یزدفردا

  اثر مهـرنگاری به دلی طوفـان خیز           
 
                               خانه مهر و وفـا ساخت و آن شد  مهـریز
در تاریخ سرزمین کهن مهریز پویندگی و توانمندی قرین پایداری و پایندگی بوده است. زندگی مردمش را از دیرباز هم بر نقش و نگار طاق و رواق و شبستان و ایوان می بینیم و هم  نوشته ها و نگاشته های روی خشت ها و تخته سنگ ها و طومارها و اوراق کتاب ها . فضای فرهنگی و معنوی این سرزمین را از همان آغاز راه گوهری ارزشمند می یابیم و طبیعتش را برخوردار از همه مواهب و ذخایرخدادادی. ساکنانش نه تنها دوستدار طبیعت اند که زندگی را در دل آن سامان داده اند و با آهنگ جاودانی و همیشگی طبیعت همساز ساخته اند و نقش این طبیعت و شگفتی هایش به دست آنان بر سنگ و فلز و چوب به جای مانده و فرآورده های هنری اعجاب آوری را پدیدآورده است.

جغرافيا و اقليم شهرستان مهریز

شهرستان مهریز درجنوب استان یزد و در 30كيلومتري شهريزد و در کنار جاده استراتژیک تهران ـ بندر عباس (یزد ـ کرمان) قرار دارد. این شهرستان از سمت شمال به بخش مرکزی شهرستان یزد،از سمت شرق به بخش مرکزی شهرستان بافق و بخش مرکزی شهرستان شهربابک از استان کرمان، از سمت جنوب به شهرستان خاتم و سیرجان و از سمت غرب به بخش نیر و شهرستانهای ابرکوه و تفت محدود می باشد .ادامهارتفاعات شيركوه در بخش غربي اين شهرستان موجب تشكيل سفره هاي غني آب زيرزميني وتعديل هواي آن نسبت به ديگر نقاط استان يزد شده است. اين شهرستان داراي يك بخشمركزي و پنج دهستان به اسامي: ارنان، بهادران، تنگ چنار، ميانكوه و خورميز و 468 آبادی است. 43 روستای بخش مرکزی دارای شورای اسلامی و دهیاری مصوب می باشند. تاریخ بنای مهریز و اطراف آن مربوط به پیش از اسلام است. بنای مهریز را به مهرنگاردختر انوشیروان نسبت داده اند. آب و هواي شهرستان معتدل و بياباني است و اينمنطقه با شرايط خاص جغرافيايي موقعيت طبيعي (دارابودن سراب ها، قله هاي برف گير وآب و هواي معتدل كوهستاني) در حاشيه كوير، از مهريز گذشته براي كاروان هاي تجاري وافواج نظامي (يزد - فارس و يزد - شرق ايران) شاهراهي حياتي ساخته است و هم اكنوننيز با قابليتهاي تفريحي - گردشگري از جمله چشمه پرآب و زيباي غربال بيز، منطقهتفريحي كوه ريگ و آثار باشكوه تاريخي خشتي و غيره... همواره پذيراي خيل كثيري ازگردشگران داخلي و خارجي ميباشد.  این منطقه با قنوات و کاریزهایی که به دیگر مناطق یزد جاری می ساخته و می سازد و همانند قلبی است که آب، این مایه زندگانی را به دیگر اعضا و جوارح یزد گذشته و حال ارزانی می دارد. شهرستان مهريز با داشتن آب و هواي مناسب شرايط بسيار خوبي را براي كشتانواع محصولات باغي و زراعي از قبيل : پسته، گردو، بادام، انجير، آلو، زردآلو، گندمو جو فراهم آورده است ضمن اينكه اين شهرستان يكي از مهمترين مراكز كشت پسته بابيشترين ميزان در استان تلقي ميشود. مرکز شهرستان مهریز « شهر مهریز» می باشد. این شهرستان تا قبل از سال 1358 یکی از بخش های شهرستان یزد بوده که در این سال از سوی وزرات کشور به شهرستان تبدیل شده است. اين شهرستان با وسعت 14684كيلومتر مربع، بر طبق آمار سال 85 داراي جمعيتی معادل با ۴۴۳۹7 نفر بوده است.  

