یزدفردا

            

کارگردان فیلم سینمایی "ملکه" با تأکید بر اینکه "هنوز جنگ واقعی را در فیلم ها ندیده ایم" گفت: مشکل اصلی که فکر می کنم باعث آزار مخاطبان می شود این است که الگوهای از پیش تعیین شده در ذهنشان دارند که باعث می شود از فیلم لذت نبرند.

به گزارش خبرنگار مهر، فیلم سینمایی "ملکه" به کارگردانی محمدعلی باشه آهنگر در سی امین جشنواره فیلم فجر توانست سیمرغ بلورین بهترین طراحی صحنه و لباس، سیمرغ بلورین بهترین موسیقی، دیپلم افتخار بهترین جلوه های ویژه بصری رایانه ای و جایزه فیلم برگزیده تماشاگران در بخش بین الملل را از آن خود کند. در این بخش دیپلم افتخار بهترین دستاورد فنی یا هنری برای فیلمبرداری علیرضا زرین دست هم به این فیلم رسید. محمدعلی باشه آهنگر سازنده "ملکه" از ثانیه ثانیه اثرش دفاع می کند و با توضیح ضرورت حتی کوتاه ترین پلان ها می گوید به تک تک لحظه های فیلم اعتقاد دارد. آنچه در ادامه می خوانید گفت وگویی است با کارگردان یکی از بهترین آثار دفاع مقدس این سال های سینمای ایران؛

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و هنر: آقای باشه آهنگر شما با دو فیلم آخرتان "فرزند خاک" و "بیداری رویاها" نشان دادید به روزگار پس از جنگ و سینمایی که به حوزه اجتماعی نزدیک می شود علاقه دارید. چه شد که دوباره به میدان نبرد و جبهه برگشتید و "ملکه" را ساختید؟

محمدعلی باشه آهنگر، نویسنده و کارگردان ملکه: من کارگردانی را با ساخت "نیمه گمشده" در سال ۷۸ آغاز کردم. نخستین فیلم من هم در آبادان زمان جنگ می گذشت که فیلم سختی بود. با این حال تصور می کنم بیشتر سویه اجتماعی تحولات کشور ما با اهمیت است. بنابراین باید حتی اگر فیلم جنگی می سازیم این سویه اجتماعی در آن لحاظ شود. چرا که اگر از آن غافل شویم نه تنها از جذابیت اثرمان کاسته می شود بلکه کهنه به نظر می آید. بنابراین ارجاعات اجتماعی "ملکه" نیز خیلی پررنگ تر از ارجاعات نظامی آن است. گرچه ارجاعات نظامی در حد اعلا دارد اما لحن امروزی آن هم برای من حائز اهمیت بود.

*این کار چه اولویتی داشت که بعد از "بیداری رویاها" اقدام به ساختش کردید؟

باشه آهنگر: اتفاقات بسیاری رخ می دهند تا فرد موفق شود یک فیلم بسازد. این اتفاقات به چیزهای بسیاری ربط دارد و گاهی اصلا شرایط مدنظر برای ساخت یک فیلم مهیا نمی شود. مثلا قرار بوده به من ۳۰، ۴۰ تانک بدهند ولی چهار تا داده اند! ما باید با همین تعداد فیلم می ساختیم. از طرفی فیلم هم باید طوری از آب درمی آمد که کسی نگوید فقط چهار تا تانک داشته اید. تازه این موضوع صرفا در مرحله سرمایه است و در مراحل دیگری چون شکل گرفتن ایده، تعامل فکری با گردانندگان و... هم باید شرایط ایده آل به وجود بیاید. همانطوری که من ۱۰ سال قبل از ساخت نهایی "فرزند خاک" تصمیم داشتم آن را بسازم. "بیداری رویاها" را ۷۸ آماده کردم اما ۸۸ ساخته شد! اما "ملکه" ۸۷ شروع شد ۹۰ تمام شد و به نتیجه رسید.

*اینکه شخصیت های فیلم ما به ازای واقعی دارند، کار شما را برای نگارش فیلمنامه آسان تر کرد یا سخت تر؟

باشه آهنگر: من این افراد را می شناختم. چرا که بچه آبادان و جنگ هستم و تعداد زیادی از این افراد جزو همرزمان و دوستانم بودند. من اول نوار مرزی اروند بودم بعد به واحد تبلیغات منتقل شدم و برای بسیاری از این افراد در دوران جنگ فیلم نمایش می دادم و حتی با هم در تیم فوتبال بودیم. با این حال برای ساخت فیلم به همان دوره اکتفا نکردیم. آدم ها بعد از گذشت بیش از دو دهه از جنگ با فاصله ای که بین این اتفاق و زمان حال رخ داده، تحلیل ها و خاطره های شنیدنی از جنگ دارند. بنابراین ما برنامه منسجمی گذاشتیم و با این دوستان ۱۰ ماه تمام گفتگو میدانی و یا بازدید دوباره ای از برخی محله ها داشتیم تا به این ایده رسیدیم. به بخشی از این ایده از قبل فکر می کردیم و تکمیل شده و پخته تر شدن آن زمان نگارش فیلمنامه رخ داد.

* از آنجایی که فیلم "ملکه" نگاهی به شدت انسانی به جنگ دارد که با آنچه پیش از این در سینمای دفاع مقدس دیده ایم متفاوت است، حتما شما هم برای درست به ثمر رسیدن این کار جنگیده اید. درست است؟

باشه آهنگر: خیلی سخت است. اکنون افرادی که متفاوت با من فکر می کنند نسبت به فیلم موضع دارند. من نگران این موضع ها بودم و به این روز هم فکر می کردم که برخی که معمولا جنگ هم نکرده اند و آن را ندیده اند به عنوان مخالف مقابل فیلم بایستند و اظهار نظر کنند. واقعیت این است که "ملکه" نتیجه اعتماد برخی دوستان است. به آنها قول داده بودم که فیلم به سمتی که برخی فکر می کنند نخواهد رفت.

ما دارای تفکرات آرمانی دینی هستیم که این تفکرات از ۱۴۰۰ سال پیش بزرگترین احترام را برای انسان قائل بوده است. برای مثال ما هیچ وقت در زمینه حق الناس نمی توانیم در مقابل خداوند بایستیم مگر اینکه هزینه اش را پرداخت کنیم. این قضیه صرفا مادی نیست و ما اگر دل کسی را بشکنیم آن دنیا باید بهایش را بدهیم در حالی که خداوند از حق خودش می گذرد. این انسانی فکر کردن از قدیم هم وجود داشته و برای حالا نیست.

در جنگ هشت ساله ما هم رزمندگان نگاهی متفاوت حتی به دشمنشان داشتند و هیچوقت در شرایط معمولی حاضر نبودند آسیبی به آن ها برسانند. هر وقت اسیر می گرفتند بیشترین پذیرایی را از آنها می کردند. بچه های ما هیچ آمبولانسی را نزدند. تا سال ۶۲ هیچ آتشی روی نقاط غیرنظامی از سوی ما فرود نیامد و اگر مجبور نمی شدند این کار را نمی کردند. خلبان ها وقتی می رفتند یک پل را بزنند اگر ماشینی روی پل بود، پل را هدف نمی گرفتند. دور می زدند و خودشان را آماج گلوله ها قرار می دادند که یک وقت خون ناحق ریخته نشود...

این را من از رزمندگانی یاد گرفتم که کنار من با یک گروه بزرگ جنگیدند. حرفم این معنا را ندارد که اگر ما در شرایط دفاع قرار بگیریم منفعل باشیم؛ ما در مقابل کسی که به ما تهاجم کرده، از خود دفاع می کنیم اما به هیچ کشوری تهاجم نکرده ایم.این ها آموخته های من از تفکری ارزشمند است و علاقه ندارم برخی که درباره فیلم حرف می زنند انگ غربی بودن به فیلم بچسبانند.

* اتفاقا من هم در میان نقدها خواندم که نوشته بودند این جنگ مطابق جنگ هشت ساله ایرانی ها نیست. چون "ملکه" با تصویرهای ذهنی که فیلم های دیگر به ما داده اند تطابق ندارد.

