یزدفردا

به همین بهانه نگاهی داریم به زندگی نامه استاد پرویز شهریاری

پرویز شهریاری متولد ۲ آذر ۱۳۰۵، در خانواده ای زرتشتی در  کرمان، ریاضی‌دان، مترجم، روزنامه‌نگار  از چهره‌های ماندگار [۲] در عرصه علم و آموزش ایران است.

دوران خردسالی

پدرش دهقان‌زاده‌ای بود که روی زمین‌های اربابی کارگری می‌کرد. بعد از مرگ پدر، مسئولیت خانواده به عهدهٔ مادر او (گلستان شهریاری) بود. این خانواده از لایه‌های درآمدی پایین جامعه بودند و دوران کودکی شهریاری دوران سختی از نظر معیشتی بود.

دوران نوجوانی و جوانی

او تا سال سوم دبیرستان را در دبیرستان ایرانشهر در شهر کرمان گذراند و وارد دانشسرای مقدماتی کرمان شد. در خرداد ۱۳۲۳ فارغ‌التحصیل شد و برای ادامه تحصیل به تهران آمد.

در تهران در سال ۱۳۳۲ در رشتهٔ ریاضی در دانشکدهٔ علوم دانشگاه تهران و دانش‌سرای عالی (دانشگاه تربیت معلم تهران کنونی) فارغ‌التحصیل شد. یک سال در شیراز معلم بود. در ۱۳۳۳ بعد به تهران آمد. آن روزها در دبیرستان اندیشه و دبیرستان‌های مربوط به گروه فرهنگی خوارزمی درس می‌داد. در دانشکدهٔ فنی دانشگاه تهران، در کلاس‌های روزانه و شبانهٔ دانشگاه تربیت معلم و در اراک در مدرسهٔ عالی علوم اراک هم مشغول بود.



آغاز زندگی سیاسی

شهریاری در دوران پرالتهاب سیاسی دههٔ ۲۰ به مبارزهٔ سیاسی روی آورد و در جریان چپ و مارکسیستی به فعالیت می‌پرداخت. در ۱۳۲۴ در نوزده‌سالگی به عضویت حزب توده ایران پذیرفته شد.[۵] پس از ۱۵ بهمن ۱۳۲۷ و سوءقصد به جان محمدرضا پهلوی موجی از دستگیری آغاز شد و در فروردین ۱۳۲۸ شهریاری که عضو حوزه‌یی به مسئولیت احسان طبری بود برای اولین بار بازداشت شد و به زندان افتاد ، زبان روسی را در زندان فرا گرفت و دست به تألیف و ترجمه زد. تاریخ حساب تانون را در زندان ترجمه کرد.


فعالیت‌ها

با انتشار نشریاتی چون اندیشه ما، وهومن و چیستا فعالیت مطبوعاتی خود را دنبال کرد .

با تأسیس دبیرستان‌های «خوارزمی (۱۳۳۹)»، «مرجان (۱۳۴۰)» و «مدرسه عالی اراک (۱۳۳۵)» سعی کرد محیطی مناسب برای رشد جوانان  ایجاد کند.

با تالیف کتاب‌های ریاضی در فاصله ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۲ و هم‌زمان با آن تالیف و ترجمه صدها کتاب، در تاریخ و آموزش ریاضیات توانست نقش مهمی در پرورش فکری دانش آموزان و دانشجویان ایفا کند.

نشریهٔ سخن علمی

نشریهٔ «سخن علمی» از سال ۱۳۴۱ منتشر شد و پرویز شهریاری سردبیر این نشریه بود. دربارهٔ این نشریه و سرنوشت آن استاد پرویز شهریاری می‌نویسد:

«این نشریه هشت سال پیاپی منتشر شد: در سال اول ۶ شماره و در ۷سال بعد، هر سال ۱۲ شماره. روی هم ۹۰ شماره. در بهمن ۱۳۴۸ بلایی نازل شد. در یکی از شعبه‌های سازمان امنیت مرا خواستند. برایم چای آوردند و بسیار با محبت صحبت می‌کردند و در خواست کوچکی داشتند. مجلهٔ سخن علمی را به ما (یعنی سازمان امنیت) واگذار کنید. ما همچنان خانلری و تو را به عنوان صاحب امتیاز و سردبیر در مجله اعلام می‌کنیم، ولی شما هیچ دخالتی در آن نخواهید داشت. به هر کدام از شماها (دکتر خانلری و من)، ماهیانه پنج هزار تومان می‌دهیم؛ این قرار هم باید همین جا دفن شود. من به ظاهر مخالفتی نکردم، ولی گفتم، اجازه بدهید سال هشتم را تمام کنیم، آن وقت خدمت می‌رسم و مجله را تحویل می‌دهم.