به دليل حاصلخيزي اراضي اينشهرستان، بيشتر مردم اين منطقه به كار كشاورزي اشتغالدارند. يكي از چشمه‌هاي پر آبي كه بخش عمده آب كشاورزي منطقهمهريز و يزد را تأمين مي‌كند، چشمه زيبا و تماشايي «غربالبيز» در نزديكي روستاي«مدوار» است. مردم اين منطقه در كنار كشاورزي و دامداري به صنايع دستي نيز اشتغالدارند. از مهم‌ترين صنايع دستي اين شهرستان مي توان از قالي بافي نام برد. نقشه‌هاياصيل فرش مهريز با طرح‌هاي يزد و كرمان بافته و به بازار عرضه مي شود. از ديگرصنايع دستي اين شهرستان مي توان آهنگري، سريشم ، گيوه بافي، سبدبافي و چاقوسازي رانام برد.وجود بناهای تاریخی که سیر تحول و دوره های معماری را در این شهر معرفی می کند همه و همه دال بر غنای فرهنگی و پیشینه آباد تاریخی این منطقه است(بناهاي باستاني محوطه غربال بيز اشكاني، قلعهخورميز ساساني، قلّاع و كاروانسراهاي دوره هاي مختلف معماري اسلامي). وجود بناهاي باشكوهاقتصادي (كاروانسراها، باغ ها و...) سياسي، نظامي (عمارات اربابي، قلاع روستاييعظيم و...) مذهبي (مساجد، قدمگاه ها، حسينيه ها و...) تدافعي - ديده باني (برج هايديده باني) و سازه هاي عظيم خشتي - آجري زيادي كه درسطح اين شهرستان پراكندهاند،خودگواهي است بر عمران و آباداني اين منطقه در گذشته. متون تاريخي و نسخ خطي، بناي شهرمهريز را به «مهرنگار»  دختر انوشيروان ساسانينسبت مي دهند. اما آنچه مهم است با توجه به نقش نگاره هايي كه بر سنگهاي كوه ارنانمنقش شده است اين شهر قدمتي بيش از ده هزار سال دارد و پديدار شدن آثار كهن، بامعماري عالي توسط كاوشگران بيانگر اين ادعاست.

وجه تسميه مهریز

شهرستان مهریز بعنوان یکی از شهرهای تاریخی و باستانی و از جمله شهرهای بسیار قدیمی استان یزد بشمار می رود. وجود آثار ارزشمند تاریخی در نقاط مختلف این شهر دلیل محکمی بر این مدعاست. همچنین با توجه به کاوش های اخیر در منطقه بهادران مهریز و بدست آوردن ظروف مفرغی و نیز سنگ نوشته های بسیار قدیمی می توان تاریخچه پیدایش مهریز را به سال های بسیار دورتر از این در نظر گرفت. در نشریه گردش در  مقاله معرفی یزد در مورد قدمت مهریز چنین آمده است:

« قرن ها قبل از اسلام در این نقطه شهـــری وجود داشته اســـت که « مهــریز»   (35 کیلومتری جنوب شهرفعلی) بوده و آثاری که از آنا بدست آمده نشان می دهد که این شهر از شهرهای قدیمی و متعلق به دورانی است که در گور مردگان وسایل جنگ می نهادند. »

کتب قدیمی یزد، شهر مهریز را منسوب به مهرنگار دختر انوشیروان ساسانی می دانند و از آن شهر به قصبه « مهریجرد » یاد می کنند که در گذشته « مهرگرد»، « مهریگرد»، مهرجرد»، « مهریجرد»، « میگرد»، « میجرد» نامیده شده است و همچنین خورمیز را بنام  « هرمیز» برادر او و دژ دفاعی آن را نیز منسوب به او می دانند. نمونه های از اشارات کتاب های قوق بدین شرح است: « .... نام مهریجرد مکرراً در کتاب جامع الخیرات دیده می شود و موقوفات متعددی را « سیدرکن الدین و سید شمس الدین» در آبادی های آنجا داشته اند .

