یزدفردا

عليرضا صادقي خبرنگار : كاروانسراي زين‌الدين مهريز استان یزد تنها  كاروانسراي مدور ايراني است كه پنج برج پیوسته آن را حفاظت می‌کند.اين كاروانسرا، رباط زین الدین در فاصله 40 کیلومتری شهرستان مهریز و در 60 کیلومتری جاده یزد - کرمان و در فاصله 500 متری مجاورت جاده سنتو قرار دارد که هر ساله پذیرای میهمانان زیادی از سراسر کشور نه تنها در ایام نوروز بلکه در طول سال است

کاروانسرای زین الدین که از شاهکار معماری دوره صفویه محسوب می‌شود تنها بنای مدور ایرانی است.

این کاروانسرا به دستور زین الدین گنجعلی خان ریگ حکمران کرمان و به امر شاه عباس ماضی در قرن 10 قمری ساخته شد.

کاروانسرای زین الدین در قرن 10 قمری محل استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده و اکنون با حفظ اصالت پیشینش، هتل گردشگران در یزد شده است. اين بناي آجري که به دستور زين‌ الدين گنجعلي خان ريگ در زمان شاه عباس با پلان كاملا قرينه ساخته شده کاروانسراي رباط زين الدين نام گرفت، از درب چوبي و اصلي کاروانسرا که وارد هشتي شويم، در دو سمت چپ و راست درب‌هاي چوبي وجود دارد كه در صورت گشوده شدن، سالني بزرگ در مقابل چشمان پديدار مي‌گردد كه از دو سو تا انتها به پرده‌‌هاي ترمه منقش شده است. سکوهاي آجري و گلي که روزي به مسافران ميان راه اجاره داده مي‌ شد، امروز ملبس به پرده‌ هاي ترمه، فرش دست باف و گليم و رخت خوابي پهن بر روي زمين و پشتي‌‌هايي دور تا دور شده، تا مامني براي مسافران كوير‌نشين اين كاروانسرا باشد. رباط زين الدين، داراي پلان دايره‌اي و پنج پلان نيم دايره چسبيده به ديوار هشتي است که پس از آن صحني دوازده ضلعي وجود دارد كه در اطراف آن رواق‌هاي سکو داري قرار دارد. در بخش شمالي رباط هم اتاق‌هايي است که گويا شاه نشين عمارت بوده و امروز بخشي از آن سالن غذاخوري شده و بخشي از آن نيز مفروش به فرش‌هاي دست باف و پشتي‌هاي تکيه داده به ديوار است. اين کاروانسرا به شيوه‌اي کاملا متفاوت و به سبک و سياق سنتي خود درآمده و اکنون قابليت پذيرش يکصد ميهمان و گردشگر را دارد. برخلاف بسياري از ابنيه قديمي که در آميزش با تکنولوژي، معلق ميان سنت و مدرن هستند، اين ساختمان همچنان اصيل است چرا كه در انتقال تاسيسات و تكنولوژي نوين در اين هتل سنتي نهايت دقت به عمل آمده است و علي‌رغم تجهيز به امكانات روز اثري از ادوات و وسايل امروزي انتقال به چشم نمي‌آيد. در دو سوي حياط رباط زين‌ الدين پله‌هايي است که مسافر کنجکاو و دوستدار آسمان را به ميهماني آسمان و سکوت کوير مي‌برد تا در بلندي کاروانسرا در نور ماه و ستاره‌ها غرق شود و در پايين نيز تا چشم كار مي‌كند كوير و شن‌زارها را مشاهده كند  

این کاروانسرا از نظر معماری دارای اهمیت خاصی است و نمونه دیگری از آن به جز کاروانسرای بین کاشان و نطنز که ویران شده، وجود ندارد.

نقشه این کاروانسرا به شکل دایره است و دارای 5 برج نیم دایره است که به دیواره 8 متری آن متصل‌اند.

ساختمان این بنا از آجر است. پس از سر در نسبتاً وسیع ضلع جنوبی، هشتی و سپس صحن دوازده ضلعی قرار دارد.

در اطراف صحن، رواق‌های سکوداری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق‌هایی مشابه دیده می‌شود.

در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق‌ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهارپایان بود. فضای ضلع شمالی بنا- گویا شاه نشین- دارای سقفی بلند با کاربندی است.

در داخل بنا عمدتاً از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط یا صحن مرکزی آن است. قسمت شاه‌نشین در بدنه و سقف دارای اندود گچ و کاربندی است.

کنگره‌ها و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره ها و نمای تمام آجر آن، چهره خاصی به این کاروانسرا بخشیده است.

از بارزترین مشخصه این بنا می‌توان به قرینه بودن شرق و غرب آن اشاره کرد و آب آن نیز از چشمه تامین می‌شد که امروزه نیز وجود دارد.

این کاروانسرا در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو به دلیل «احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی» دریافت کرد. 

این بنای تاریخی بازسازی و به محل مناسبی برای اسکان و پذیرایی گردشگران تبدیل شده است.

کاروانسرای زین الدین با شماره ثبتی 926 و مورخ  28/5/51 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.