روش های رفتاری آشناسازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام)

پدید آورنده : محمد احسانی ، صفحه 45

روشهای رفتاری در فرآیند آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) به شیوه هایی گفته می شود که بیشتر جنبه عملی دارد تا جنبه زبانی و گفتاری. برای مثال، نام گذاری کودک یک شیوه عملی است که پس از تولد نوزاد با تشریفات خاصی از جانب بستگان به خصوص والدین انجام می گیرد. با این روش و انتخاب نام مناسب می شود کودک را با اهل بیت (علیهم السلام) آشنا ساخت. این شیوه ها همچنان که در تربیت کودکان مؤثر است، چون جنبه عملی و حسی دارد و کودک بهتر می تواند خود را با آن تطبیق دهد، در آشناسازی آنان با اهل بیت (علیهم السلام) نیز بسیار کار ساز می باشد.

هدف از این نوشتار آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) است که می بایست والدین با استفاده از روشهای مناسب آنان را با معصومان (علیهم السلام) آشنا سازند.
1. آشنا سازی با نام گذاری به اسامی معصومان (علیهم السلام)

نام گذاری کودک یکی از سنتهایی است که همواره مورد تأکید معصومان (علیهم السلام) بوده و خود ایشان هم بر انتخاب نام نیکو برای کودک اهمیت می دادند. نام نیکو و زیبا باعث سربلندی و عزت کودک است و هرگاه به آن نام خوانده شود با میل و رغبت پاسخ می دهد و گویی احساس افتخار و بزرگی می کند. مثلاً، اگر کودکی «علی» نام گذاری گردد با شنیدن آن در میان همسالان خود یک نوع احساس شخصیت می کند. طبیعی است که هر چه درباره اوصاف و فضایل امام علی (علیه السلام) گفته شود با دقت بدان گوش داده به دل می سپارد. رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «حق الولد علی الوالدین ان یحسن اسمه؛ حق فرزن بر پدر و مادر آن است که نام خوبی برای او بنهند.»

روزی امام سجاد (علیه السلام) با مروان بن حکم که والی مدینه و دشمن سرسخت اهل بیت (علیهم السلام) بود، ملاقات کرد. مروان پرسید: نام تو چیست! امام سجاد (علیه السلام) فرمود: نام من علی است. مروان گفت نام برادرت چست! امام فرمود: نام او نیز علی است. مروان عصبانی شد، گفت: اوه! علی، علی، چه خبر است؟ مثل اینکه پدرت تصمیم گرفته نام همه پسرانش را علی بگذارد. امام سجاد می گوید: به حضور پدرم امام حسین (علیه السلام) آمدم و گفتار مروان را به آن حضرت عرض کردم. پدرم فرمود: «لو ولد لی مأة لاَحْبَبْتُ ان لااسمی احدا منهم الا علیا؛ هرگاه دارای صد پسر گردم، دوست دارم نام همه آن ها را بدون استثناء علی بگذارم».
2. آشنا سازی با ابراز محبت نسبت به معصومان (علیهم السلام)

ابراز محبت از روشهای عملی مؤثر در آشناسازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) است. بدین معنا که والدین در محیط خانه به خصوص در مناسبتها به اهل بیت (علیهم السلام) اظهار محبت کنند و علاقه مندی از خود نشان دهند. مثلاً در اعیاد و ولادتها اظهار خوشحالی و در عزاداریها ابراز غم و اندوه نمایند. با چنین رفتارها بسیاری از پرسش های موجود در ذهن کودک نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) پاسخ داده می شود، و افزون بر این، به اهل بیت (علیهم السلام) نیز محبت پیدا می کند. چون کودک از رفتار پدر و مادر پیروی می کند و هر عملی که از آنان سر بزند آن را ارزشمند تلقی کرده، رفتارش را با آن منطبق می سازد؛ اگر کودک در محیط خانه مکرر مشاهده کند که پدر و مادر احترام خاصی به اهل بیت (علیهم السلام) قایلند و نسبت به آن ها اظهار دوستی و ارادت می کنند، یقینا تحت تأثیر رفتار پدر و مادر قرار گرفته از آنان تبعیت می نماید. تأثیر پذیری کودک از رفتار و عملکرد والدین طبیعی است چون نخستین بار در محیط خانواده با کنش ها و واکنش های آنان مواجه شده به شدت از آن متأثر می شود.

