مقایسه بهتر این دو شهر به هم پیوسته، می توان برخی از آخرین آمارهای این دو شهر در سال 1385 را در جدول زیر مشاهده نمود:
جدول2. مقایسه برخی آمار شهرهای اردکان و میبد
تاریخچه ای از سیر تحول شهرهای اردکان و میبد
هر جغرافیدان برای هر بررسی جغرافیایی از شهر به شناخت جغرافیای تاریخی شهر نیاز دارد تا با تحلیل آن بتواند عوامل موثر را در ساخت و مورفولوژی شهر دریابد و ضمن شناخت کیفیت ساخت شهر و زندگی مردم، تکامل و شکل پذیری شهر را در طی زمان بیابد و آن را با فضای امروزی شهر پیوند دهد؛ زیرا ساخت امروزی شهر نتیجه کارکرد نیروی سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دوره های گذشته است(شکوئی، 1373: 31). از آنجا که تاکید اصلی در این پژوهش بر مبنای ریشه های تاریخی شهرسازی با تاکید بر محلات می باشد، برای آشنایی بهتر با وضعیت کنونی شهرهای اردکان و میبد، نیم نگاهی به سیر تاریخی تحولات شهرسازی این دو می پردازیم.
در مناطق کویری تا جایی که آب در کویر قادر به پیشروی بوده، زندگی و حیات هم قدم پیش نهاده است و در جایی که آب افت پیدا کرده، حیات نیز متوقف شده است زیرا در این مناطق اساس زندگی متکی بر آب چاه و قنات است. دشت یزد – اردکان از نادرترین لگن های بسته به شدت کویری است که دارای سفره های آب زیرزمینی نسبتاً غنی است. لایه های آبرفتی با ضخامت حدود 400 متر و با ظرفیت آبی بالا، در دل این دشت کویری آب انباری عظیم به وجود آورده است (طباطبایی اردکانی، 1381: 86). وجود چنین منبع زیرزمینی آب باعث شده که این محدوده از کویر با در برگرفتن آبادی های متعدد، بویژه شهرهای میبد و اردکان، همواره از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی و حتی در دوره معاصر، به عنوان مفصل ارتباطی بین حوزه های تمدنی شمال، جنوب غرب و جنوب شرق کشور مطرح شود. این ویژگی به همراه خصوصیاتی چون واقع بودن در مرکز فلات ایران و دور بودن از خطوط مرزی، غنی بودن سفره های آب زیرزمینی، نیز برخورداری از معادن غنی به ویژه خاک مستعد برای سفالگری و کشاورزی، در طول تاریخ به این منطقه اعتباری خاص بخشیده است(اسفنجاری کناری، 1385: 9). شهرهای اردکان و میبد که امروزه دیوار به دیوار یکدیگر قرار دارند، هرچند از مجاورت جغرافیایی برخوردارند اما از نظر تاریخی با یکدیگر قابل مقایسه نبوده و در طول تاریخ چند سده خود نیز روابط متقابل گوناگونی را تجربه نموده اند. در جدول زیر به اختصار به بررسی وضعیت این دو شهر در طول تاریخشان پرداخته شده است:
جدول 3. سیر تاریخی تحولات شهری و رقابتهای مکانی اردکان و میبد
|
دوره |
میبد |
اردکان |
تحلیل وضعیت |
منابع |
|
پیش از ساسانی |
بر اساس یافته های باستان شناسی پیشینه سکونت در این شهر به اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم پیش از میلاد می رسد |
به نظر می رسد در این دوران، پیشینه ای برای اردکان وجود ندارد |
اشیاء و سفالینه های به دست آمده پیش از تاریخ، سرباره های فلزی مکشوفه متعلق به عصر آهن، مصطبه عظیم خشتی نارین قلعه مربوط به دوران ماد و ... همگی حکایت از جایگاه، اهمیت فرهنگی و اعتبار تاریخی میبد در این دوره دارند |
موسوی نژاد، 1366، 8 پویا، 1371، 17 اسفنجاری کناری، 1385، 18 جانب اللهی، 1383: 25 آیتی، 1317: 49 |
|
عصر ساسانی |
مسلماً بنای میبد به قبل از اسلام می رسد. شهر ساسانی میبد را به چند تن از شاهان این خاندان از جمله یزدگرد، قباد و انوشیروان نسبت داده اند و از جمله آنکه یکی از سرهنگان یزدگرد را بانی شهر دانسته اند. |
هر چند برخی منابع قدمت اردکان را پیش از اسلام می دانند، اما غالب منابع این نظر را رد نموده و اکنون نیز هیچ اثری از قبل از اسلام در این شهر دیده نمی شود. |
