یزدفردا
پایگاه خبری و تحلیلیخانه شمس همين سه سال پيش در تاريخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۶۳۵۶ به عنوان يكي از آثار ملي ايران به ثبت رسيده بود. اما شماره ثبت ملي و ذكر نامش در اين فهرست هم به دادش نرسيد.
اين خانه به دليلي كه بر كسي معلوم نيست و مسوولان هم درباره‌اش اظهارنظر نمي‌كنند، تخريب شد، تا يكي ديگر از خانه‌هاي تاريخي ثبت‌شده كشور از اين فهرست منها شود. خانه شمس همزمان با روز عيد قربان تخريب شد. قرباني شدن اين خانه تاريخي در يك روز عيد و تعطيل نشانه خوبي براي ميراث فرهنگي ما نيست.
يكي از فعالان ميراث فرهنگي ابركوه كه نمي‌خواهد نامش گفته شود در اين‌باره به «شرق» مي‌گويد: «آقاي حجت محمدي بخشدار بخش بهمن عامل اجرايي تخريب خانه مذكور با يك لودر بوده است. اين بنا كه با خشت و گل ساخته شده بود، سازه‌اي دو طبقه داشت با يك حياط و از چند اتاق در طبقه هم كف و اتاق‌هايي تابستانه در طبقه بالايي تشكيل مي‌شد. نماي اصلي خانه شمس كاهگل بود كه رويه آن را با گچ كمي تزيين كرده بودند.
اين بناي خشتي جزو ساختمان‌هاي تقريبا اعياني در روستا محسوب مي‌شد و مالك شخصي داشت، براساس خبرهاي منتشر شده تخريب اين خانه بدون اجازه مالك صورت گرفته است. ميراث فرهنگي شهرستان و استان نيز تاكنون عكس‌العمل خاصي نسبت به اين خبر از خود نشان نداده‌اند.» قدمت خانه تاريخي شمس به دوران قاجاريه مي‌رسيد و در ساخت بنايش ويژگي‌هاي معماري قاجاري ديده مي‌شد.
پيش از اين تخريب كامل، حياط اين خانه تاريخي نيز به بهانه تعريض كوچه تخريب شده و از بين رفته بود. وقتي اين خانه تاريخي در آخرين روزهاي سال 87 به فهرست آثار ملي وارد شد، دوستداران ميراث فرهنگي ابركوه بر اين تصور بودند كه دامنه تخريب‌ها به حياط خلاصه شده و بقيه بنا در امان خواهد ماند. اما تعطيلي و روز جشن عيد قربان امسال همه آن اميد و آرزوها را بر باد داد.
اين خانه متعلق به حاج ميرزا حسن شمس از بزرگان روستاي اسفندآباد بود. ابوذر سواري يكي ديگر از فعالان ميراث فرهنگي ابركوه و روستاي اسفندآباد در رابطه با نوع معماري به كار رفته در اين خانه تاريخي مي‌گويد: « خانه‌هاي قديمي روستاي اسفندآباد از نظر موقعيت مكاني در جهت قبله قرار دارند.
اين جهت‌گيري از لحاظ اقليمي، شرايطي را به وجود آورده است تا فضاي تابستاني و اتاق‌هاي زمستاني به طرزي مفيد پيرامون حياط مركزي قرار گيرند. حياط، اصلي‌ترين فضاي خانه‌هاي روستاست. حوض آب در وسط حياط قرار گرفته است و باغچه‌ها كنار يا دور تا دور آن، با درختاني كه نياز كمي به آب دارند همچون انار، انگور، پسته و انجير علاوه بر ايجاد زيبايي به سرسبزي خانه و تامين سايه و خنكاي آن، خشكي هوا را نيز مي‌كاهد. به عبارتي همه عناصر متشكله خانه يزدي دست به دست هم مي‌دهند تا اقليمي كوچك و قابل زيست براي انسان فراهم كند.
حياط خانه‌هاي روستا مكاني براي انواع بازي‌ها و سرگرمي و تفريح كودكان و نوجوانان است.»وي مي‌افزايد: « در اغلب خانه‌هاي سنتي زماني كه از در خانه وارد مي‌شويم يك راهرو پيش رو است كه به آن دالان گفته مي‌شود و انتهاي اين راهرو به حياط خانه متصل مي‌شود. همچنين تالاري جلو اتاق‌هاي ساختمان وجود دارد كه به صورت صفه و ايوان بزرگ نمايان است و محلي براي گذراندن ساعات عصر و شب تابستان است. اتاق‌ها به نام‌هاي سه‌دري، پنج‌دري و... از هم تفكيك مي‌شوند كه هر يك در پاسخگويي به نيازهاي ساكنان خانه نقش دارند. در اتاق‌هايي كه براي زمستان در نظر گرفته شده‌اند، اتاقكي به نام پستو وجود دارد كه به صورت يك انبار كوچك است. در قسمت جنوب خانه كه پشت به آفتاب است يا به اصطلاح سنرم مي‌باشد اتاق‌ها داراي سقف بلندتر و مخصوص تابستان هستند. در طرف‌هاي شرقي و غربي خانه نيز معمولا حصار، طويله براي نگهداري دام و طيور، دستشويي و آشپزخانه قرار دارد و همچنين اتاقي كه به آن تنورخانه گفته مي‌شده و مخصوص نان پختن است.»
خانه تاريخي و تخريب شده شمس در اسفندآباد همه اين ويژگي‌ها را داشت، اما چه فايده كه حالا به تلي از خاك تبديل شده است و معلوم نيست در آينده قرار است جاي آن‌چه چيزي ساخته شود. شهر ابركوه و روستاهاي همجوار آن از جمله اسفندآباد در گذشته بر سر راه ابريشم قرار داشته‌اند.
ابركوه در قرون قبل و بعد از اسلام اگر گاه و بي‌گاه ذكري از آن به ميان آمده به دليل قرار گرفتن آن بر سرراهي بوده كه اين راه از مشرق مي‌آمد و به شمال‌غرب مي‌رفت و راهي كه از جنوب مي‌آمد و به آن مي‌پيوست يا راهي كه به طرف ماوراءالنهر يا در اصطلاح خراسان و تركستان مي‌رفت، سلاطين و حكام در لشكركشي‌ها از اين شهر عبور يا چند روزي در آن توقف مي‌كردند. اين راه چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام مورد استفاده آنان واقع مي‌شد، از جمله شاه عباس صفوي كه در امتداد اين راه كاروانسراهاي متعددي براي استراحت كاروانيان در اين منطقه ساخته است. بايد اضافه كرد كه شاخه اصلي جاده ابريشم به روستاي اسفندآباد نزديك‌تر است و اين جاده از بين كوه‌هاي سفيد و غلات كوه در 12 كيلومتري جنوب اسفندآباد مي‌گذشت، به قول برخي افراد سالمند تا چند دهه پيش هنوز آثاري از اين راه پابرجا بوده است و به راه شتر معروف بوده كه در قديم موجب اعتبار و رونق اين منطقه بوده، ولي با از بين رفتن اين راه و به فراموشي سپردن آن منطقه ابركوه، اسفندآباد هم از ارزش و اعتبار افتاده است.
صدرا محقق روزنامه شرق