آنچه مهم است و آثار تربیتی فراوان دارد اظهار محبت است. ابراز دوستی با زبان و رفتار بر روح و روان کودک تأثیر می گذارد. از این رو پدر و مادر اگر ارادت قلبی و باطنی خود نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) را در گفتار یا رفتار خویش اظهار کنند کودک با مشاهده آن به اهل بیت (علیهم السلام) گرایش پیدا کرده علاقه مند می شود. همان گونه که سیره معصومان (علیهم السلام) بر اظهار محبت بوده و آنان نسبت به کودکان ابراز علاقه کرده و احساسات رقیق از خود نشان می دادند. چنان که رفتار رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) با فرزندان حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، امام حسن و امام حسین (علیهم السلام) نیز نشان دهنده این امر است.

از مفضل نقل شده که روزی بر امام موسی کاظم (علیه السلام) وارد شدم. دیدم فرزند خردسال او، امام رضا (علیه السلام) روی دامان پدر نشسته و امام کاظم (علیه السلام) او را می بوسد و زبانش را می مکد. و گاه بر شانه اش می گذارد و گاه او را در آغوش می گیرد و می گوید:

پدرم فدای تو باد! چه بوی خوشی و چه اخلاق نیکویی داری و چه روشن و آشکار است فضل و علم و دانش تو!

سیره و رفتار محبت آمیز و ابراز احساسات رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نسبت به اهل بیت و هم چنین سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) در این مورد نشان دهنده آن است که از این طریق می توان به بهترین وجه اهل بیت را به مردم معرفی کرد. اظهار محبت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) به اهل بیت به خصوص حسنین (علیهم السلام) اغلب جنبه آشناسازی داشت و پیامبر می خواست با این کار منزلت فرزندانش را در نزد خود عملاً به مردم نشان دهد.
3. آشنا سازی با شرکت در محافل مذهبی

یکی دیگر از روشهای مؤثر در فرایند آشناسازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) شرکت دادن آنان در مجالس و محافلی است که در مناسبت های مختلف به یاد و نام معصومان (علیهم السلام) برگزار می گردد. هر چند در این روش در مورد آشناسازی با اهل بیت (علیهم السلام) چیزی به صورت مستقیم به کودکان گفته نمی شود، ولی چیزهایی را به صورت غیر مستقیم دریافت می دارند که تأثیرش به مراتب از دستورات مستقیم بیشتر است. کودکان با شرکت در مجالس، اعم از جلسات جشن یا عزاداری چیزهایی را مشاهده می کنند و می بینند که به شدت تحت تأثیر قرار گرفته آن را به دل نگه می دارند. بسیارند کودکانی که پیش از فرا رسیدن مناسبت ها برای شرکت در آن خود به خود آمادگی لازم را می گیرند و این کار به خاطر تأثیرات عمیق و مشارکت در یادبودهای مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) است.

گاه مطالبی را کودکان از سخنرانان و مداحان درباره اهل بیت می شنوند که به قدری در ذهن آن ها نفوذ می کند که تا زمانهای طولانی باقی می ماند. چون در سخنرانی های عمومی معمولاً فرد یا افراد خاصی مورد خطاب نیست و مطالب هم به گونه ای ارایه می شود که الزام و دستوری به کسی نمی دهد، از این رو نفوذ آن ها بیشتر از امر و نهی های مستقیم می باشد. کودکان که از نظر تربیتی در شرایط مناسب تری قرار دارند و نسبت به دریافت و پذیرش مطالب آماده تر هستند، از این گونه مجالس و سخنرانی ها بهتر می توانند استفاده کنند و بدین طریق با اهل بیت (علیهم السلام) آشنا شوند.
4. آشنا سازی با نمادهای عزاداری