مهريز ناحيه‌اي است شامل مجموعه‌اي از روستاهايي كهنام قديم آن‌ها مهريجود بوده و به مهرنگار دختر انوشيروان نسبت داده شده است. اماتا قبل از 1318 وجه تسميه مهريز دقيقاً مشخص نبود. مهريز در حدود 16 قرن قبل (درزمان حكومت ساسانيان) ناحيه‌اي طبيعي درجنوب دشت يزد و دامنه جنوب شرقي شيركوهبوده و قنات‌هايي از آن سرچشمه مي‌گرفتند كه در مواردي پس از طي يك مسافت 40كيلومتري به مظهر خود مي‌رسيدند. اما «مهرنگار» دختر انوشيروان دستور مي‌دهدقنات‌هايي در منطقه احداث شوند كه با طي مسير كمتري به مظهر خود برسند. پس از آنكهاين قنات‌ها موجبات آباداني قصبه يا ناحيه مربوطه را فراهم آوردند، فرمانبردارانشاهزاده ، آبادي جديد را «مهرگرد» ناميدند عنوان مهرگرد در گذشت زمان به « مهريجرد» تبديل شد و امروزه مهريز خوانده مي‌شود.این تاریخ باشکوه نشان از قدمت دیرینه و بسیار قدیمی این منطقه از استان یزد می دهد که در جای جای این شهرستان هنوز هم می توان آثار و ابنیه گرانقدری را از آن زمانها مشاهده نمود.  

 محلات و روستاهای مهریز

شهر مهریز از اتصال محلات پراکنده توسط باغات و اراضی مزروعی به وجود آمده است. محلات مهم شهر مهریز عبارتند از: استهریج، بغدادآباد، مزویر آباد، منگاباد و مهرپادین.

مهمترین روستاهای شهرستان مهریز نیز عبارتند از: سریزد، میرک آباد، عصمت آباد، باغ دهوک، حسین آباد، مزرعه هرفته ،خورمیز سفلی و علیا ، مدوار، ارنان، تنگ چنار، منشاد ، بهادران،  بنادک سادات ، علی آباد ، چهل گزی ، گردکوه ، مهدی آباد ، کریم آباد و سرو .

 طبیعت شهر مهریز

چنانچه در مرکز مهریز بالای یک بلندی قرار بگیریم و یا با استفاده از عکس هوایی شهر به بررسی کلی ویژگی های منطقه بپردازیم ، مشاهده می کنیم این شهر در مرکز دایره ای  قرار دارد که محیط آن را ارتفاعات بلند و کوتاهی تشکیل می دهند.

مهمترین آنها ارتفاعات غربی و جنوب غربی شامل امتداد رشته کوه شیرکوه، کوه لاخسه ،کوه مدوار و ارتفاعات کوچکتر در دامنه آنها می باشد که معمولا سرچشمه اغلب جویبارهای فصلی این شهرستان می باشد.

این بلندی ها همگی بیش از 3000 متر از سطح دریا ارتفاع دارند و شهر مهریز بر روی رسوبات ناشی از فرسایش آبی این کوهها قرار گرفته است. در شرق آن ارتفاعات پست تری با ارتفاع حدود 2000 متر از سطح دریا دیده می شود. در شمال این منطقه ، کوه سیاه  با ارتفاع 2824 متر از سطح دریا و نیز زمینهای پست و سپس تپه های شنی به چشم  می خورد و در جنوب تپه های سیاه روستاهای خورمیز و مخلصون قرار دارد.