شمارهٔ ۱۲ نشریه تا فروردین ۱۳۴۹ طول کشید و در آن یادداشتی به صورت یک برگ رنگی گذاشتم که این، آخرین شماره‌است. به ظاهر سازمان امنیت چند مجله را به همین صورت در دست گرفته بود. بعد از پخش مجله، آقای دکنر خانلری مرا خواست و جریان را جویا شد. به او گفتم، چه پیش آمده‌است ... ولی اکنون با کاغذی که لای مجله گذاشته و پخش کرده‌ام، گمان می‌کنم مسأله منتفی شده باشد و در واقع هم بعد از آن خبری نشد. برای اینکه ارزش پنج هزار تومان را در آن زمان بفهمید، باید یادآوری کنم که من از همهٔ کارهایی که می‌کردم، روی هم ماهیانه، کمتر از آن درآمدداشتم، مجلهٔ سخن علمی هم اشتراکی برابر ۲۵۰ ریال برای ۱۲ شماره داشت.»

وی تا پایان عمر  سردبیر نشریهٔ دانش و مردم و نشریهٔ چیستا است .

ریاضیات به زبان ساده

    بازی با بی نهایت، روزا پتر، چاپ اول ۱۳۵۶ انتشارات توکا، چاپ دوم ۱۳۶۳ انتشارات فردوسی، ترجمه.
    منحنیها در فضا، دونووان جونسون، انتشارات چاپار، چاپ اول ۲۵۳۶، ترجمه.
    دستگاه‌های محدود ریاضیات، انتشارات چاپار، ۲۵۳۴، ترجمه.
    داستان مجموعه ها، ن. ی. ویلنکین، انتشارات توکا، چاپ اول ۱۳۵۵، چاپ دوم شهریورماه ۱۳۵۷، ترجمه.
    داستان‌های ریاضی، انتشارات توکا، سالهای شصت، ترجمه.
    روش مختصاتی و هندسهٔ چهار بعدی، ی. م. گلفاند/ا. گ. گلاگوله وا/آ. آ. کیریلوف، انتشارات خوارزمی، ۱۳۵۶، ترجمه.
    مسیر ریاضیات جدید، و. و. سایر، رز نشر/سازمان چاپ و نشر مشهد، چاپ دوم بهار ۱۳۶۹، ترجمه.
مسائل ریاضی

    مهم‌ترین مسأله‌ها و قضیه‌های ریاضی، شکلیارسکی/چنتسوف/یاگلوم، انتشارات مجید/انتشارات فردوس، چاپ دوم ۱۳۷۴، ترجمهٔ پرویز شهریاری و ابراهیم عادل.
    مسأله‌های دشوار ریاضی، کنسانتین شاخنو، انتشارات فردوس، چاپ سوم ۱۳۷۴، ترجمه.
    مسابقه‌ها، کنکورها و المپیادهای ریاضی، انتشارات جاودان خرد، چاپ اول ۱۳۷۲، تألیف.
    گزیدهٔ مسأله‌های تازه و بکر مقدماتی ریاضیات، و. پلاتونف/ک. ر. لیوک/و. زارتسکی/ن. مدتلسکی/ل. توتایف، نشر پژواک کیوان، چاپ اول ۱۳۸۲، ترجمه.
    مسائل مسابقات ریاضی، وا. س. کوشچنکو، انتشارات امیرکبیر، چاپ هشتم ۱۳۶۵، ترجمه.
    روشهای مثلثات (با همکاری آقای فیروز نیا)، انتشارات خوارزمی، سال‌های پنجاه، تالیف.
    تمرینها و مسائل آنالیز ریاضی *، ب.ب.دمیدوویچ، انتشارات امیرکبیر، چاپ ششم ۱۳۸۲، ترجمه.
    مساله‌های ریاضی، آسان ولی...، انتشارات توکا، ۱۳۵۴، ترجمه.
    مساله‌های المپیادهای مجارستان، انتشارات دانشجو، سالهای شصت، ترجمه.
    دربارهٔ حد، آ. آ. کیریلوف انتشارات آزاده، ۱۳۶۳، ترجمه.
    تئوری اعداد(۲۵۰ مسألهٔ حساب)، نوشتهٔ واتسلاو سرپینسکی، انتشارات خوارزمی، چاپ اول آبان ماه ۱۳۴۹، چاپ دوم شهریور ماه ۱۳۶۹، چاپ سوم تیر ماه ۱۳۷۷.
    مساله‌های المپیادهای آمریکا،(با همکاری آقای عادل)، نشر بردار،۱۳۶۸، ترجمه.
    المپیاد ریاضی لنینگراد (از سال ۱۹۶۱ به بعد)، د. و. فومین، چاپ اول انتشارات اینشتین ۱۳۷۴، چاپ دوم نشر گستره ۱۳۷۹، ترجمه.
    المپیادهای بین الملی (با همکاری آقای عادل)، انتشارات فاطمی، ۱۳۶۸، ترجمه و تالیف.
    مساله‌های المپیادهای ریاضی در کشورهای مختلف، انتشارات فردوس، ۱۳۶۸، ترجمه.
    آمادگی برای المپیادهای ریاضی، انتشارات فاطمی، ۱۳۶۹، ترجمه.
    مساله با حل (با همکاری اقایان امامی. حریرچی)، سالهای چهل، تالیف و ترجمه.
    دوره اختصاصی جبر مقدماتی، سالهای چهل، انتشارات امیرکبیر، ترجمه.
    مسائل امتحانی جبر چهارم دبیرستانهای کشور با حل، انتشارات امیر کبیر،۱۳۴۴، تالیف.
    مسائل امتحانی جبر پنجم دبیرستان‌های کشور با حل، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۴۴، تالیف.
    تست حساب استدلالی (با همکاری آقایان امامی و قوام زاده)، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۴۳، تالیف
    مسائل جبر و راهنمای حل آنها برای کلاس‌های کنکور (با همکاری آقای امامی)، انتشارات امیر کبیر، سال‌های چهل، تالیف
    مسائل مثلثات و راهنمای حل آنها برای داوطلبان کنکور (با همکاری آقای امامی)، انتشارات امیر کبیر، سال‌های چهل، تالیف.
    مسائل هندسه و راهنمای حل آنها برای داوطلبان کنکور (با همکاری آقای ازگمی)، انتشارات امیر کبیر، سالهای چهل، تالیف.
    تستهای ریاضیات (با همکاری آقای تقوی)، انتشارات امیر کبیر، سال‌های پنجاه، تالیف.
    تئوری اعداد (با همکاری آقای قوام زاده)، انتشارات امیر کبیر، سال‌های پنجاه، تالیف.
    حل مسائل آنالیز (با همکاری آقایان امامی و عصار)، انتشارات دانشگاه تهران، سال‌های پنجاه، تالیف.
    تست ریاضیات (با همکاری آقایان امامی و قوام زاده)، انتشارات امیرکبیر،۱۳۵۰، ترجمه.
    مساله‌های ریاضیات عمومی با حل (با همکاری آقای امامی)، انتشارات امیر کبیر،۱۳۵۳، تالیف.
    مساله‌های کنکور شوروی، انتشارات پویش، ۱۳۶۱، ترجمه.
    مسائل مسابقات ریاضی شوروی، انتشارات امیرکبیر، ترجمه.
سرگرمی در ریاضیات
    سرگرمیهای هندسه، ی. ای. پرلمان، انتشارات خوارزمی، ترجمه.
    سرگرمیهای جبر، ی. ای. پرلمان، انتشارات امیرکبیر، ترجمه.
    سرگرمیهای ریاضی، ی. ای. پرلمان، ترجمه.
    ۱۷۵ مسألهٔ منطقی *، دی یر دبیزام/یانوش هرتسگ، نشر نی، چاپ اول ۱۳۶۶، چاپ دوم ۱۳۷۴، ترجمه.
    سرگرمی‌های توپولوژی (توپولوژی عمومی) *، استفن بار، نشر نی، چاپ دوم ۱۳۷۴، ترجمه.
    در پی فیثاغورث *، ش. النسکی، انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم ۱۳۸۴، ترجمه.
    در قلمرو ریاضیات، آ. پ. دوموریاد، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول ۱۳۴۸، چاپ دوم ۱۳۶۳، ترجمه.

رمان یا فیزیک یا تاریخِ نجوم یا غیره
    باد و باران زاهاریا استانکو (رمان دو جلدی)
    کتابی در باره کتاب، سرگی له‌وو
    داستان‌های علمی، مارک تواین/ ایزاک آسیموف...، انتشارات فردوسی، چاپ اول خرداد ۱۳۶۱، ترجمه.
    علم، جامعه و انسان، جلد یک و دو، انتشارات هدهد، چاپ اولِ جلد دوم خرداد ۱۳۶۰، ترجمه و تألیف.
    آواریست گالوا، لئوپولد اینفلد، انتشارات هدهد، چاپ اول 1360، ترجمه
    یک روز زندگی پسرک قبطی، ماتیو، انتشارات توکا، ترجمه.
    اخلاق و انسان، الگانا تانونا کروتووا، انتشارات فردوسی، چاپ دوم ۱۳۶۱، ترجمه.
    نظریهٔ نسبیت در مسئله‌ها و تمرین‌ها *، الکسی نیکلایه ویچ مالینین، نشر نی، چاپ دوم ۱۳۷۴، ترجمه.
    در جستجوی هماهنگی، اُلِگ موروز، نشر مهاجر، چاپ اول ۱۳۸۲، ترجمه.

درباره پرویز شهریاری
    سال‌ها باید که تا... جشن‌نامه استاد پرویز شهریاری، به کوشش دکتر رقیه بهزادی، انتشارات فردوس، ۱۳۸۲.
    ارج نامه شهریاری به خواستاری واشراف دکتر پرویز رجبی نشر توس.
    یک زندگی خاطرات ودیدگاهای دکتر پرویز شهریاری در گفتگو با مهندس امیر حاجی صادقی، نشر کوچک
    پس از چهل سال: زندگی نامه استاد پرویز شهریاری، نویسنده: ابوالقاسم پورحسینی، نشر مهاجر، چاپ اول ۱۳۸۰.
    ستارهٔ اعداد (پرویز شهریاری) کیست و چه کرد؟، سیدعلی صالحی، انتشارات تهران.
    فیلم مستند پرتره فانوس گلستان، مروری بر زندگی، اندیشه، آثار و فعالیت‌های دکتر پرویز شهریاری، فیلمی از میلاد درویش، برنده جایزه بهترین فیلم مستند و برنامه تلویزیونی از نخستین دوره جشنواره فرهنگ و رسانه وزارت علوم. نمایش در خانه هنرمندان ایران.

آن‍ال‍ی‍ز ت‍رک‍ی‍ب‍ی‌ و ب‍س‍ط دوج‍م‍ل‍ه‌ای‌ آم‍ادگ‍ی‌ ب‍رای‌ ال‍م‍پ‍ی‍اده‍ای‌ ری‍اض‍ی‌ ۱۳۶۹.

   آم‍وزش‌ ری‍اض‍ی‌

بنیاد فرهنگی پرویز شهریاری


بنیاد فرهنگی پرویز شهریاری در مرداد ۱۳۸۴ به شمارهٔ ۱۸۵۳۲ در ادارهٔ ثبت شرکتها و مؤسسات غیر تجاری تهران به ثبت رسید.

چهره ماندگار در رشته آموزش ریاضیات

پرویز شهریاری در سال ۱۳۸۴ چهره ماندگار در رشته آموزش ریاضیات شد.

مصاحبه ای خواندنی  با شادروان  استاد پرویز شهریاری

  ریاضیات علمی بدون ریاضت

استاد از دوران كودكی خود تصویری بد در ذهن دارد؛ تصویری از جنگ و سختی و قحطی. خودش می گوید دوران جنگ جهانی دوم وقتی كودكی بیش نبوده ساعت ها در صف نانوایی می ایستاده و سر آخر چون بچه بوده به او می گفتند نان تمام شده و به قول خودش دست از پا دراز تر به خانه برمی گشته است . او از رسمی یاد می كند كه آن وقت ها میان اشراف و پولدار ها باب بوده است : اجیر كردن 5 تا 10 ساله كودكانی كه ششم ابتدایی را گذرانده باشند . آن وقت ها این كار باب بود . به دنبال استاد هم آمده بودند كه گرچه خود استاد به خاطر این كه از نظر غذا تأمین شود راضی به این كار بوده ، اما مادری داشته كه می خواسته به هر قیمتی شده بچه هایش درس بخوانند و تن به این كار نداده است.
استاد پرویز شهریاری ، چهره ماندگار معلمی ریاضیات در خانه ای مملو از كتاب و كتابخانه میزبان ما بود و به گرمی به تمامی پرسش های ما پاسخ گفت .  

از آن وقت ها بگویید و این كه چه شد به تحصیل رشته ریاضیات پرداختید؟

بیوگرافی مختصرخودگفته

من سال 1305 در كرمان متولد شدم و دوره دبستان و دبیرستان را در كرمان گذراندم. پدرم سال 1317 در 46 سالگی از دنیا رفته بود. مادرم می خواست به هر قیمتی كه شده است بچه هایش درس بخوانند و به همین دلیل با وجود سختی های زندگی وارد دانشسرای مقدماتی كرمان شدم به این امید كه حقوقی داشته باشم و زندگی را بگذرانم تا این كه در سال دوم دانشسرای مقدماتی بخشنامه ای از تهران آمد مبنی بر این كه شاگرد اول و دوم ها می توانند برای ادامه تحصیل به تهران بیایند و این شد كه من هم به تهران آمدم.
خود مسافرت من از كرمان به تهران داستانی شد و ما یك هفته در راه بودیم . یادم می آید كه ماشین 2 راننده داشت كه دم هر قهوه خانه ای می ایستادند تا فرصتی برای كشیدن تریاك داشته باشند . یك شب در یزد و یك شب هم در اصفهان ماندیم و بالاخره پس از یك هفته به تهران رسیدیم.
در تهران پس از 2 روز كه راه و چاهی را پیدا كردم ما را در شبانه روزی پذیرفتند.ابتدا من می خواستم رشته ادبی بخوانم  چون بذنامه ام این بود كه فلسفه را دنبال كنم، البته نا گفته نماند كه به ریاضیات هم علاقه داشتم اما از میان دانش آموزان دختر و پسری كه آن سال آمده بودند نزدیك به 350 نفرشان در رشته ادبی اسم نوشتند و با این كه استادان برجسته ای مثل دكتر معین و دكتر هوشیار داشتیم ، اما من احساس می كردم نمی توانم هیچ استفاده ای از این كلاس ها بكنم و پس از یك ماه از آن كلاس بیرون آمدم و در جستجوی كلاسی بودم كه تعداد كمتری شاگرد داشته باشد . فهمیدم رشته ریاضی 6 شاگرد دارد كه با من تعداد آنها 7 تا شد ، اما وسط سال یك نفر از ما جدا شد و در نهایت 6 نفر ماندیم كه همگی هم شاگردهای علاقه مندی بودیم . چون در دانشسرای مقدماتی كلاس ششم را نخوانده بودیم در آن سال ششم دبیرستان را تمام كردیم جای ما هم نزدیك بهارستان بود كه دانشكده علوم و دانشكده ادبیات آنجا بود و بعد از اینكه ششم را تمام كردم وارد دانشكده تهران در رشته ریاضی شدم .

با كنكور یا بدون كنكور؟

از تمام تابستان آن سال دانشكده علوم تبلیغ می كرد كه ما 60 نفر را در رشته ریاضی می پذیریم و هر كسی هم كه بیاید برایش امكاناتی تهیه می كنیم ، اما سر آخر 13 نفر بودیم كه وارد این رشته شدیم ، یادم می آید آن سال  برای اولین بار 3 نفر خانم هم میان دانشجویان ریاضی بودند . اواسط درسم بود كه به خاطر پخش اعلامیه ها و روزنامه هایی كه مربوط به چپ بود ،از سازمان امنیت به سراغ من آمدند ، بازداشتم كردند و 3 سال در زندان ماندم . آن موقع 18 سالم بود . پس از اینكه بیرون آمدم به دانشكده رفتم ، اما رئیس دانشكده علوم به من گفت این 3 سال كجا بودی و وقتی فهمید گرفتار بودم گفت ما نمی توانیم تو را بپذیریم مگر این كه مجوز داشته باشی . من هم كه ناراحت شده بودم به بچه های دانشكده علوم گفتم آن ها من را به این دلیل نپذیرفتند . فردای آن روز یك جیپ به خانه ما كه در نارمك بود آمد و به من گفتند رئیس دانشكده علوم می خواهد تو را ببیند. وقتی نزد او رفتم به من گفت بیا و شرت را بكن كه دانشجویان تمام دانشگاه تهران به خاطر تو اعتصاب كرده اند و این شد كه من سال سوم رشته ریاضی را خواندم و لیسانس گرفتم . آن وقت ها دوران لیسانس ریاضی 3 ساله بود .
  به هر حال پس از اخذ مدركم یك سال در شیراز كار كردم ،اما اواخر كارم در شیراز وقتی مشغول تصحیح ورقه امتحانات آخر سال بودم رئیس فرهنگ شیراز آمد بالای سرم و گفت در غیاب رئیس فرهنگ فارس یك بخشنامه از طرف آقای جعفری ،رئیس كل فرهنگ به ما رسیده و از ما خواسته اند حكم تو را به خاطر بازداشت ، لغو كنیم و تو را به مجموعه امنیتی شیراز معرفی كنیم ،اما من این ملاقات را ندیده می گیرم و بهتر است تو زود از شیراز بروی . من هم همان موقع به خانه آمدم و مختصر اسبابی كه داشتم جمع كردم و با اتوبوس به تهران آمدم و به زندگی نیمه مخفی مشغول شدم .
اما از همان موقع در خودم احساس نیاز به مطالعه و ترجمه را احساس می كردم . از وقتی در دانشكده ریاضی درس خواندم كتابی را به اسم تاریخ حساب شروع كرده بودم كه پس از گرفتاری من به وسیله مؤسسه انتشارات امیر كبیر چاپ شد . در زندان هم سعی كردم بیشتر وقتم را صرف مطالعه كنم و با استفاده از یك خود آموز ، زبان روسی را پیش خودم آموختم و از آن به بعد به جز 4 تا 5 كتاب كه از فرانسه ترجمه كرده ام بقیه را تا امروز از زبان روسی ترجمه كرده ام . در 10 سال اخیر هم بیشتر گرایش به تاریخ ریاضیات بخصوص تاریخ ریاضیات در ایران پیدا كرده ام و در این زمینه كارهای ترجمه ای و تألیفی زیادی انجام داده ام .

چرا به تاریخ ریاضیات علاقه مند شدید ؟

تاریخ ریاضیات پایه كار است برای كسی كه ریاضی می خواند . به یك رابطه ای در ریاضی برخورد می كنید اما اگر ندانید ریشه اش چیست و چه كسی آن را كشف و چرا كشف كرده  اصلا خود آن رابطه را هم نمی فهمید مثلا فرض كنید كه بدانیم پایه های مثلثات در ایران ریخته شده است و از قرن سوم تا نهم هجری تمام زوایای كار مربوط به مثلثات را بررسی و روابط آنها را كشف كرده اند . اروپایی ها هم بعد از قرن 12 میلادی بتدریج از روی نوشته های ایرانی ها با مثلثات آشنا شدند و توانستند كار آنها را ادامه دهند . پایه های اصلی مثلثات از سوی ایرانی ها ریخته شده است . اگر ما این را می دانستیم الان این طور نبود كه مثلثات را به هیچ بگیرند  ، یعنی در كتاب های درسی ، مثلثات را به صورت تكه تكه و نا هماهنگ جا داده اند . پیش از ایرانی ها همه چیز را با پاره خط و هندسه نشان می دادند ، در حالی كه خط از نظر اندازه گیری دقیق نیست ؛ اما مثلثات همه چیز را دقیقا محاسبه می كند . علاوه بر این جبر هم در ایران به وجود آمده است ، به این معنا كه اولین كتاب جبر را به اسم «جبر و مقابله » خوارزمی نوشته كه در سده سوم هجری زندگی می كرده و معادلات درجه دوم را در كتابش حل كرده است . این علم به مرور تكامل یافت تا دانشمندانی مثل محمد كرجی ، خیام و ... به جنبه های بالاتر معادله درجه دوم پرداختند و مثلا خیام معادلات درجه سوم را به كمك هندسه حل كرد و آن وقت جمشید كاشانی كه آخرین ریاضیدان ماست  و در قرن نهم هجری زندگی می كرد ، توانست معادله درجه سوم را به طریق جبری حل كند و نه هندسی و آن گونه كه خیام حل كرده بود . در ضمن ما خیام را مبتكر هندسه تحلیلی هم می دانیم . من معتقدم خیام با هندسه دكارت هم آشنا بوده است . جمشید كاشانی هم توانسته است معادله درجه سوم را تا هر چند رقم اعشار به كمك جبر حل كند . البته هنوز در زمان ریاضیدان های ایرانی علامت های جبری پیدا نشده بود و این را با توضیح شرح می دادند . علامت های (=) یا (+) و یا (-) در قرن 16 پیدا شدند ، مثلا علامت مساوی در انگلیس ، قرن شانزدهم به وسیله یك پزشك پیدا شد كه می گفت هیچ چیز مثل دو خط موازی و كوتاه نمی تواند نشانه برابری دو چیز باشد . به هر حال تاریخ ریاضی می تواند پایه درك خود ریاضیات باشد . در حال حاضر 3 كتاب زیر چاپ دارم كه در زمینه ریاضیات هستند . در یكی از آنها ریاضیدانان ایرانی را از قرن سوم تا نهم هجری شرح داده ام و كمی هم به ریاضیدانان بعدی پرداخته ام . در كتاب دیگرم هم شرح حالی از هوشیار گیلانی كه در قرن نهم میلادی زندگی می كرده و همزمان با ابوریحان بود ، آورده ام و این كتاب را از روسی ترجمه كرده ام و هنوز در حروفچینی است .
روس ها تقریبا درباره ریاضیات ایران بسیار كار كرده اند . همان روس ها درباره محمود خجندی هم كار كرده اند كه ترجمه آنها را هم تمام كرده ام و حروفچینی شده و در دست تصحیح است . سعی من این است كه در مقاله هایی كه می نویسم به سابقه تاریخی مطلب هم اشاره كنم . مجموعا شاید حدود 1000 مقاله نوشته ام كه همه جا به تاریخچه كار هم توجه داشته ام . نزدیك به 300 كتاب چاپ كرده ام كه شامل كتاب های درسی و...است و كتاب هایی كه فقط به مفاهیم توجه دارند و اینها مجموعه كارهای من در دوران زندگی ام بوده است .  

چرا اسم این علم را ریاضی گذاشته اند ؟

ریاضیات به معنی علمی است كه با ریاضت به آن می رسند ، در حالی كه خود ریاضیات اصلا به معنای ریاضت كشیدن نیست ، اگر با دانش آموز درست رفتار شود و بخصوص به كار گروهی توجه شود و معلم سعی كند همه چیز را از زبان خود دانش آموزان بیرون بكشد . ریاضیات علمی پیوسته است و اگر دانش آموزی یك مفهوم را متوجه نشد ،نمی تواند بقیه مباحث را بفهمد . معلم ها باید از همان ابتدا به صورت اصولی و پایه ای ریاضیات را آموزش دهند ،اما من فكر می كنم یكی از موانع اصلی تفكر و اندیشه در زمان ما همین مسأله كنكور است ؛ زیرا دانش آموزان از وقتی كه پشت میز كلاس های راهنمایی می نشینند فقط احتیاج دارند با تست كار كنند و اگر هم تصادفا وارد دانشگاه شوند ، می بینند كه اصلا وضع آن طور كه فكر می كردند نیست و در نتیجه در تمام دوره دانش آموزی نه كتابی می خوانند و نه به مفاهیم توجهی دارند و هیچ چیزی را عمقی یاد نمی گیرند .

از صحبت شما استنباط می كنم كه معلم كلاس اول دبستان كه پایه گذار مفاهیم ریاضیات است ، باید بسیار كار آزموده و با تجربه باشد.

ریاضیات در همه كلاس ها مهم است و البته دبستان مهم تر؛ چون دبستان است كه بچه ها را می سازد و باید توجه بیشتری به آن داشت ؛ اما مجموعا از پایه اول تا آخر كه الان به آن پیش دانشگاهی می گویند ، بجز با توجه به مفاهیم نمی توان بچه ها را آماده كرد و چیز آموخت ؛ چیزی كه در زمان ما اصلا به آن توجهی نمی شود فرض كنید سر كلاس معلمی می خواهد استدلال كند كه چرا مشتق سینوسx برابر كسینوس x است ؛ اما عده زیادی از دانش آموزان اعتراض می كنند كه اصلا نیازی نیست ما اینها را بدانیم و فقط با ما تست كار كنید . این معلم چگونه می تواند به این دانشآموزان چیزی یاد بدهد؟ من الان 8-7 سال است كه تدریس نمی كنم و یكی از دلایل عمده اش همین مسأله تست و كنكور بوده است .
 
حال كه فهمیدیم ریاضیات به چه معناست . مایلیم بدانیم جبر چه معنی میدهد و آیا معنی آن زور و اجبار است؟             

اصلا این طور نیست ، جبر به معنی جبران كردن است ، درست مثل شعر سعدی كه می گوید:« جبر خاطر مسكین بلا گرداند» كه در اینجا منظور این نیست كه به مسكین زور بگویید ، بلكه به معنی جبران كردن است. اسم جبر و مقابله را خوارزمی گذاشت . اگر یك طرف تساوی عدد منفی باشد مثل 10- و به دو طرف 10 واحد اضافه كنیم یك طرف صفر و طرف دیگر 10+ می شود كه این كار عدد را با بردن از یك طرف به طرف دیگر تساوی جبران كرده است . مقابله یعنی برابر قرار دادن دو مقدار كه معادل همان معادله می شود و اساس جبر و مقابله هم معادله بوده است . تا انتهای دوره ایران جبر و مقابله به معنای معادله بوده و كتابهایی كه 60سال پیش در ایران چاپ شده ، به نام جبر و مقابله بوده ، بدون آنكه معنای آن را بدانند .

قدیمی ترین ریاضیدانان دنیا چه كسانی بوده اند ؟

 


پیش از ایرانی ها یونانی ها هستند یونانی ها نزدیك یك هزار سال كار كردهاند و فقط به ریاضیات نظری كار داشته اند و كمتر عملی فكر می كردند . اما چند تایی هم مثل ارشمیدس در میان یونانی ها پیدا می شوند كه به كارهای عملی پرداخته اند. پیش از یونانی ها فقط ریاضیات كاربردی بوده است ، یعنی هر چه مورد نیاز زندگی و عمل بوده است كه آن دوره طولانی ترین دوره است و از ابتدای به وجود آمدن بشر تا قرن 6و7 پیش از میلاد بوده است . پس از یونانی ها باز نوبت ریاضیات كاربردی می شود كه 600 سال طول كشیده است و مخصوص ایرانی هاست. حساب به وسیله ایرانی ها پخش شد ، یعنی اینكه فقط با 10 علامت از صفر تا 9 می توانید هر عددی را بنویسید ، به وسیله ایرانی ها و خوارزمی و كتابی با نام حساب هندی در دنیا پخش شد . چون این علامت ها هندی ها كشف كرده بودند . مثلثات را هم ایرانی ها آغاز كرده اند . یعنی جدول سینوس ها را تنظیم كرده و بعدها ادامه دادن تا این كه جمشید كاشانی سینوس یك درجه را هم حساب كرد و برای این كار از حل معادله درجه سوم استفاده كرده است.

رابطه شما با اینترنت چطور است ؟

متاسفانه چشمهایم نمی بیند و هر دو چشمم در حدود 8 درصد بینایی دارد و كتاب را هم با زحمت زیاد به كمك عینك و ذره بین می بینم و راندمان كارم هم به همین مناسبت خیلی كم شده شده است ؛ اما همچنان به كارم ادامه می دهم . اگر 10 سال پیش در یك روز می توانستم 50 صفحه را ترجمه كنم حالا دیگر بیشتر از 7 تا 8 صفحه ترجمه نمی كنم.


از كی شروع به تدریس كردید و در چه مقاطعی درس داده اید؟

من از وقتی خودم سال سوم دبیرستان نظام قدیم بودم (یعنی سال نهم ) معلم حساب و هندسه  ششم ابتدایی همان دبیرستان هم بودم و بیشتر هم رشته ریاضی را درس داده ام . یعنی از 15 سالگی معلم بوده ام تا همین حالا و اگر كسی از من بپرسد مجموعا در عمرت چه كرده ای ، می گویم معلمی كرده ام راضی هم هستم . من در دانشكده فنی هم تدریس كرده ام و نیز در مدرسه عالی پارس كه در آنجا پس از 2 یا 3 ماه تدریس منطق ریاضی به من گفتند مجبوریم حقوق تو را به نام كسی بنویسیم كه دكترا یا لا اقل فوق لیسانس داشته باشد . شما درس بدهید ،  ما حقوق را به نام كس دیگری می نویسیم ؛ اما به شما می دهیم كه من قبول نكردم . گفتم اگر صلاحیت دارم ، به نام خود من بنویسید و اگر هم صلاحیت ندارم كه می روم كنار و همین طور هم شد و دیگر آنجا تدریس نكردم .