برخی از نمادهای موجود در میان شیعیان و مسلمانان که در مناسبت های مربوط به اهل بیت (علیهم السلام) به خصوص سوگواریها مورد استفاده قرار می گیرد و شور و شوق فراوانی را در شرکت کنندگان ایجاد می کنند، در آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) مؤثر است. هر چند ممکن است شواهدی از سیره نتوان بر آن ها پیدا کرد، ولی در سیره پیروان اهل بیت وجود دارد و همواره در انجام مراسم جهت اظهار ارادت به معصومان (علیهم السلام) مشاهده می شود. کاربرد زیاد این نمادها از روزگار قدیم تاکنون مانند پوشیدن لباس مخصوص، بستن پرچم و امثال آن، خود قابل توجه است و می تواند تأییدی باشد بر وجود آن ها در زمان معصومان (علیهم السلام). به هر حال تأثیر نمادها بر کودک از نظر روحی و روانی به مراتب بیشتر از ارایه مطالب نظری و دستورات شفاهی است. به خاطر آن که هنوز نیروی تعقل و تفکر کودک به صورت مطلوب به کار نیامده و اغلب اطلاعات را از طریق حسّی دریافت می کند. بنابراین، نشان دادن نمادها به کودکان همراه با توضیحی کوتاه و ساده درباره آن تأثیر مطلوبی بر کودک می گذارد و بدین طریق می توان او را با صاحبان نماد آشنا ساخت.

در فرهنگ تشیع نمادهای مختلفی در مورد اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه در عزاداریها وجود دارد که هر کدام به نوعی نشان دهنده اظهار محبت و دوستی با معصومان (علیهم السلام) است. بعضی از این نمادها همانند پرچم در زمان معصومان (علیهم السلام) نیز وجود داشته و از آن ها در جنگهایا موارد دیگر استفاده می کردند. این گونه نمادها جنبه آشنا سازی هم داشته؛ زیرا هر جا در میدانهای جنگ پرچم اسلام بود، پیامبر و علی هم در آن جا حضور داشتند؛ و شاید بسیاری از افراد با دیدن پرچم اسلام و حضور نزد پیامبر با آن حضرت آشنا می شدند.
5. آشنا سازی با سوژه ها

دیگر از روشهای رفتاری مؤثر در تربیت و آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) روش بهره گیری از سوژه ها است. بدین معنا که هرگاه موضوعی در ارتباط با اهل بیت (علیهم السلام) مطرح شد، مربی می تواند بلافاصله آن موضوع را به عنوان سوژه انتخاب نموده درباره اهل بیت (علیهم السلام) و فضایل آن ها با کودکان صحبت کند و بدین طریق آنان را با اهل بیت (علیهم السلام) آشنا سازد.

این شیوه از آشناسازی و معرفی اهل بیت (علیهم السلام) در سیره معصومان (علیهم السلام) وجود داشته و آن ها هم با استفاده از سوژه های موجود در معرفی خود به کمک می گرفته اند. چنان که نقل شده امام سجاد (علیه السلام) پس از حادثه کربلا چه در سفر کوفه و شام و چه بعد از آن از این گونه سوژه ها برای بیان مظلومیت و مصایب پدرش امام حسین (علیه السلام) و یاران آن حضرت استفاده نموده و هر جا زمینه فراهم می شده از حسین (علیه السلام) و یارانش سخن گفته است. سخنان امام سجاد (علیه السلام)، زینب و سایر اهل بیت (علیهم السلام) در سفر کوفه و شام موجب آگاهی مردم از قضایای کربلا و آشنایی آنان با امام حسین (علیه السلام) گردید.

اگر نبود سخنان زینب و امام سجاد در بازار کوفه و مجلس یزید و ابن زیاد، مردم کوفه و شام اهل بیت (علیهم السلام) را نمی شناختند و از وقایع کربلا بی خبر بودند. امام سجاد (علیه السلام) با استفاده از این سوژه چنان اهل بیت (علیهم السلام) را به مردم معرفی کرد که همه آن ها با اهل بیت (علیهم السلام) آشنا شده و از این امر آگاه شدند که آن ها فرزندان پیامبرند و به همین جهت پس از آن با ایشان اظهار همدردی و دوستی نمودند.