آب و هوا

آب و هوای مهریز در بخش کوهستانی از نوع آب و هوای نیمه خشک است که نسبت به یزد از اعتدال بیشتری برخوردار بوده اما در محل دشت خشک و بیابانی است.

شهرستان مهریز از دو منطقه خشک و نیمه خشک تشکیل شده است: مناطقی از قبیل دشت بهادران در شمال شرقی و مناطق جنوبی این شهرستان در زمره مناطق خشک و دامنه های شیرکوه در شمال غربی مهریز و برخی از دامنه های غربی ، منطقه نیمه خشک آن را به وجود می آورند.

با عنایت به مطالب فوق می توان نتیجه گرفت در گستره این شهرستان هرچه از شمال به جنوب و از غرب به شرق پیش برویم از میزان بارندگی کاسته شده و بر خشکی محیط افزوده می گردد.

به طور کلی به استثناء قسمت بسیار محدودی از مناطق کوهستانی، بقیه در حیطه قلمرو مناطق خشک قرار دارد.

بارندگی

میزان بارندگی شهرستان تقریباً 50 درصد بیش از مرکز استان و درجه حرارت آن به طور متوسط حدود 4 درجه سانتیگراد خنک تر از آن می باشد.در اینجا از طوفانهای شن که خاص مناطق کویری است, تقریباً اثری نبوده و بادهای آن عاری از گرد و غبار غلیظ است.

با توجه به اینکه شهرستان مهریز دارای 1470 متر ارتفاع از سطح دریا می باشد ، میانگین بارندگی سالانه در ایستگاه هواشناسی مهریز 9/71 است.

رطوبت

مقدار رطوبت نسبی در نقاط مختلف بر حسب ارتفاع متغیر است. به عنوان مثال میانگین رطوبت نسبی سالانه در ارتفاع 1500 متری، 41 درصد و در ارتفاع 3500 متری، 52 درصد  می باشد.بر اساس همین محاسبه میانگین رطوبت نسبی در منطقه 4 درصد اعلام گردیده که بسیار خشک می باشد زیرا رطوبت نسبی کمتر از 10 درصد شرایط کاملا بیابانی و خشک را می رساند و برای ساکنین منطقه خطرناک است و نیز می تواند مانع تابش اشعه های ماوراء بنفش و مادون قرمز شود.

باد

جهت وزش باد در منطقه مهریز در شش ماه اول سال یعنی بهار و تابستان، شمال غربی و    در 4 ماه دیگر یعنی از آبان تا بهمن ماه در مقابل آن و به دیگر سخن جنوب شرقی است.

در ماههای گذار یعنی اسفند و مهرماه باد غالباً از سمت غرب می وزد. در مجموع باد اصلی عمدتاً شمال غربی است که بخصوص از اواسط بهار تا اوایل پاییز بالاترین باد بین  17 تا 21 درصد و پس از آن بادهای جنوب شرقی و غربی از اهمیت بعدی برخوردار هستند.

منابع آب

به طور کلی منابع آب مهریز به دو صورت تامین می شود؛ یکی به صورت آب های جاری(چشمه) و دیگری به صورت آبهای زیرزمینی(چاه و قنات)

 ـ آب های جاری

مهریز دارای دو چشمه بزرگ فصلی و معروف غربالبیز و دامگاهان (دون گاهون) است که برای کشاورزی این منطقه بسیار مؤثر و حیاتی می باشند.

الف ـ چشمه غربال بیز:

این چشمه که در جنوب غربی و در فاصله 3 کیلومتری شـهر و در کنار روستای مدوار قرار دارد از چشمه های بسیار معروف استان یزد می باشد از ارتفاعات لاخسه سرچشمه  گرفته و تقریباً از اسفند الی شهریور ماه دارای آب است و در سالهای پرباران آب آن دائمی می گردد. وفور آب این چشمه در ماههای فروردین و اردیبهشت است.

چشمه کارستی غربال بیز کمک مؤثری در بهبود وضعیت منابع آب نموده و چشم انداز بصری مناسب و بسیار دلنواز و زیبائی را در این محل ایجاد کرده است.

ب ـ چشمه دامگاهان(دون گاهون):

این چشمه از محلی به همین نام که در امتداد ارتفاعات شیرکوه می باشد سرچشمه می گیرد. منبع تأمین کننده آن برفهای زمستانی ارتفاعات این کوه است و میزان آب آن بستگی شدید به میزان برف زمستانی ارتفاعات آن دارد.این چشمه از اوایل بهار تا مردادماه دارای آب نسبتاً فراوانی بوده و بیشترین دبی آن مربوط به فروردین و اردیبهشت می باشد. در نقشه طبیعی یزد از این نقشه به عنوان رود پایین در نام برده شده است.

آب های زیرزمینی

مورخان پیشینه پیدایش «کاریز» در ایران را در هزاره سوم پیش از دوره معاصر دانسته وآنها را بیانگر تلاش شگفت انگیز آدمی برای زندگی و سازندگی و روشن ترین سند تاریخ و مدنیت ساکنان این سرزمین پنداشته اند.

به هر حال خاکهای رسوبی شهر یزد را باید طبیعی ترین مکان برای آغاز سکونت و زراعت در این ناحیه بدانیم و با وجود روند کاهنده ای که همه آبهای سطح الارضی منطقه تا کنون داشته، احتمالاً مردمانی که در حوزه این شهر به کشاورزی می پرداخته اند،تا چند هزاره به آبهای زیرزمینی و کاریز نیازمند نبودند.کاریز کنی در این منطقه اقدامی برای جبران کمبود آب کشاورزی و تأمین نیازهای شهری یا انتقال زیرزمینی آبهای جاری سطحی از دره ها و کوهپایه ها به بخش های گسترده دامن دشت به منظور کشاورزی و  بهره وری از خاک خوب و حاصلخیز آن بوده است.

مهمترین قنواتی که در خارج از شهر مهریز مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از:

« قنات حسن آباد مشیر، قنات دولت آباد، قنات محمد آباد، قنات فهرج،   قنات مریم آباد و قنات یعقوبی»

قنات های مورد استفاده در مهریز

مهریز از نظر آبهای شیرین زیر زمینی در سطح استان بسیار غنی است و علاوه بر قنوات مورد استفاده در خود منطقه اغلب قنوات مورد استفاده در شهر یزد و روستاها و آبادی های اطراف آن از این منطقه سرچشمه می گیرند. مادر چاه این قنوات بر روی مخروطه افکنه های ارتفاعات غربی قرار دارد و مادر چاه چند قنات دیگر در زیر چشمه غربال بیز واقع است. از مهمترین قنوات عبارتند از:

قنات مهرپادین، قنات خورمیز، قنات بغداد آباد، قنات مزویر آباد،  قنات منگاباد،قنات حسین آباد بغداد آباد و قنات عصمت آباد.

از جمله قنات هایی که آب آنها در خارج محدوده شهرستان مورد استفاده قرار می گیرد ولی مبدأ آن در محدوده مهریز است قنات دولت آباد می باشد. این قنات همچون باغ دولت آباد از یادگارهای محمد تقی خان یزدی در قرن یازدهم هجری است که در گذشته مشتمل بر  9 رشته به طول مجموع 70 کیلومتر بوده است.در حال حاضر تنها پنج رشته آن به نامهای باقر خان، تقی آباد، بغداد آباد، مهدی آباد و دولت آباد دایر و دو رشته دیگر خشکیده اند.

به طور کلی پیشکار این پنج شاخه در جنوب غربی و غرب شهر مهریز در جوار چشمه غربال بیز،کوه ریگ و کوه مگسل قرار دارد و 5 شاخه مذکور به هم پیوسته و بعد از گذشتن و گردش در کوچه باغ های این شهر توسط راهرو زیرزمینی ، با طی مسافتی حدود 35 کیلومتر به موازات جاده اصلی یزدـ مهریز و بعد از چرخاندن در آبشاهی ـ خرمشاه،  باغ دولت آباد را مشروب می نموده است.

پوشش گیاهی ـ زراعتی

اکثر باغات منطقه را باغات پسته ، بادام، انار و ... تشکیل می دهد که با توجه به آب و هوا و خاک مساعدتر ،کیفت انواع آن بسیار خوب بوده، به طوری که یکی از اقلام بزرگ صادرات مهریز اقلام مذکور است.

از دیگر درختان میوه: انجیر، انگور، گیلاس، آلبالو، توت،گلابی، شفتالو، زرد آلو، سیب، گوجه سبز و گردو می باشد.

از درختان غیر مثمر این منطقه: چنار , بید، بید مشک و به میزان کم سرو و کاج قابل ذکرند.

از مهمترین گیاهان زراعی مهریز: گندم ، جو، یونجه، منداب(شبدر) ،کنجد،آفتابگردان، سیب زمینی ، چغندر قند و انواع سیفی جات می باشد.

جمعیت شناسی

طبق سرشماری سال 1385 جمعیت شهرستان مهریز بالغ بر 44397 نفر می باشد که از 11697 خانوار تشکیل شده است.

از این تعداد جمعیت 23028 نفر مرد و 21369 نفر زن می باشد و نرخ رشد شهرستان نسبت به سالهای 1375 تا 1385 ، به میزان 4/ . درصد می باشد.

بر اساس آمار سال 1370 تراکم نسبی 4/4 نفر و تراکم زیستی 3/1 در هکتار می باشد.

بر اساس برآورد مدیریت جهاد کشاورزی مهریز این شهرستان دارای 5/53849 هکتار زمین زراعی و آیشی است.

این شهرستان در دهه گذشته پس از شهرستان یزد بالاترین میزان نرخ رشد جمعیت را در میان سایر شهرستا ن های استان یزد داشته است.

تراکم نسبی جمعیت

تراکم نسبی جمعیت در شهرستان مهریز, برابر با 07/5 نفر در هر کیلومتر مربع می باشد، در حالی که این میزان در شهر مهریز به 8/917 نفر در هر کیلومتر مربع می رسد که بیانگر تراکم نسبتاً بالای جمعیت در مرکز شهرستان می باشد به عبارتی شهر مهریز 1/34 درصد از جمعیت شهرستان را در خود جای داده است در حال که کمتر از 2/0 در صد از وسعت آن را شامل می شود که علت آن را می توان ضعف کشاورزی نقاط روستایی و فراهم بودن امکانات اقتصادی و رفاهی بالنسبه مناسبتر در مرکز شهرستان دانست که سبب مهاجرت روستاییان به سوی مرکز شهرستان می گردد.

بر اساس سرشماری های قبلی و نیز آمار جمعیتی بدست آمده ، میانگین تعداد افراد در خانوارهای شهرستان مهریز 54/4 نفر است که در مقایسه با سایر نقاط کشور ، مطلوب به نظر می رسد و می تواند بیانگر علم و آگاهی مردم نسبت به مضرات افزایش جمعیت باشد.

سیری در تاریخ شهرستان

بطورکلی می توان سابقه تاریخی شهرستان مهریز را بشرح ذیل تبیین نمود:

سنگ نوشته های ارنان:

قدیمی ترین آثار تمدن منطقه در کوه های اطراف روستای سرو و ارنان است. از آثار بدست آمده در این منطقه از جمله تخته سنگ حجاری شده برمی آید که قدمت آن به بیش از ده هزار سال قبل از میلاد می رسد.