از شاگردانتان خبری هم دارید؟میدانید الان چه مدارجی دارند؟

چندی پیش شنیدم شاگرد من كه حالا در امریكاست در پلسخ به این پرسش كه به چه مناسبتی به رشته ریاضی و مسائل فنی علاقه مند شدی، اول از همه اسم من را برده است و یك ساعت صحبت كرده كه اگر فلانی معلم ما نبود ، من هیچ وقت نمی توانستم پیش بروم. این شاگرد من دكتر فیروز نادری است كه الان مدیر یكی از بخش های ناسا و آدم موفقی است . معمولا از این جور خبر ها دارم ؛ ولی اجازه نمی دهم جلوی خودم از من تعریف كنند.

كلاس های درستان چگونه برگزار می شد؟

من معمولا كلاس هایم را با طرح یك پرسش از شاگرد ها شروع می كردم. یادم هست در سال 1356 سر كلاس هشتم بودم و مسأله ای دادم و شاگردها را 3 نفر 3 نفر شریك كردم و گفتم با كمك هم حلش كنید . آخر كلاس 3 نفر بازیگوشی می كردند. گفتم چرا مسأله حل نمی كنید ، گفتند عقلمان نمی رسد . گفتم عقلتان را روی هم بریزید . گفتند : عقلمان گرد است و روی هم جا نمی گیرد . اما بقیه با هم كار كردند و پیشنهاد می دادند و بالاخره مسأله را خود بچه ها حل كردند . تقریبا همیشه با كمك خود بچه ها مسأله و حتی قضیه های هندسه و یا جبر را درس می دادم و معتقدم این بهترین راه است برای جلب توجه شاگردها . كلاس های من اصلا خشك نبودند و هیچ وقت هم لازم نمی شد به شاگردی اخطار دهم كه چرا صحبت میكنی . حتی وقتی هم كه صدای زنگ تفریح می آمد ، باز هم بحث ما ادامه داشت و تمام طول زنگ تفریح طول می كشید تا این كه معلم بعدی وارد كلاس می شد.  

یكی از این مسأله ها را برای ما هم مطرح می كنید؟

اگر یك خط راست داشته باشیم و چهار نقطه پراكنده روی آن باشد ، مربعی پیدا كنید كه اگر ضلع هایش را ادامه دهید ، هر كدام از یكی از این نقطه ها بگذرد و این را خود بچه ها حل كردند و در یكی از كتاب هایم راه حل بچه ها را نوشته ام و نوشته ام كه در كجا و به چه طریق و از سوی چه كسانی حل شده است .

بسیاری از كتاب های شما سال پیش چاپ شده است و به سختی پیدا می شوند ، چرا تجدید چاپ نمی شود ؟

اینها دست ناشران است . 6 ماه پیش بنیادی به نام من به ثبت رسید و من 40 تا 50 هزار جلد كتاب دارم كه به اضافه مقداری وسایل منزل می خواهم به آنجا بدهم و قصد دارم تا جایی كه میسر باشد، كتاب هایم را از ناشران مختلف پس بگیرم و به نام آن بنیاد به چاپ برسانم تا همه در یك جا متمركز باشند و دسترسی راحت تری داشته باشند. مثلا كتابی كه ترجمه از روسی است و نام آن سرگرمی های هندسه است ، در حدود بیش از 25 سال پیش چاپ شده و دیگر چاپ نشده است و بسیار جالب است . شاگرد می تواند از هر صفحه و هر مطلبش چیز یاد بگیرد . درست است كه با كنكور تستی جور در نمی آید ؛ اما باز هم هستند دانش آموزانی كه علاقه مند هستند ریاضیات را بفهمند .
 
از زندگی خود راضی هستید؟

آدم گاهی در تخیلاتش خیلی چیز ها می خواهد كه به آنها نمی رسد ؛ اما من از آنچه به دست آورده ام كاملا راضی هستم و اگر قرار باشد زندگی مجددی داشته باشم همین راه را برمیگزینم : ریاضیات .
 
نكته ای درباره واژه سینوس

استاد این طور می گوید : به اعتقاد من سینوس لفظی فرانسوی است كه ترجمه واژه «جیب» عربی است كه به معنی گریبان است . اما من نمی دانم كلمه سینوس با گریبان چه ارتباطی دارد . اعتقاد من این است كه خوارزمی «جیب» به كار نبرده است ، بلكه از واژه «جیپ»، كه كلمه ای پهلوی و به معنی «دیرك » است ؛ یعنی چیزی كه عمود بر زمین فرو می كنند و از روی سایه آن می توانند موقع روز را تشخیص دهند ، استفاده كرده است ؛ اما نسخه نویسان كتاب خوارزمی كه معنی جیپ را نمی فهمیدند ، چون «پ» عربی نبود ، با خود فكر كردند «جیب» درست است و آن را به فرانسه ترجمه كردند و سینوس گذاشتند . به هر حال ، فرقی نمی كند چه جیب باشد و چه جیپ ؛ چون همین كلمه به فرانسه ترجمه شده است ، پس واژه سینوس از ایران پخش و در دنیا متداول شده است.   

وی سرانجام در سن 86 سالگی صبح امروز 22 اردیبهشت 1391 در بیمارستان جم تهران با زندگی وداع کرد.

روحش شاد

منابع:
ویکی پدیا

جام جم