امام سجاد (علیه السلام) پس از بازگشت به مدینه هم هر وقت زمینه مناسب فراهم می شد برای پدرش گریه می کرد و مظلومیت و حقانیت او را برای مردم بیان می داشت. هرگاه آن حضرت ظرف غذا یا آبی را می دید و یا گوسفندی را مشاهده می کرد که سر می برند، شروع به گریه می کرد، اگر می پرسیدند که چرا گریه می کنید، می فرمود: چگونه گریه نکنم در حالی که دیدم پدرم امام حسین (علیه السلام) را با لب تشنه به شهادت رسانیدند.

بنابراین، یکی از شیوه های مؤثر در آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) استفاده از سوژه ها است که پدران و مادران اگر با موقعیت شناسی دقیق از این روش بهره گیرند، بهتر به نتیجه می رسند.
6. آشنا سازی با زیباییها

منظور از این روش آن است که اسامی اهل بیت (علیهم السلام) را همراه با چیزهای زیبا به کودک بیاموزند و هرگاه نام یکی از معصومان (علیهم السلام) برده شد، کلام یا خاطره زیبایی را قرین آن سازند تا بدین طریق نام معصوم در ذهن کودک بماند. پس یکی دیگر از شیوه های آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) که جنبه رفتاری و عملی دارد مقارن سازی نام و یاد اهل بیت (علیهم السلام) با زیباییهاست؛ یعنی اهل بیت (علیهم السلام) را همراه با خوبیها و زیباییها به کودک معرفی نمایند. این روش در فرآیند آشناسازی مؤثر است؛ چون کودکان به زیباییها مانند نامهای زیبا، گلهای قشنگ، پرندگان زیبا و امثال آن گرایش زیادی دارند و یاد و نام آنها در ذهن کودک ماندگار است.

اگر همراه با این چیزهای زیبا و مورد علاقه کودک اهل بیت (علیهم السلام) هم برای او معرفی گردد و فضایل آنان متناسب با موضوع تعریف شود، نام و فضایل اهل بیت (علیهم السلام) بهتر در ذهن کودک نقش می بندد و می ماند. پس از آن هر وقت کودک به یاد آن شی ء زیبا بیفتد یا آن را تماشا کند، از باب مقارنه... یاد و نام اهل بیت (علیهم السلام) را تداعی می کند.

روش مقارن سازی با زیباییها روشی است که در سیره اهل بیت (علیهم السلام) نیز به کار رفته است. ائمه اطهار (علیهم السلام) با استفاده از این شیوه در بسیاری از موارد اهل بیت (علیهم السلام) را برای مردم معرفی کرده اند.

درباره امام زمان حجة بن الحسن العسکری (علیه السلام) روایات فراوانی است که آن حضرت را همراه با القاب و اسامی زیبا معرفی نموده اند. مثلاً از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده که فرمود: «المهدی طاووس اهل الجنة؛ مهدی طاووس بهشتیان است.»

از آن جا که کودکان با محسوسات بهتر می توانند ارتباط برقرار کنند، از این رو مقارن سازی اهل بیت (علیهم السلام) با زیباییهایی از این دست در ذهن آن ها بیشتر نفوذ می کند و استقرار می یابد.
7. آشنا سازی از طریق مراوده با علماء

رفت و آمد و برقراری ارتباط با علما و بزرگان دینی و شرکت دادن کودکان در این گونه مناسبات به نوبه خود نقش مهمی در آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) دارد. آشنایی و همنشینی با دوستان اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه علمای بزرگ مانند مراجع تقلید، گذشته از اینکه آثار تربیتی و اخلاقی فراوان دارد، انسان را با اهل بیت (علیهم السلام) نیز آشنا ساخته و به آنان علاقه مند می سازد؛ چون علمای دینی و مراجع بزرگوار تربیت یافتگان مکتب اهل بیت (علیهم السلام) و از شاگردان امام صادق (علیه السلام) هستند گویی اخلاق و رفتار اهل بیت (علیهم السلام) در هر عصر در چهره زیبا و نورانی علمای دین تجلی می یابد. از اینجاست که جویندگان راه اهل بیت (علیهم السلام) به خصوص کودکان و نوجوانان تحت تأثیر گفتار و رفتار علما قرار گرفته شیفته اسلام، قرآن و امامان معصوم (علیهم السلام) می شوند.