باشه آهنگر: دلیل دیگری هم وجود دارد و آن این که ما متاسفانه هیچ وقت جنگ واقعی را در فیلم ها ندیده ایم. شناخت ما از جنگ از مطالعه، حضور در جنگ یا تماشای فیلم هایی در این رابطه شکل می گیرد. اگر از خانواده های شهدا نظرسنجی کنید که چه تعداد فیلم هایی که درباره جنگ ساخته شده، واقعی هستند، به نتایج جالبی می رسید؛ اما از نظر این دوستان آنها فیلم های واقعی هستند.

الگوها و پیش فرض هایی در روایت، داستان پردازی، شخصیت پردازی، ایده، آرمان خواهی و شعار وجود دارد که افراد با در نظر داشتن همین پیش فرض ها برای دیدن فیلم وارد سینما می شوند. اما مخاطبان خیلی معمولی و بسیاری از منتقدان دیگر و خبرنگاران ارتباط عجیبی با "ملکه" برقرار کردند و احساس کردند متفاوت است. این وادی ساده انگارانه نیست برای کسی که بزرگانی همچون امام(ره) برای رسیدن به آرمان ها، تهییجش می کردند.

امام (ره) می گوید جهاد اکبر خیلی سخت تر از جهاد اصغر است. در غیر این صورت در جنگ یا می کشی یا کشته می شوی و تمام. جهاد اکبر سخت است. غرور، خشونت، حق الناس... در دیدگاه ما ریشه درهزار و چهارصد سال پیش دارد و اگر گاهی به لیبل های غربی محکوم می شود ناشی از آن است که دوستان خوب متوجه آن نشده اند. گویی یک روز هم جنگ نبوده اند.

*در کنار مضمون فیلم که به شدت تکان دهنده است، شخصیت پردازی یکی دیگر از برگ های برنده "ملکه" است. برای مثال علاقه سیاوش به زنبور و تمثیلی که عنوان فیلم را می سازد فکر شده و جالب توجه است. این از ابتدا بود یا به تدریج شخصیت ها در فیلمنامه تکمیل شدند؟

باشه آهنگر: در مرحله اول نگارش فیلمنامه نمی توانستم با آن کنار بیایم چرا که بسیاری از پژوهش های ما از دست رفته و یا در کار کمرنگ شده بود. فیلمنامه ابتدا عنوان "دیدگاه" داشت. بعد زمانی که بحث بر روی زنبورها جدی تر شد، چیزی که در فیلم به شدت به آن توجه کرده ایم نامیرایی ملکه است. وقتی به کندو تهاجم می شود، تمام سربازهای کارگر برای دفاع از کندو وارد عمل می شوند. بعد این ها هر بار که نیش می زنند نیش در بدن مهاجم گیر می کند و وقتی خودشان را عقب می کشند تمام سینه و شکمشان شکافته می شود و می میرند؛ جانشان را می دهد و از خانه شان محافظت می کنند.

اما ملکه وقتی نیش می زند نیشش گیر نمی کند و آن را با ظرافت بیرون می آورد. ملکه می ماند چرا که اگر او همان لحظه اول بمیرد زنبورهای کارگر کندو را ترک می کنند. نامیرایی ملکه در دفاع، مثل نامیرایی دو اسطوره ای است که بالای بویلر (در دیدگاه) می مانند. آنها همیشه هستند. نمی دانم این چقدر قابل فهم بوده؟ خودم احساس می کنم خیلی ها این را فهمیده اند عده ای هم عامدانه می گویند متوجه نشدیم!

*چطور شد که نقش اول فیلمتان را به میلاد کی مرام سپردید؟

باشه آهنگر: تنها می توانم بگویم قسمتش شد. ما با تعداد زیادی از بازیگران وارد گفتگو شده بودیم که خیلی هایشان آمدند گفتند پشیمانیم که نیامده ایم! میلاد یک روز قبل از سفر ما آمد و قرارداد بست. ما پروسه چند ماهه برای این شخصیت گذاشتیم و نشد اما یکدفعه یک روز قبل از سفر میلاد آمد و مورد قبول قرار گرفت. هم خودش می ترسید هم من! اما خوشبختانه نتیجه مثبتی گرفتیم.

درباره دیگران هم همینطور. حمیدرضا آذرنگ را ببینید. یا مصطفی زمانی که این بار واقعا متفاوت ظاهر شده و گرچه حجم کارش کم است اما تاثیر زیادی در فیلم دارد. یا پسرم حسین که نقش موسی را بازی می کند. الماس، اسدالله، امجد، عیسی، سامی... گروه بازیگران همه در آن فضای ایزوله شده روابط را به خوبی درآوردند. طراحی صحنه پرزحمتی داشتیم و فیلمبرداری را هم آقای زرین دست خیلی خیلی خیلی عالی درآورد. تهیه کننده مان آقای حسینی هم واقعا زحمت کشید. یک لحظه آرام و قرار نداشت.

آهنگسازمان حسین علیزاده از فروردین سر صحنه فیلمبرداری آمد و به ویژه به صحنه های زنبور خیلی علاقه داشت و آمده بود و تمام لوکیشن های ما را دید. تمام عوامل ما قبل از فیلمبرداری آن صحنه ها را دیدند. علیزاده حتی سر تدوین هم آمد و در تعاملی مثبت با صداگذار روی فضای صوتی فکر می کرد... همه کار را جدی گرفته بودند. تدوین این فیلم هم خیلی کار سختی بود. قطع پلان های نقطه دید دیده بان به خود او و این طرف بسیار سخت و مشکل است...

*شما این کار را سکانس پلان گرفتید؟

باشه آهنگر: یک جاهایی بله و یک جاهایی نه. مثل "بیداری رویاها" خودم را محدود نکردم. آن فیلم یک چشم سوم بود که باید تمامش همینطور تصویربرداری می شد.

*من به شخصه با کندی فیلم مشکلی ندارم اما فکر نمی کنید این قضیه "ملکه" را به فیلم مستند نزدیک کرده؟ در حالی که مخاطب توقع دیدن اثری نمایشی با تعاریف خاص آن است.

باشه آهنگر: تمام فیلم های من این فضای مستند را دارد. مثلا گفتگوهایی که در بنه در فیلم "فرزند خاک" می شود را به یاد بیاورید. این گفتگوها ۱۲ دقیقه بود خیلی ها گفتند پنج دقیقه اش زیاد است. در نهایت سه چهار پلانی که آنها را آزار می داد را حذف کردم. یا اصرار داشتند مونولوگ های مینا را حذف کنم. یا می گفتند آغاز قصه شما از جایی است که مینا وارد خاک عراق می شود که دقیقه ۶۰ کار است!!

درباره "ملکه" هم شنیدم می گفتند فیلم از دقیقه ۷۰ شروع می شود! آنجا که موسی کشته می شود! یعنی من باید این همه فضاسازی را دور بریزم و از جایی که موسی کشته می شود فیلم را آغاز کنم؟! تمام نمایندگان جشنواره های خارجی روی بخش نیم ساعت اول عاشقانه حرف می زدند. در یک فضای سخت، متروک، زمین سوخته جنگ و سرشار از خطر، زندگی جریان دارد و یک نفر دنبال زندگی می چرخد. ممکن است کمی به دلیل اجبار سانس های سینما فیلم را کوتاه کنم؛ شاید بهتر هم شد.

*یعنی اصلا قبول ندارید ریتم فیلم کند و در ابتدای امر خسته کننده است؟

باشه آهنگر: شما فیلم های جنگی تاریخ سینما را ببینید که همه هم قبولشان دارند. مثل "شرم" برگمن، "نجواها و فریادها" یا مثلا "نجات سرباز رایان". دقت کرده اید در این فیلم آن دو نفر چند دقیقه در کلیسا با هم حرف می زنند؟ این فیلم ها را استادان سینما ساخته اند. "دشمن پشت دروازه ها" نمونه دیگر است یا "غلاف تمام فلزی" که علی رغم ریتم تند ابتدای داستان بخش دوم در معرکه ویتنام به کندی می گذرد. نمونه های دیگری چون "جوخه" و "تلفات جنگ" هم همینطور.

واقعیت این است که هنگام جنگ در سنگر کمین زمان تمام نمی شود. در "ملکه" ما سه چهار بار سراغ کندو می رویم. من به فضاسازی اعتقاد دارم که به مستند نزدیک می شود. اگر من چند نما از پالایشگاه در ابتدای فیلم ندهم فضای کار مشخص نمی شود. ما یک بار نشان می دهیم که این ها گلوله عمل نکرده در آب برمی دارند. در این پلان عیسی را معرفی می کنیم و دو نماد دیگر در این بخش می بینیم؛ یکی زنبور و دیگری عقرب که می گوید اگر حواست به او نباشد می زند، دشمن است و باید حواست به او باشد. می توانی لهش کنی اما می توانی این کار را نکنی اما شاید او تو را زد. بعد می رسیم به گاو و قربانی شدن...

ممکن است ۱۰۰ نفر این ها را نفهمند اما دو نفر متوجه می شوند. اگر من این سکانس را بردارم برخی از چیزهایی که فکر می کنم دوست داشتم باشد از بین رفته اند. از طرفی من عاشق سکانس پلان هستم...

*تکلیف فیلم در زمان اکران چه می شود؟

باشه آهنگر: صحنه شیر خوردن را دیدید؟ تنها یک صحنه داریم که سیف الله درونیات خود را بیرون می ریزد تا مخاطب بفهمد او چه می کشد و چه حالی دارد. ممکن است فکر کنید اگر این سکانس هم نبود در روند قصه فرقی نمی کرد اما لااقل شما را به شخصیت نزدیک می کند. او می گوید: "تا حالا دیدی چهار تا گلوله یک جا بخوره فقط گل آتیشش معلوم باشه؟ ندیدی؟ دیدی؟ بریز!" می گوید: "گلوله که هنوز نرفته بود هوا نیومده بود زمین زنا شوهر داشتن، مادرا پسر داشتن، پدرا بچه داشتن، رفیقا رفیق داشتن. بریز!" او واگویه ای می کند که من نمی توانم آن را کنار بگذارم. یا سکانسی که او سیگار دستش است اما آن را نکشیده و به خاکستر تبدیل شده. من می توانم این را بردارم اما باید نمایش دهم به سیف الله چه می گذرد او دارد نابود می شود از درون پکیده است و اینها کدهایی است که باید در فیلم ارائه شوند.

چهار پنج پلان از سیم پیدا کردن سیاوش را درآوردم خیلی هم با این کار مخالف بودم. اما اگر سیاوش در این ۱۳ کیلومتر و نیم پرسه نزند کندو پیدا نمی کند. از شهد عسل که کنار سیم ریخته سیم را پیدا نمی کند. این سیم اگر فوری به بویلر برسد که همه مرا به عنصر تصادف محکوم می کنید بنابراین مجبوریم این کندی را اینجا داشته باشیم. خدا وکیلی فیلمسازی سخت است! انشالله فیلمساز شوید!

* شنیده ام بخش هایی از گریه های سیاوش در فیلم حذف شده است؟

باشه آهنگر: من خودم نمی خواستم او گریه کند. گفتم نیازی نیست این همه کار احساسی شود و تو برای دشمنت گریه کنی. اما یک جایی بود که برای سیف الله گریه می کند: صبر کن سیاوش. شانس بیاریم. -چه شانسی؟ یه گلوله بخوره کشته بشه، وگرنه دیدگاهت لو میره. که اینجا سیاوش جواب می دهد: خفه شو! با خودش و ذهنیت خودش است که حرف می زند. در این سکانس یک قطره اشک از چشمش می چکد که "من دوستم را بکشم؟!" اما سیف الله را گلوله دیگری می کشد...

*ناگفته ای نمانده؟

باشه آهنگر: همه خبرنگاران و منتقدان در ایام جشنواره زحمت کشیدند و کار طاقت فرسایی داشتند و من از همه تشکر می کنم. فقط وصیتی که دارم این است که خیلی با پیش فرض برای دیدن "ملکه" نیایید، مشکل اصلی که فکر می کنم باعث آزار مخاطبان می شود این است که الگوهای از پیش تعیین شده در ذهنشان دارند که باعث می شود از فیلم لذت نبرند. بهترین شکل این است که خودشان را در فیلم غرق کنند و بعد از فیلم درباره آن فکر کنند. دیگر آنکه من انتظار دارم نقد ساختاری، روایتی و استاتیک و دینامیک درباره فیلم من ارائه دهند. نقد به مضمون حق مطلب را ادا نمی کند.