میبد در دوران ساسانی از جایگاه ویژه ای در منطقه برخوردار بوده و اقدامات عمرانی و ساختمانی فراوانی توسط سرداران ساسانی در آن انجام شده است. در این زمان، شهر یک دوره پویا و پرتحرک داشته و بیش از پیش توسعه و گسترش یافته است. محلات مهرجرد، فیروزآباد، بیده، بشنیغان و بارجین میبد در این دوره ساخته می شوند. |
اسفنجاری کناری، 1385، 21 دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد هفتم، 1375، 498 دائره المعارف تشیع، جلد دوم، 1368، 66 سپهری اردکانی، 1374، 28 طباطبایی اردکانی، 1381، 49 فلاح، 1389: 49-51 |
|
عصر مظفری |
اوج شهرت میبد در دوران آل مظفر است که حتی طعم شیرین پایتخت شدن در بخش وسیعی از مرکز و جنوب ایران را برای زمانی کوتاه می چشد. آل مظفر اقدامات عمرانی زیادی در میبد که خاستگاهشان بود، انجام دادند. |
آبادی اردکان در این زمان موجودیت داشته ولی از آبادانی و اهمیتی برخوردار نبوده و متون و اسناد به جای مانده از آن دوران اردکان را قریه ای از توابع میبد نام برده اند و این روال تا اواخر قرن هشتم ادامه داشته است. در این دوره مرحله نخست شکل گیری بافت اردکان آغاز می شود. |
در ابتدا میبد که خاستگاه مظفریان بود پایتخت شد و پس از مدتی با آنکه مرکز حکمرانی آنان از میبد منتقل شد، اما این شهر در تمام دوره آل مظفر اهمیت خود را حفظ کرد. جغرافی نویسان اولیه اسلامی میبد را از جمله شهرهایی برشمرده اند که در آن زمان جامع و منبر داشته که وجود مسجد آدینه نشانه آن است که میبد در آن هنگام منزلت شهری داشته است. محلات بفروئیه، بدرآباد، ده آباد، خانقاه، شمس آباد، رکن آباد و محمد آباد از یادگاران دوران مظفری میبد می باشند. در این دوره قریه اردکان از محلات مختلفی تشکیل شده که منابع تنها به ذکر نام قریه اردکان و آبادی های کچیب و زردگ از توابع آن پرداخته اند. |
موسوی نژاد، 1366، 13 کتبی، 1364، 36 جعفری، 1384، 49 اسفنجاری کناری، 1385، 27 افخمی عقدا، 1376، 127 جانب اللهی، 1385، 299 ذاکرعاملی، 1386: 30 فلاح، 1389: 52-54 |
|
عصر صفوی |
هرچند متون صفوی همچنان از میبد به عنوان قصبه معتبر یاد می کنند، اما این شهر در دوره صفویان نتوانست اهمیت دیرین خود را بازیابد؛ بویژه آنکه در این زمان میبد چندبار محل اجتماع مخالفان صفویه نیز شده است. |
اردکان در دوره صفوی توسعه قابل ملاحظه ای یافت و از یک ده به قصبه ارتقاء یافت. تواریخ محلی این عصر از آن تحت عنوان بلده یا قصبه نام می برد و جدای از میبد به توصیف قصبه اردکان پرداخته و تعابیر قابل تاملی را برمی شمارند که نشان دهنده آبادانی اردکان در این دوره است. |
پس از صفویه تا قاجار متدرجاً از شئون میبد کاسته می شد و بر مراتب اردکان افزوده می گردید. از علل مهم این رخداد می توان به تغییرات ایجاد شده در راهها و همچنین تبعید یا سکونت خانواده های معتبر و صاحب نام در اردکان که نسبت به رونق آن منطقه همت گماردند و همچنین شدت صدمات وارده به میبد پس از سقوط آل مظفر، اشاره نمود. منابع موجود ساخت محلات یخدان و محمودآباد در میبد را به این دوره نسبت می دهند. منابع این عصر اردکان را نیز در نهایت معموری و مشتمل بر مساجد و خوانق و حمامات و بقاع و بازار و چهارسوق و باغات و بیتوتات ذکر کرده اند. |
اسفنجاری کناری، 1385، 26 ابویی مهریزی، 1383، 63 مستوفی بافقی، ج3، 1385، 726 افخمی عقدا، 1376، 128 موسوی نژاد، 1366، 18 آیتی، 1317، 49 طباطبایی اردکانی، 1381، 57 ذاکرعاملی، 1386: 30 فلاح، 1389: 53-55 |
|
عصر قاجاری |
در دوره قاجار میبد اوج کم رونقی خود را تجربه می کند و در این زمان به قریه ای کوچک از توابع اردکان مبدل می گردد. |
دوره قاجار اوج رونق اردکان است و قصبه اردکان به عنوان مهمترین کانون سیاسی-اقتصادی منطقه پس از یزد محسوب می شده که در جریانات عصر قاجار و بویژه مشروطه نقش اردکانیها در یزد بارز است. |
در عصر قاجار از اردکان با عناوین قصبه، قصبه معتبر و حتی شهر نام برده شده و درباره میبد تعابیر بلوک، قریه و ده و حتی ده کوچک به کار رفته است. چنانکه مشاهده می شود در این دوره موقعیت این دو نقطه طی مدت نزدیک به سه قرن کاملاً جابجا می گردد. محلات شورک، امیرآباد، حسن آباد، مهرآباد، عشرت آباد، کاشف اباد، کاظم آباد، شاه جهان آباد و ده شیخی میبد در دوره قاجار بنا می شوند. بافت تاریخی کنونی اردکان نیز بیش از هر دوره ای از عصر قاجار یادگارهایی در خود دارد که بر جای بناهای بازمانده از دوره های قبل از آن ایجاد شده است. |
رضوی، 1388، 1535 تشکری بافقی، 1377،53 ملاحسینی اردکانی، 1386، 52 طرب نائینی، 1353، 620 هامون، جلد5، 1365، 58 ذاکرعاملی، 1386: 30 فلاح، 1389: 56-58 |
|
عصر پهلوی |
میبد در این سالها با عناوینی همچون بلوک و حومه و بعداً دهستان از توابع اردکان محسوب می گردد. کم رونقی میبد در این سالها سبب ساز مهاجرت بسیاری از ساکنان آن برای تقویت بنیه اقتصادی خود به سایر نقاط، بویژه به کشورهای حاشیه خلیج فارس شد. |
در سال 1308 بخشداری اردکان تاسیس گردید و در سال 1313 بلدیه اردکان افتتاح شد. در سال 1316بخش اردکان به ضمیمه دهستانهای میبد، حومه و عقدا از بخشهای شهرستان یزد درآمد و در تیرماه سال 1324 ایجاد شهرستان اردکان به تصویب هیئت دولت رسید اما در آبان همان سال این تصمیم لغو شد. |
در این زمان نقش تصمیمات دولتی در رشد و توسعه اردکان انکارناپذیر است. همچنین قدرت عمومی مردم اردکان در سال 1309 باعث عبور محور ارتباطی شمال - جنوب کشور از وسط این شهر شد، که در واقع توسعه و رشد اردکان در این زمان بیش از همه مرهون این دو عامل است. میبد نیز همچنان از توابع اردکان به شمار می رود. و در سال 1344 شهرداری آن تاسیس می شود. در اوایل این دوره با تخریب بازار اردکان و برج و باروی آن برای نخستین بار محلات خارج از حصار شکل می گیرند و جمعیت شهر در خارج از حصار اردکان ساکن می شوند. |
افخمی عقدا، 1376، 132 سپهری اردکانی، 1374، 94 پورزارع بفرویی، 1387، 107 پیری اردکانی، 1388، 198 حیدریه زاده، 2537، 9 آیتی، 1317، 50 جانب اللهی، 1385، 227 اسفنجاری کناری، 1385، 145
|
|
پس از انقلاب اسلامی |
در سال 1358 بخش میبد در شهرستان اردکان تاسیس گردید. و در آبانماه سال 1369 نیز به شهرستان ارتقاء یافت. پس از مستقل شدن، میبد توسعه قابل توجهی یافت و بویژه با سرمایه گذاری های صورت گرفته که عمدتاً از طرف بخش خصوصی بوده به یکی از قطبهای صنعتی و دانشگاهی استان یزد مبدل گردید. |
در این دوره اردکان همچنان روند طبیعی توسعه خود را طی نمود اما با رشد شتابان میبد، دیگر انحصار مرکزیت شمال استان یزد را از دست داد و این دو شهر در کنار هم دو قطب صنعتی و علمی استان یزد را شکل دادند. |
در سی ساله گذشته روند شهرسازی در اردکان و میبد تحت تاثیر مدرنیسم و الزامات عصر نوسازی از الگوهای سنتی و بومی آن فاصله گرفته و با افزایش جمعیت و افزایش رونق اقتصادی، به شدت بر ابعاد دو شهر اضافه گردیده تا آنجا که فاصله میان این دو شهر که زمانی نزدیک به 10 کیلومتر بود، امروزه به فاصله تنها عرض یک کوچه تقلیل یافته است. اما الگوی توسعه هر دو شهر تقریباً همانند الگوی سابق است؛ در اردکان محلات در حاشیه مرکز اصلی شهر شکل گرفته اند و در حال رشد هستند و در میبد اما خانه های جدید در اطرا ف حلات قدیمی ساخته می شوند و در واقع فضای بین محلات که در سابق باغات انار و زمین های کشاورزی و یا بایر بوده است، به مناطق مسکونی تبدیل شده اند. |
حاجی شعبانی، 1367، 18 فلاح مدواری، 1382، 51 هامون، جلد9، 1365، 75 پورزارع بفرویی 1387، 121 حسینی راد، 1371، 310 حمیدی، 1372، 13-14 پورزارع بفرویی، 1387، 121 |
ادامه دارد
مطلب این صفحه را به زبان دلخواه خود ترجمه کنید
- نویسنده : یزد فردا
- منبع خبر : خبرگزاری فردا
یکشنبه 01,دسامبر,2024