ارتباط با علما و هم نشینی با آن ها آثار مثبت دینی و تربیتی زیادی را به دنبال دارد. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نقل می کند که فرمود: «مجالسة اهل الدین شرف الدنیا و الاخرة؛ رفت وآمد با علما موجب شرافت دنیا و آخرت است.»
8. آشنا سازی با خواندن آثار معصومان (علیهم السلام)

کتاب خوانی و آشنایی با آثار دیگران بی تردید یکی از عوامل موثر در رشد شخصیت انسان است و از جهات مختلف بر او تأثیر می گذارد. نیاز مادی و معنوی انسان به کتاب خوانی و استفاده از آن برای بهره گیری از تجربیات گذشتگان و علوم پیشینیان بر کسی پوشیده نیست. به خصوص قرائت کتابهای دینی و مذهبی مانند قرآن کریم و احادیث و دعاهای وارد شده از ناحیه معصومان (علیهم السلام) نیازهای روحی و معنوی انسان را تأمین می کند.
نکته پایانی

از آنچه گفته شد به این نتیجه رهنمون می شویم که در شرایط کنونی نیاز شدید به تربیت کودکان و نوجوانان بر محبت و دوستی اهل بیت (علیهم السلام) و آشنا سازی آنان با معصومان (علیهم السلام) است.

آشنایی و شناخت اهل بیت (علیهم السلام) آثار فراوان روحی و معنوی برای کودک دارد که از نظر تربیتی قابل توجه است.

معرفت اهل بیت (علیهم السلام) موجب پرورش روحیه ایثار، فداکاری، عزت نفس، کمک به محرومان و نظایر آن می شود که در هر شرایطی برای یک مسلمان لازم است. شناخت اهل بیت (علیهم السلام) عامل تشویق انسان به خداشناسی، عبادت، دعا و مناجات است در یک کلمه منشاء همه خوبیها و زیباییهاست.

آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) مستلزم آشنا بودن مربیان به خصوص والدین با آنان است. کسانی که به این کار می پردازند، باید شناخت لازم از فرهنگ اهل بیت (علیهم السلام) داشته باشند تا موفق به انجام آن گردند. آگاهی از اخلاق، رفتار و سیره معصومان (علیهم السلام) در امر آشناسازی لازم است. بنابراین، اگر مربیان یا پدران و مادران در این زمینه اطلاعات کافی ندارند، مناسب است قبل از آشناسازی کودکان خود به فراگیری معارف اهل بیت (علیهم السلام) اقدام کنند تا ضمن جلوگیری از بد آموزیهای احتمالی فرهنگ واقعی اهل بیت (علیهم السلام) را به کودک منتقل نمایند.

آنچه از روشهای آشناسازی اعم از گفتاری و رفتاری گفته شد، هر کدام به نوبه خود در فرایند آشنا سازی کودکان با اهل بیت (علیهم السلام) مؤثر است، هیچ گونه تزاحمی در آن ها وجود ندارد. از این رو، می توان از همه آن ها در تربیت و آشنا سازی کودکان با معصومان (علیهم السلام) استفاده کرد. چنان که شیوه اسلام در تربیت و اصلاح فرد همین است و از همه روشها استفاده می کند. مثلاً، هم الگو عرضه می دارد، هم تشویق و تنبیه و هم از پند و اندرز کمک می گیرد.
پی نوشتها:

1. حسین نوری، مستدرک الوسایل، مؤسسه آل البیت، ج 15، ص 128.

2. داستان و دوستان، ج 5، ص 144 (به نقل از معالی السبطین، ج 1، ص 206).

3. بحار، ج 46، ص 109.

4. بحار، ج 1، ص 91.

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا